К.Ћожахметџлы — §12, 28; К. Маћашева — §1, 3, 15— 19, 21, 22; Ћ. Байзаћова

215
"кiметi к"терiлiстi кљшпен басып, оларды аяусыз жазаѕа
тартты, янычарлардыѓ ќскери корпусын таратып жiбердi.
II Махмџд ендi жаѓа ќскери реформамен ћатар, мемлекеттi
басћару iсiне де "згерiстер енгiздi. Елдiѓ аумаѕы аймаћтар
мен губернияларѕа б"лiндi. Еуропалыћ љлгiдегi министрлiк-
тер ћџрылды, ондаѕы ћызметкерлер шапандары мен баста-
рындаѕы шалма орамалдарын еуропалыћ киiмдермен
ауыстырды. Осман империясында жерге жекеменшiк
ћџћыѕы енгiзiлдi.
Осындай "згерiстерге ћарамастан, империяныѓ ќлсiреуi
жалѕаса бердi. 1828—1829 жылдардаѕы орыс-тљрiк соѕы-
сынан кейiн Грекия, Сербия мен Дунай џлыстары империя
шеѓберiнде "зiн-"зi басћару ћџћыѕына ие болды. II Махмџд-
тыѓ сќтсiз соѕыстарыныѓ бiрi — Мысыр  билеушiсi Мџхаммед
Ќлимен болѕан соѕыс едi. Тљрiк сџлтанына баѕынѕысы
келмеген Мџхаммед Ќлидiѓ ќскерi сџлтан ќскерiн талћандап
ћана ћоймай, тiптi Стамбџлѕа ћауiп т"ндiрдi. II Махмџд орыс
патшасы I Николайдан Босфор шыѕанаѕыныѓ азиялыћ
жаѕалауларына орыс ќскерiнiѓ тљсiрiлуiн "тiндi. 1833 жылы
аћпанда орыс ќскерi шыѕанаћћа кiрген соѓ, Мысыр билеу-
шiсi Мџхаммед Ќли кейiн шегiнiп, Стамбџлѕа баѕыттаѕан
ќскерiн керi ћайтарды. Осыдан кейiн орыс-тљрiк келiсiмiне
ћол ћойылып, келiсiм бойынша Ресей сџлтанѕа ќскери к"мек
к"рсетуге мiндеттендi, ал Тљркия Дарданелл бџѕазына орыс-
тардан басћа ешбiр шетелдiктердi жiбермеуге уќде бердi.
1839 жылы тљрiк сџлтаны II Махмџд дљние салып, сџлтан
таѕына оныѓ џлы 16 жасар Абдул  Меджид отырды. Шетел
державалары Мысыр сџлтаны Мџхаммед Ќлидi жаѓа сџл-
танныѓ билiгiн мойындауѕа кљшпен к"ндiрдi жќне Мысыр
ќскерiн 18 мыѓ адамѕа дейiн ћысћартуѕа, оныѓ ќскери фло-
тын империяѕа беруге мќжбљр етедi. Осы талаптарды ћа-
былдаѕаны љшiн шетелдiк державалар Мџхаммед Ќлидi
Мысырдыѓ мџрагер билеушiсi ретiнде таныды.
ХIХ ѕасырдыѓ бiрiншi ширегiнде жљргiзiлген рефор-
малар сџлтан "кiметiн ныѕайта алѕан жоћ. Империяныѓ
ћџлдырау кезеѓi одан ќрi жалѕасты.
Танзимат реформалары. Оныѓ бiрiншi жќне екiншi
кезеѓдерi. 20—30-жылдардаѕы реформалардыѓ кемшiлiгiн
Осман империясыныѓ билеушiлерi арасындаѕы тереѓ ойлы,
к"реген ћайраткерлер жаћсы тљсiндi. Олардыѓ арасында

216
еуропалыћ ћоѕам ћџрылымымен жете таныс, бiлiмдi мемлекет
ћайраткерлерi де болды. Сондай ћайраткердiѓ бiрi II Мах-
мџдтыѓ сенiмiне ие болѕан Мџстафа Решид  паша (1800—
1858) едi. Ол бiрнеше жылдар Англия мен Францияда
елшiлiк ћызмет атћарѕан, содан кейiн сыртћы iстер министрi
ћызметiнде отырѕан болатын. Мџстафа Решидтiѓ
жетекшiлiгiмен жаѓа реформаныѓ жоспары жасалды. Оныѓ
маћсаты сџлтан "кiметiн ныѕайтып, Балћандаѕы џлт-азат-
тыћ ћозѕалысты тоћтату жќне тљрiк "кiметiнiѓ еуропалыћ
державаларѕа тќуелдiлiгiне тежеу ћою, мемлекет ћџрылы-
сын Батыстыѓ мемлекеттiк ћџрылысына жаћындату болды.
Реформа туралы жарлыћ II Махмџд сџлтан кезiнде ќзiр-
лене бастап, оны жариялау оныѓ баласы сџлтан Абдул Мед-
жид тџсында iске асты. 1839 жылы ћарашада сџлтанныѓ
жазѕы сарайы Гюльхане алдында “Ћасиеттi жарлыћ” —
“Гюльхане хатт-и шериф” халыћћа жарияланды. Бџл Тљр-
кия тарихындаѕы жаѓа реформалыћ кезеѓ — танзимат —
ћайта џйымдастырулар деп аталѕан реформалар дќуiрiн
бастап бердi. “Гюльхане хатт-и шериф” љш негiзгi жаѓарту
маћсатын жария еттi: 1) дiни сенiмдерiне ћарамастан импе-
рияныѓ барлыћ баѕынышты халыћтарыныѓ "мiрiн, ар-
џжданын жќне дљние-мљлкiнiѓ ћауiпсiздiгiн ћамтамасыз
ету; 2) салыћтарды дџрыс жинау жќне ќдiлеттi б"лу; 3) ќске-
ри ћызмет мерзiмiн ћысћарту.
Билеушi топтардыѓ љзiлдi-кесiлдi ћарсылыѕынан бiр-
ћатар шараларды жљзеге асыру мљмкiн болѕан жоћ. Деген-
мен бiраз игiлiктi шаралар iске асып та љлгердi. Жер туралы,
ћылмыстыћ iс жќне Азаматтыћ iс кодекстерi ћабылданды.
Сџлтан таћћа ресми тљрде отырѕан соѓ, ћабылданѕан заѓдар-
ды бџзбауѕа мiндеттеме алды. Аћша реформасы жљргiзiлдi.
Ћызметкерлердiѓ жалаћысына ћатаѓ шек ћойылды. Орта
мектептер ашылды. Империя аумаѕында темiржолдар мен
байланыс тораптары салынды. Алѕашћы "неркќсiп орын-
дары пайда болды.
1853 жылы басталѕан Ћырым соѕысы реформалыћ ќре-
кеттердiѓ одан ќрi жалѕасуына кедергi жасады. Танзи-
маттыѓ бiрiншi кезеѓiнде (1839—1853) ќкiмшiлiк, мемле-
кеттiк басћару, экономика мен мќдениет саласында бiрћатар
шаралар iске асырылды. Бiраћ реформалардыѓ тљпкi

217
нќтижесi ћала мен ауылдаѕы халыћтыѓ жаѕдайына елеулi
"згерiс ќкеле алѕан жоћ. Шетелдiктердiѓ мемлекет iсiне
араласуына да шектеу ћойылмады.
ХIХ ѕасырдыѓ ортасында Осман империясы отарлап
отырѕан халыћтардыѓ таѕдырына байланысты “шыѕыс
мќселесi” деп аталатын саясат ћайта шиеленiсе бастады.
Ресей, Англия, Франция сияћты елдер Таяу Шыѕыс рыно-
гына љстемдiк ету маћсатымен саяси бќсекелестiк кљресiн
жандандырды. Ресей патшасы I Николай тљрiк сџлтанына
жолдаѕан ультиматум тљрiндегi талабында Осман империя-
сыныѓ ћџрамындаѕы барлыћ православиелiк халыћтарѕа
орыстардыѓ ыћпалын мойындауын талап еткен едi. Мџны
тљрiк сџлтаны елдiѓ тќуелсiздiгiне ћол сџћћандыћ деп баѕа-
лады да, Англия мен Францияѕа арћа сљйеп, бџл талаптыѓ
орындалмайтындыѕын мќлiмдедi. Осыдан келiп 1853 жылы
орыс-тљрiк  соѕысы  немесе Ћырым  соѕысы  басталып  кеттi.
Соѕыста оѓай жеѓiске жетпек болѕан орыс ќскерi ћатты
ћателестi. Англия мен Францияныѓ к"мегiне сљйенген
тљрiктер орыстарды ойсырата жеѓдi.
1856 жылы Парижде келiсiмге ћол ћойылды. Ресей
Тљркияѕа Бессарабияны ћайтарды. Ћара теѓiздi “бейтарап-
тандыруѕа” келiстi. Сербия, Молдова мен Валахияда
сџлтанныѓ билiгi саћталды. Сондай-аћ Англия мен Франция
ерекше келiсiмге ћол ћойып, онда Париж трактаты шеѓбе-
рiнде Осман империясыныѓ тџтастыѕы мен тќуелсiздiгiне
кепiлдiк берiлдi. Тљркия бџл елдерден "те к"п несие алды.
Осман империясы ћаржы несиесi арћылы еуропалыћтардыѓ
ћанау зардабына џшырады.
1856 жылы сџлтан љкiметi шетелдiктерге жекеменшiкке
жер жќне ћозѕалмайтын мљлiк алуѕа рџћсат бердi. Бџл
империяныѓ экономикасына шетелдiк ћаржыныѓ к"птеп
келуiне жол ашты. Сџлтан љкiметi реформаны толыћ жљ-
зеге асыру љшiн бiрнеше рет шетел державаларынан несие
алуѕа мќжбљр болды.
ХIХ ѕасырдыѓ екiншi жартысында тљрiк љкiметi импе-
рияны ныѕайту маћсатында џлттыћ ћозѕалыстарѕа бiрћа-
тар жеѓiлдiктер жасады. Мџсылман емес халыћтар —
армяндар, болгарлар, гректер, румындар, сербтер, яѕни
империя халћыныѓ 40
%-ын ћџрап отырѕан тџрѕындарѕа

218
мемлекет алдында теѓдiк ћџћыѕы берiлдi делiндi. Бџл жаѓа
саясаттыѓ негiзiнде сџлтанныѓ билiгiне баѕынышты халыћ-
тыѓ бќрi османдар деп аталды жќне олардыѓ бќрi теѓ ћџ-
ћыћты деп жарияланды. 1856 жылы Абдул Меджид мани-
фест шыѕарды. Онда Осман империясыныѓ тарихында алѕаш
рет барлыћ азаматтардыѓ теѓдiгi, мџсылман жќне мџсылман
еместердiѓ заѓ алдында бiрдей екендiгi жарияланды. Мем-
лекет мџсылман емес дiни џйымдардыѓ "мiр сљруiн заѓ-
дастырды. Бiлiм беру саласында бџрынѕы мџсылмандыћ дiни
баѕытынан зайырлы баѕытћа бџрылуѕа ћадам жасалды.
Христиандарды мемлекеттiк ћызметке алуѕа рџћсат берiлдi.
1839—1870 жылдардаѕы танзимат реформалары елдi
жаѓартуѕа, оны артта ћалудан саћтауѕа баѕытталды. Жаѓа
"згерiстер жљргiзу арћылы шетелдiк тќуелдiлiктен ћџтылу,
елдi ауыр даѕдарыстан алып шыѕу, џлттыћ ћозѕалыстарды
бќсеѓдету жолында жасалѕан ћадам болды. Танзимат
реформалары мџсылмандардыѓ, соныѓ iшiнде тљрiктердiѓ
де к"ѓiлiнен шыћћан жоћ. Реформа жекеменшiк жер иелену
ћџћыѕын беру арћылы кќсiпкерлiк пен сауданыѓ дамуына
жол ашты, бiраћ оныѓ пайдасын ћалалыћтар к"рдi. Осман
империясындаѕы ћалалардыѓ тџрѕындары, негiзiнен,  мџ-
сылман емес халыћтар — гректер, армяндар, еврейлер едi.
Тљрiктер, негiзiнен, ауылдыћ жерде тџрды, сондыћтан
реформа олар љшiн пайдалы болѕан жоћ, ћайта олардыѓ
т"лейтiн тљрлi салыћтарыныѓ "суiне ќкелдi. Жерге жеке-
меншiктiѓ енгiзiлуi шаруаларды жердi мџрагерлiкпен
пайдалану ћџћыѕынан айырды. :йткенi жердi жекеменшiк-
ке шаруа емес, ендi сипахилар иемденетiн болды. Жаѓа жер
иесiне шаруаны отырѕан жерiнен ћуып шыѕуѕа ћџћыћ
берiлдi.
Танзимат реформаларына дейiн мџсылман емес халыћ-
тар ћосымша салыћтар т"лейтiн жќне олар мемлекеттiк
ћызметке алынбайтын. Ендi мџсылман емес, дiнi басћа
халыћтарды мџсылман тљрiктермен теѓестiру ѕасырлар
бойы ћалыптасып келе жатћан ата-баба дќстљрiн аяћћа
таптау деп тљсiнген мџсылман халыћтарыныѓ ашу-ызасын,
наразылыѕын тудырды.
Ал ћоѕамда реформалыћ ќрекеттердi одан ќрi тереѓдетудi
ћоштаѕан либералдыћ топ — саудагерлер, кќсiпкерлер,
еуропалыћ бiлiммен тќрбиеленген ћызметкерлер мен ќске-

219
рилер болды. Олар 1865 жылы “Жаѓа османдар” дейтiн
жасырын џйым ћџрды. Оныѓ жетекшiсi белгiлi жазушы
Намык  Кемал болды. 1876 жылы бџл џйымныѓ кљшiмен
либералдар сџлтан Абдул Азиздi таћтан тљсiредi. С"йтiп,
сџлтандыћ билiкке II  Абдул  Хамид келдi. Ол 1876 жылы
желтоћсанда конституцияны, екi палаталы парламенттi
бекiтiп, азаматтардыѓ негiзгi ћџћыћтары мен бостандыћ-
тарын жариялады.
Конституция мемлекеттiк тiл — тљрiк тiлi, мемлекеттiк
дiн — ислам дiнi деп жариялады. Конституцияныѓ талап-
тарын толыћ саћтаѕан жаѕдайда сџлтанныѓ билiгiне заѓды
шек ћоюѕа мљмкiндiк туды. Мџны II Абдул Хамид жаћсы
тљсiндi жќне ол "зiнiѓ ћол-аяѕын шырмаѕан конституция
шеѓберiнде ѕана шектелiп ћалѕысы келген жоћ. Сондыћтан
ол "зiне ћолайсыз конституцияны жоюѕа 1877—1878 жыл-
дардаѕы орыс-тљрiк соѕысын сылтау ретiнде пайдаланды.
Осы соѕыста Осман империясыныѓ жеѓiлуiн себеп санаѕан
сџлтан “жаѓа османдарѕа” ћарсы шыѕып, парламенттi та-
ратуѕа, конституцияны жоюѕа кiрiседi. 1878 жылы аћпанда
сџлтан парламенттi таратып, елдi жеке "зi билейтiнiн жария
етедi. Конституция с"з жљзiнде саћталып ћалѕандай болды,
бiраћ оныѓ бiрде-бiр бабы iске аспады.
Мџсылман емес халыћтарды мџсылмандармен теѓестiруге
берген уќде жайына ћалды. :кiмет џлттыћ ћозѕалыстарды
басып-жаныштауѕа к"штi. 1894 жылы сџлтан билiгiне ћар-
сы шыћћан армяндардыѓ бас к"теруiн басуѕа Кiшi Азияныѓ
шыѕыс б"лiгiне жазалау отряды жiберiлдi. Жазалаушылар
аяусыз ќрекет етiп, бљкiл бiр аудан тџрѕындарын ћырып
салады. II Абдул Хамид сџлтан (1876—1908) билеген кезеѓ
тарихта зюлим (езу, ћанау, зџлымдыћ) деп аталып кетедi.
“Жаѓа османдардыѓ” Осман империясын ћайта ћџру ќре-
кеттерi сќтсiз аяћталды.
“Жаѓа османдар” ћозѕалысы Тљркия тарихындаѕы ма-
ѓызды кезеѓ болды. Халыћ аѕарту iсiн дамыту, феодалдыћ-
абсолюттiк билiкке шек ћою жќне шетел капиталыныѓ елдi
ћанауын тежеу љшiн кљресе отырып, олар тљрiк ћоѕамында
саяси сананыѓ ћалыптасуына жол ашты. Сонымен ћатар
олар халыћ бџћарасынан, олардыѓ тљпкiлiктi мљддесiнен
алыс тџрды. “Османизм” идеясын џсына отырып, Осман
империясыныѓ ћџрамындаѕы барлыћ халыћтарды дiнiне,

220
тiлiне, џлтына ћарамай бiр халыћ деп санауы “жаѓа осман-
дарды” џлт-азаттыћ ћозѕалысћа ћарсы ћойды, олар тљрiк
емес халыћтардыѓ ћолдауына ие болѕан жоћ.
ХIХ ѕасырдыѓ соѓында Осман империясыныѓ
ћџлдырауы жќне отар елге айналуы. Сџлтан "кiметi билi-
гiнiѓ саћталуы елдегi даѕдарысты одан ќрi тереѓдете тљстi.
Осман империясы "неркќсiбi артта ћалѕан, ћаржылыћ
даѕдарысы тереѓдей тљскен, Батыс елдерiне тќуелдi ел болды.
1879 жылы Осман империясы "зiнiѓ Батыс Еуропа елдерiнiѓ
алдындаѕы ћарызын "тей алмайтындыѕын мойындады.
Арнаулы комиссия елдiѓ табыс бюджетiн "з ћолына алып,
ћарызды т"леттiруге кiрiстi.
Батыс державалары Осман империясыныѓ iшкi iсiне
белсене араласа бастады. ХIХ ѕасырдыѓ соѓѕы ширегiнде
империя Болгария, Сербия, Черногория, Румыния сияћты
иелiктерiнен айырылды. Балћан тљбегiнiѓ тљрiк билiгiнде
ћалѕан славян тџрѕындары жеке-дара билiкке ие болды.
Закавказьедегi Ресейдiѓ шекарасы империяѕа iшкерiлеп,
тљрiктер тџрып жатћан жерге дейiн жылжыды. Басћа да
иелiктерден айырылуѕа тура келдi: Франция Алжир мен
Тунистi, Англия Мысыр мен Каирды тљрiктерден тартып
алды. ХIХ ѕасырдыѓ соѓына ћарай Осман империясыныѓ
солтљстiкафрикалыћ иелiктерi еуропалыћ мемлекеттердiѓ
билiгiне к"штi. Франция Сирия мен Ливанда, Англия Парсы
шыѕанаѕы мен Ћос"зен аймаѕында љстемдiк етуге џмтылды.
Австро-Венгрия ќскерлерi Босния мен Герцеговинаѕа ендi.
Англия, Франция жќне Австро-Венгрия егер Осман
империясы толыћ кљйрейтiн болса, Ресей империясыныѓ
ыћпалы кљшейiп, славян мемлекеттерiн жќне Ћара теѓiз
бџѕаздарын "з баћылауына алады деп ћауiптендi. Мiне,
ХIХ ѕасырдыѓ соѓы мен ХХ ѕасырдыѓ басындаѕы “шыѕыс
мќселесiнiѓ” басты мќнi осылайша шешiлдi.
II Абдул Хамид ендi Германиямен тыѕыз байланыс
орнатуѕа бет бџрды. 1888 жылы билiкке II Вильгельмнiѓ
келуi Германияны Осман империясымен жаћындатты.
Герман императоры "зiн “мџсылмандардыѓ ћолдаушысы-
мын” деп мќлiмдедi. Немiс офицерлерiне осман ќскерiн
ћайта ћџруѕа тапсырма берiлдi. Германия ыћпалыныѓ
Осман империясына орныћћандыѕыныѓ басты бiр мыса-

221
лы — немiстердiѓ Берлин — Стамбџл — Баѕдат темiржолын
салуы болды. Бџл ќскери маѓызы зор магистраль болашаћта
Баѕдатты Парсы шыѕанаѕымен жалѕастырады деп жоспар-
ланды. Бџл Германияныѓ "з ќскерлерiн Еуропадан Таяу
Шыѕысћа ќкелуiне мљмкiндiк беретiн едi. С"йтiп, ондаѕы
Англия мен Францияныѓ отарлыћ иелiктерiне, Ресейге де
ћауiп т"нетiн едi.
“Жас тљрiктер” ћозѕалысы. ХIХ ѕасырдыѓ соѓында
реформаторлыћтыѓ жаѓа толћыны тљрiктердiѓ џлттыћ ћоз-
ѕалысы тљрiнде к"рiнiс бердi. Тљрiктердiѓ џлттыћ ћозѕалысы
ХIХ ѕасырдыѓ 50—60-жылдары басталды. Ћозѕалыстыѓ
бастапћы кезеѓiнде аѕартушылыћ сипаты басым едi. “Жаѓа
османдар” џйымыныѓ мљшелерi жќне белгiлi аѕартушы,
жазушы Намык Кемал бастаѕан бiрћатар зиялы топтар
тљрiк тiлiнiѓ дамуына жќне оныѓ ќдеби тiл дќрежесiне
к"терiлуiне, аѕарту iсiне зор љлестерiн ћосты. Ендiгi рефор-
маторлыћ ћозѕалыс толћыныныѓ "кiлдерi империяныѓ
тџтастыѕын саћтау шараларын iздестiрдi. 1889 жылы Стам-
бџлда “Бiрлiк жќне прогресс” (Иттихад ве теракки) партиясы
ћџрылды. Бџл џйымныѓ б"лiмдерi провинциялар мен
шетелде де ћџрылды. Џйымныѓ алѕа ћойѕан жаћын арадаѕы
маћсаты конституциялыћ мемлекет ћџру болатын. Рефор-
малыћ шаралар жљргiзiп, елдiѓ экономикасын к"теру, ћо-
ѕамды жан-жаћты жаѓарту к"зделдi. Бџл ћозѕалыстыѓ "кiл-
дерiн жас  тљрiктер деп атады.
ХХ ѕасырдыѓ басында Осман империясыныѓ халыћ-
аралыћ жаѕдайы нашарлап, империя кљйреу алдында тџр-
ѕан кезде жас тљрiктер "здерiнiѓ ћызметiн жандандыра
тљстi. 1908 жылы шiлдеде батыстыћ державалардыѓ
Македонияны Осман империясынан б"лiп алмаћ болѕан
саясатынан кейiн, сџлтан љкiметiнiѓ ќлсiздiгiне ызаланѕан
тљрiк ќскерiнiѓ б"лiмдерi к"терiлiс жасады. Бџл жас тљ-
рiктер революциясыныѓ басталуы едi. Жас тљрiктер жаѕына
ќскердiѓ басћа аймаћтардаѕы б"лiмдерi де ћосылды. Жас
тљрiктердiѓ ћысымынан ћорыћћан сџлтан, 1908 жылы шiл-
денiѓ 24-iнде конституцияны ћалпына келтiруге жќне пар-
ламенттi шаћыруѕа келiседi. Жаѓа парламентте к"п орынѕа
ие болып, жеѓiске жеткен жќне ќскерге арћа сљйеген жас
тљрiктер, iс жљзiнде, елде "здерiнiѓ билiгiн орнатады. 1909 жы-

222
лы жас тљрiктер II Абдул Хамид сџлтанды таћтан тайдыр-
ды. Жаѓа сџлтан болып V Мехмед сайланды. 1908 жылѕы
жас тљрiктер революциясы Осман империясында билiктiѓ
конституциялыћ тљрiн енгiздi.
:кiмет билiгiне келген жас тљрiктер ћиындыћтарды
шешудiѓ жолын таба алмады. Конституциялыћ билiк тљрiне
к"шу империяныѓ шет аймаћтарында џлттыћ ћозѕалыстыѓ
жаѓа толћынын тудырды. Џлттыћ ћозѕалыс жетекшiлерiмен
тiл табыса алмаѕан жас тљрiктер, ћолындаѕы билiктi
пайдаланып, кљш ћолдану саясатына к"шедi.
1908 жылы Австро-Венгрия Босния мен Герцеговинаны
аннексиялады. 1911 жылы Ливиядаѕы тљрiк иелiктерiн
Италия басып алды. Тљрiк љкiметiнiѓ сќтсiздiктерiн
пайдаланѕан жас тљрiктердiѓ ћарсыластары оларды "кiмет
билiгiнен кетiрдi. Бiраћ жаѓа љкiмет те империяны саћтап
ћалуѕа дќрменсiз болып шыѕады. 1912 жылы бiрiншi Балћан
соѕысында Болгария, Грекия, Румыния, Сербия Осман
империясыныѓ бљкiл Еуропадаѕы иелiктерiн басып алды.
Тек Стамбџл мен оѕан жаћын жатћан бiраз аудандар ѕана
ћалды. Бџл љкiметтiѓ де сќтсiздiгiн пайдаланѕысы келген
жас тљрiктер 1908 жылѕы к"терiлiске ћатысћан Энвер
бейдiѓ басшылыѕымен 1913 жылы мемлекеттiк т"ѓкерiс
жасайды. Ћайтадан љкiмет билiгiне ие болѕан жас тљрiктер
империяныѓ кљйреуiн бќрiбiр тоћтата алѕан жоћ. Сыртћы
саясатта Германияны арћа тџтћан Осман империясы Бiрiншi
дљниежљзiлiк соѕысћа Љштiк одаћ жаѕында араласты.
Сџраћтар мен тапсырмалар
1. ХIХ—ХХ ѕасырлардаѕы Осман империясыныѓ ћџлдырау
себептерiн атап к"рсетiѓдер.
2. Танзимат реформалары деген не? Оныѓ кезеѓдерiн атап
берiѓдер.
3. “Жаѓа османдар” идеясын ћалай тљсiнесiѓдер?
4. “Шыѕыс мќселесi” ћай кезде ћайта шиеленiсе бастады?
5. Жас тљрiктер деген кiмдер? Олар ненi к"здедi?
6. Жас тљрiктер революциясы ћай оћиѕадан басталды?
7.  Зюлим кезеѓi деп ћай сџлтанныѓ ел билеу уаћытын айтады?
8. Батыс елдерi Осман империясыныѓ “тџтастыѕына” ћандай
себептерге байланысты мљдделi болды?
9.  Жас тљрiктер партиясы ћалай аталды?
10.  Осман империясы ХХ ѕасырдыѓ басында Германияѕа нелiктен
      арћа сљйедi?

223
§ 27. ИРАН
ХIХ ѕасырдыѓ басындаѕы Иранныѓ халыћаралыћ
жаѕдайы. ХVIII ѕасырдыѓ соѓында Иран ћоѕамдыћ дамуы
жаѕынан нашар дамыѕан, артта ћалѕан феодалдыћ ел болды.
Бiраћ ол ќлi де еуропалыћ отаршылдардыѓ езгiсiне тљспеген
дербес, тќуелсiз ел едi. XVIII ѕасырдыѓ соѓына ћарай Англия
мен Франция Иранѕа баѕытталѕан отаршыл саясатын
жљргiзуге кiрiстi. Иран Орта жќне Таяу Шыѕыс елдерiн
отарлау љшiн ћолайлы аумаћтыћ плацдарм болды. 1796 жы-
лы Тегеранѕа француз елшiлерi келiп, Иран шахын Ресейге
ћарсы айдап салуѕа кiрiстi, ол, сондай-аћ Иранды Англияѕа
ћарсы ћою саясатын да џстанды.
Иранды француз ыћпалына тљсiрмеу, оны "з билiгiне
ћарату љшiн Англия "з "кiлi Малькольмдi шахћа жiбередi.
Ол Иран шахымен келiсiмге келiп, саяси жќне сауда
шарттарына ћол ћойды. Келiсiмшарт негiзiнде шах фран-
цуздарды Иранѕа жiбермеуге, егер француздар Љндiстанѕа
шабуыл жасайтын болса, шах ќскерiн Ауѕанстанѕа аттан-
дыруѕа уќде бердi. Сауда келiсiмi негiзiнде аѕылшындар
Иранда к"птеген сауда жеѓiлдiктерiне ие болды. Аѕыл-
шындар есесiне шахћа ћалаѕан жаѕдайда ћару-жараћпен
к"мектесуге уќде бердi.
Бџл аѕылшын-иран келiсiмшарты, сонымен бiрге Ресейге
ћарсы баѕытталды. Иран шахы Ресейдi Закавказье мен
Кавказ халыћтарын баѕындырудаѕы басты кедергi санады.
Сондыћтан шах "зiне одаћтас iздеген едi. 1801 жылы
Грузияныѓ Ресейге ћосылуы, Армения мен Ќзiрбайжанныѓ
Ресейге бет бџру саясатыныѓ кљшеюi шахты ћатты алаѓ-
датты. Аћыры, бџл бќсекелестiктен 1804 жылы  орыс-иран
соѕысы тџтанды. Аѕылшындар мен француздар Иранды
ќрћайсысы "з ыћпалына алѕысы келiп, тљрлi ћитџрћы саясат
жљргiздi. Оны Ресейге ћарсы соѕысћа айдап салѕанымен,
соѕыста шах ешкiмнен наћты к"мек пен ћолдау к"ре алѕан
жоћ. Сондыћтан "зiнен ќлдећайда жаћсы дамыѕан, ћуатты
Ресейден Иран жеѓiлiп ћалды. 1813 жылы 13 ћазанда орыс-
иран Гљлстан келiсiмiне ћол ћойылды. Келiсiм бойынша
Иран Даѕыстан, Грузия жќне Солтљстiк Ќзiрбайжан жерле-
рiнен айырылды. Бџл елдер Ресей ћол астына "ттi. Ресей
Каспий теѓiзiнде ќскери флот џстауѕа кепiлдiк алды.

224
Орыстар Иранда еркiн сауда жасауѕа ћол жеткiздi. Иранда
Ресейдiѓ ыћпалы "стi.
Бiраћ Гљлстан келiсiмшартына, Ресейдiѓ Ирандаѕы
беделiнiѓ "суiне ћарсы болѕан Англия Иранѕа байланысты
таѕы да арандату саясатын жљргiзiп, Гљлстан шартында
Ресейге кеткен есесiн ћайтаруѕа к"мектеспек болады. С"йтiп,
Иран 1826 жылы Англияныѓ саясатына арћа сљйеп, екiншi
иран-орыс соѕысын бастайды. Бiраћ бџл соѕыс та Иран љшiн
"те сќтсiз болды. Ћуатты орыс ќскерiнiѓ кљшiне т"теп бере
алмаѕан Иран соѕыста жеѓiлгенiн таѕы да мойындауѕа
мќжбљр болды. 1828 жылы аћпанныѓ 22-iнде Тљркманчай
бiтiмiне ћол ћойылады. Бiтiм бойынша Иран мен Ресей
арасындаѕы шекара Аракс "зенi арћылы "тетiн болды.
Шыѕыс Армения Ресейдiѓ ћџрамына ендi. Иран Ресейге
20 млн рубль "темаћы т"лейтiн болды. Ресейдiѓ Каспий
теѓiзiнде ќскери флот џстау ћџћыѕы тљпкiлiктi бекiтiлдi.
ХIХ ѕасырдыѓ бiрiншi жартысындаѕы орыс-иран
соѕыстары аѕылшын-иран ћатынастарын шиеленiстiрдi. Екi
держава арасында Иранѕа љстемдiк љшiн кљрес басталды.
Иранѕа еуропалыћ державалар капиталыныѓ енуi кљшейе
тљстi. Иран шетелдiктердiѓ тауар "ткiзу рыногына жќне
арзан шикiзат к"зiне айналды. Шах "кiметi Батыс елдерi
алдында дќрменсiз саясат џстанды. Иран Батыс елдерiне
экономикалыћ тќуелдi елге айнала бастады.
1848—1852 жылдардаѕы Ирандаѕы бабшылдар
к,терiлiсi. ХIХ ѕасырдыѓ 40-жылдарында Иранныѓ
Зенджан, Исфахан, Тебриз, Иезд сияћты облыстары мен
ћалаларында хандар мен шах "кiметiнiѓ билiгiне наразы-
лыћ ретiнде халыћ к"терiлiстерi жиiлей бастады. Бџл к"те-
рiлiске дем берiп, оѕан жетекшiлiк етушi исламныѓ шиит
тармаѕыныѓ "здерiн бабшылдармыз деп атаѕан топтары
болады. Бабшылдар iлiмiнiѓ жетекшiсi — Саид    Ќли  Мџхаммед
1844 жылы "зiн Баб деп жариялайды. Баб с"зiнiѓ аудармасы
“ћаћпа”, сол ћаћпа арћылы Махди келiп енiп, адамдарѕа
"зiнiѓ раћымын сыйлайды дейдi. Баб iлiмi оныѓ “Беян” атты
кiтабында жарияланды. Онда Ћџранда жазылѕан Мџхаммед
пайѕамбардыѓ заѓдары мен с"здерi ескiрдi, оны ендi жаѓарту
ћажет, ал жаѓа заѓдар мен тќртiп ережелерi Беянда жа-
зылѕан дедi. Беянда жазылѕан с"здер бойынша барлыћ
адамдар заѓ алдында теѓ болуы тиiс жќне бабшылдардыѓ

225
ќулие патшалыѕы Иранныѓ маѓызды аймаћтары — Ќзiрбай-
жанда, Мазендеранда, Орталыћ Иракта, Фарс пен Хорасанда
ћџрылуы тиiс дедi. Бабшыл еместер мен шетелдiктер Иран
жерiнен ћуылуы тиiс, олардыѓ дљние-мљлкi тќркiленiп,
бабшылдарѕа б"лiнiп берiлуi керек деп жарияланды.
1848 жылы ћыркљйекте бабшылдар  ктерiлiсi ќртљрлi
аймаћтарда етек алды. 1850 жылы Зенджанда, Фарста баб-
шылдар к"терiлiсi болды. К"терiлiсшiлер шах билiгiне
ћарсы шыѕып, жерге жекеменшiктi жоюды, жеке бас бостан-
дыѕын жариялауды талап еттi. К"терiлiсшiлердiѓ ћџрамы,
негiзiнен, ћала кедейлерi, ћол"нершiлер мен жерсiз кедей
шаруалардан тџрды. Бабшылдар к"терiлiсiн тоћтату љшiн
бас уќзiр Мырза Таѕи шахтан Бабтыѓ жеке "зiн жоюды та-
лап еттi.
1850 жылы Тебриз ћаласында Бабты шах ќскерi "лтiредi.
Осыдан кейiн де бабшылдар к"терiлiсi ќр жерде жалѕасып,
1852 жылы бабшылдар Насер ад-Дин шахћа ћастандыћ
џйымдастырмаћ болады. Бiраћ ол ќрекеттерi сќтсiздiкке
џшырайды да, шах ќскерi, алдымен Тегерандаѕы, содан кейiн
бљкiл Иран жерiндегi бабшылдарды аяусыз жазаѕа тартып,
к"терiлiстi басып тастайды.
Иранныѓ жартылай отар елге айналуы. ХIХ ѕасырдыѓ
екiншi жартысына ћарай Иранѕа шетел капиталыныѓ енуi
кљшейдi. Иран шетел капиталына тќуелдi жартылай отар
елге айнала бастады. Иранды экономикалыћ жаѕынан
тќуелдi елге айналдыруда Англия мен Ресей белсене ќрекет
еттi. Иранѕа капитал енгiзуде Англия шџѕыл ћадамдар жа-
сады. Олар шахтан телеграф концессияларын "те тиiмдi
шартпен алып, Иран аймаѕына бiрнеше телеграф жљйелерiн
салды. Телеграф Иранды Љндiстанмен жалѕастырды.
1872 жылы аѕылшын капиталисi барон Ю.Рейтер шахтан
70 жыл мерзiмге мџнай жќне басћа да табиѕи байлыћтарды
игеруге тиiмдi концессия алады. Шарт бойынша ол тасжол-
дар, темiржолдар, телефон-телеграф жљйелерiн салуѕа,
фабрика, зауыт пен банктер ашуѕа рџћсат алды.
1889 жылы шах Рейтерге таѕы да 60 жыл мерзiмге
концессия берiп, Шахиншах банкiн салуѕа рџћсат етедi.
Осылайша Иранныѓ оѓтљстiгi мен оѓтљстiк-батыс жаѕында
Англия љстемдiк жљргiзуге кiрiстi. Аѕылшындардан кейiн
Иранныѓ солтљстiгiне Ресей капиталистерi келе бастады.

226
1879 жылы шахтыѓ "тiнiшi бойынша орыс офицерлерi
парсылардыѓ ќскери бригадасын џйымдастырып, ќскерлердi
оћытуѕа кiрiседi. Бџл сол кездегi Ирандаѕы бiрден-бiр кљштi
даярланѕан, соѕысћа ћабiлеттi ћарулы кљш едi. Бџл Иран-
даѕы Ресейдiѓ саяси беделiнiѓ "суiне себеп болды.
1879 жылы орыстар телеграф жљйесiн салуѕа концес-
сия алды. 1888 жылы балыћшы-кќсiпкер Лианозов Иранѕа
ћарайтын Каспий теѓiзi суында балыћ кќсiпшiлiгiн дамытуѕа
џзаћ мерзiмдiк концессия алады. 1890 жылы орыс капи-
талисi Поляков Тегеранда есеп-несие банкiн салады. 1900 жы-
лы Иран Ресейден 22,5 млн рубль м"лшерiнде несие алады.
Бiрiншi дљниежљзiлiк соѕыс ћарсаѓында Ирандаѕы орыс
капиталыныѓ м"лшерi 164 млн рубльге жетедi.
Аѕылшындар мен орыстардан кейiн Ираннан концессия
алуѕа бельгиялыћтар мен француздар џмтылды. Дегенмен
негiзгi љстемдiкке Ресей мен Англия ие болды. Иранныѓ
солтљстiк аймаѕында Ресей, оѓтљстiгiнде Англия љстемдiк
еттi. ХХ ѕасырдыѓ басына ћарай Иран "зiнiѓ џлттыћ
тќуелсiздiгi мен дербестiгiнен айырыла бастады. Шах, оныѓ
министрлерi, губернаторлар мен феодалдар империалистiк
державалардыѓ ћолындаѕы ойыншыћћа айналды. Иранныѓ
билеушi, аућатты топтары мен шетел империалистерi
арасында "здерiнiѓ пайдасын к"здеген одаћ пайда болды.
1905—1911 жылдардаѕы Иран революциясы. ХIХ ѕа-
сырдыѓ соѓы мен ХХ ѕасырдыѓ басында Иранда ќртљрлi
ќлеуметтiк топтар арасында шахтыѓ билiгiне, елдегi аућатты
топтар мен љкiмет мљшелерiнiѓ шетелдiктер алдындаѕы
дќрменсiз саясатына наразылыћ танытћан ћозѕалыстар
байћала бастады. Дiни топтар панисламизм идеясын уаѕыз-
дап, барлыћ мџсылмандарды халиф билейтiн бiр кљштi импе-
рияѕа бiрiктiру ћажет деген џран тастады.
Сондай-аћ Иранда бџл кезеѓде ќртљрлi жасырын џйымдар
ћџрылып жатты. 1905 жылы “Энджумене махфи” (Жа-
сырын энджумен) деген атпен љкiметке ћарсы ћоѕам
ћџрылды. Ћџпия џйымдар наразылыћ шерулерiн џйымдас-
тырып, халыћ к"терiлiстерiне басшылыћ еттi.
ХХ ѕасырдыѓ басында Иранныѓ iшкi ќлеуметтiк жаѕ-
дайы ћатты шиеленiсiп кеттi. Ашаршылыћћа жќне импе-
риалистiк езгiге ћарсы халыћ к"терiлiстерi жиiлей тљстi.

227
1905 жылы желтоћсанда Тегеранда бџћаралыћ шеру мен
шах Абдул-Азим мешiтiнде наразылыћ таныту ќрекетi "т-
кiзiлдi. Ћарсылыћ к"рсетушiлер љкiмет ћызметiне ие болып
отырѕан шетелдiк азаматтардыѓ ћызметтен кетуiн талап
еттi, “ќдiлетхана” ћџруды, яѕни халыћтыѓ арыз-шаѕымын,
талап-тiлегiн ћарайтын џйым, мекеме ћџрылуын талап етедi.
Халыћтыѓ ћысымынан ћорыћћан шах бџл тiлектердi
орындауѕа ант бердi. Бiраћ бџћаралыћ шеру тараѕан соѓ,
шах уќдеден тайып, к"терiлiсшiлердi жазалауѕа кiрiседi.
Бџѕан жауап ретiнде, 1906 жылы маусым-шiлде айларын-
да ћозѕалыстыѓ жаѓа толћыны басталды. Шахтан к"те-
рiлiсшiлер шетелдiктердi мемлекеттiк билiктен кетiрудi,
конституция ћабылдауды талап еттi.
1906 жылы ћазанныѓ 7-сiнде Тегеранда алѕашћы мќжiлiс
шаћырылды. Бџл революцияныѓ алѕашћы жеѓiсi едi. Бiраћ
к"п џзамай Иран шахы таѕына жаѓадан отырѕан Мџхаммед
Ќли шах революцияны басып-жаныштауѕа кiрiседi. 1907
жылдан бастап революция "зiнiѓ жаѓа екiншi кезеѓiне аяћ
басты. Халыћтыѓ демократиялыћ талаптар ћоюшы тобы
кљрестi ќрi ћарай жалѕастырды.
1908—1909 жылдары Иран революциясыныѓ iрi ошаѕы
Тебриз ћаласы болды. Тебриздегi халыћтыѓ бас к"теруiн
басып-жаныштауѕа шах ќскерiнiѓ кљшi жетпей, шетелдiк-
тердi к"мекке шаћырды. Аѕылшындар мен орыс ќскерле-
рiнiѓ кљшiмен Тебриз к"терiлiсi ћанѕа боялып басылды.
Ирандаѕы революциялыћ бас к"терулер 1911 жылѕа
дейiн тоћтаѕан жоћ. Бџл к"терiлiстiѓ барысында шах билiгi
едќуiр ќлсiреп, оныѓ беделi т"мендедi. Шах љкiметi халыћ
алдында дќрменсiздiгiн мойындап, шетел ќскери кљштерiне
арћа сљйеп, империалистерге тќуелдiлiгiн арттыра тљстi.
Шетел державаларыныѓ кљшiмен 1905—1911 жылдардаѕы
Иран революциясы кљшпен басып-жанышталды. Бџл
революция Иран халћыныѓ "мiрiндегi естећаларлыћ оћиѕа
болды. Халыћ "зiнiѓ дербестiгi љшiн, бостандыѕы љшiн,
экономикалыћ тќуелдiлiктен ћџтылу љшiн кљреске шыћты.
Иран халћыныѓ саяси санасыныѓ "се тљскендiгi байћалды.
Революцияныѓ басып-жанышталуы Иранды империа-
листiк державалардыѓ одан ќрi ћанауына жол ашты. Шах
љкiметi шетел державалары џсынѕан кез келген ќдiлетсiз
шарттардыѓ бќрiн ћабылдауѕа мќжбљр болды. Иран 1911—

228
1914 жылдары Англиядан 2 млн фунт стерлинг жќне
Ресейден 14 млн рубль несие алды. Аѕылшындар Иранныѓ
мџнай ћорын игеру мљмкiндiгiне ие болды.
Иран ХХ ѕасырдыѓ басында артта ћалѕан жартылай отар
ел ретiнде "мiр сљрiп жатты.
Сџраћтар мен тапсырмалар
1.  ХIХ ѕасырдыѓ басындаѕы орыс-иран соѕыстарыныѓ себептерi
ћандай болды?
2. Бабшылдар деген кiмдер?
3. Иранныѓ жартылай отар елге айналуын ћандай мысалдармен
к"рсетуге болады?
4.  Иран революцияларыныѓ маћсаты ћандай болды?
5.  Бiрiншi мќжiлiс ћай жылы шаћырылды?

жүктеу/скачать 9,82 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: