«Ұлт-азаттық қозғалыс» ұғымының жалпы сипаттамасы
жүктеу/скачать 0,74 Mb. Pdf көрінісі
|
lekcija
Ұлан байтақ Азия даласында өмір сүрген, халықтардың географиялық орналасуын бірнеше рет ұлы көштерімен өзгерткен, қытай сынды ұлы халықты бірнеше рет бағындырып адамзат өнерінің қайталанбас кереметі Қытай қорғанының тұрғызылуына себеп болған байырғы түрік қауымдарының дүниетанымы еш күмәнсіз олардың дініне, тіліне, салт-дәстүріне әсер еткені рас. Ежелгі заманнан осы уақытқа дейінгі деректерге сүйене отырып, кез-келген халықтың діні, наным-сенімдері мен дүниетанымы оның тарихына, рухани-мәдени, саяси өміріне үлкен әсер ететін фактор екендігін біле аламыз. Әлемдік діндердің бастау тегіне Тәңірлік діннің өзекті қағидалары арқау болған. Тәңірлік дін уақыт пен кеңістікті игеруге талпынған, қоршаған ортамен тіл табысуға ұмтылған адам баласының алғашқы таным түсінігі. Көне түркілер жерімен, Ұлы Жібек жолы арқылы қаншама діндер өтсе де, түркілердің негізгі сенімі Тәңірлік дін, аруаққа табыну болды. Вильгельм Рубрук түркі жұртын аралаған кезінде олар өздерінің Тәңірге табынатынын және оны таза рухани мән ретінде түсінетінін атап көрсеткен. Тек ислам діні ғана, уақыт өте келе көне түркі сенімдерімен іштей араласып, түркі жұртының рухани-мәдени ұстанымына айналды. Түріктер дүниетанымының бастау бұлағы, қайнар көзі – табиғат. Бұл, табиғатпен біте қайнасып бірге өскен, соның өзгерісін, құбылысын жіті бақылайтын көшпелілер әулетінің қоршаған ортамен тығыз байланысты екенін білдіреді. Көптеген салт-дәстүрдегі наным, тыйымдар осы табиғатпен біте қайнасудан туындаған ұғымдар жиынтығы болып саналады. Осы табиғатты жаратушыны «тәңірі» деп танып, оның туындысы табиғатты аялау арқылы оған құрмет көрсетілген. Бұл үрдіс қазірге дейін осы халықтардың жалғасы боп саналатын көптеген халықтардың салт-дәстүрінде орын алған. Атап айтқанда: - моңғол, қазақ, қырғыз тағы да өзге халықтардың дәстүріндегі қыстау, күзеу, жайлау ұғымдарының болуы; - ағын суға кір жумауы, суды ұлықтауы; - «Көк шөп жұлма», «Бастау басына ақтық байлау» сияқты ұғымдары; - Аңның, малдың пірінің болуы (Көк бөрі, түйе атасы – Ойсыл қара, жылқы атасы-Қамбар Ата, Шопан Ата); Осындай түсініктермен тәңірінің жаратқан әрбір жаратылысына өзінше баға беріп құрметпен қараған. Ежелгі түріктердің діні қазіргі уақытта кешенді түрде зерттелуде. Бұл мәселеге ең алғаш арнайы назар қойып зерттеген ғалымдар француз Жан Пьер Ру, ресейлік И. В. Стеблева, С. Г. Кляшторный. Орта және Орталық Азия халықтарының ХХ-ХХІ ғасырға дейін сақталып келген шаманизмнің тарамдары олардың байырғы түрік оңғындарымен тікілей сабақтасытығын Л.П.Потопов, Анохин, С. Д. Майнагашев, Ш.Ш.Уәлиханов, Н. Ы. Дыренкова, Г. Д. Санжаев, Н. А. Алексеев, О. Пүрэв, А. Т. Төлеубаев, С. М. Абромзон, П. Пельо, Г. П. Снесарев сынды белгілі ғалымдар ғылыми еңбектерінің зерттеу объектісіне айналдырып келді. Неміс ғалымы Г.Дёрфер мен белгілі түркітанушы Қ.Сартқожаұлы зерттей келе, байырғы түріктердің діні, дін дәрежесіне көтерілгенін баса айтып, бұл дін бір құдайлыққа жақын деген тұжырым жасаған және байырғы түріктердің дінін «тәңірлік» (тенгризм) деп атай отырып: «… бұл дін даму тарихында үш кезеңді басынан өткізген болуы әбден мүмкін. Осылайша, жоғарыда аталған танымдық бастаулар байырғы түріктердің ұстанған діні, сол дәуірдің өзінде дін дәрежесіне көтерілгенін дәлелдейді. Тәңірлік ұғымын кеңінен қарастырсақ. Исламға дейінгі қазақ халқының рухани мәдениетінде тәңірлік сенім мен шаманизм айрықша орын алады. Тәңірді зерттеушілердің тұжырымында еуроазиялық көшпелі шаруашылық – мәдени типтің қажеттіліктеріне икемді сенім жүйесі ретінде бейнеленеді, яғни ол көшпелілердің шындықтағы болмыс тәсілінен, дүние түйсінуінен туындаған. Академик Ғарифолла Есім “Хакім Абай” кітабында: тәңірге сыйыну – сенім емес, дін емес, ол Адам мен табиғаттың арасындағы үйлесімділікті мойындағандық деп тұжырымдаған. “Тәңірді мойындау адам еркін шектемейді. Тәңірге көзқарас өзіне қарама-қарсы түсінікті қажет етпеген. Себебі, тәңір –
деген табиғат, ол өмір сүру үшін қажетті жағдай. Тәңір табиғаттың өзінен туған түсінік. Адамның табиғатқа табынуы, бір жағынан, натуралистік түсінік болса, екіншіден, өзінен тыс рухты іздеу, оны субъект ретінде қабылдау, дерексіз ойлаудың жемісі”, –дейді. Яғни, біздің арғы ата-бабаларымызға догматталған діни жүйелерге қарағанда, ашық дүниетаным тұрпатындағы сенім көбірек тән, жан дүниесі мен рухани ізденістеріне әлдеқайда жақын. Барлық діни жүйелердегі тәрізді тәңірлік сенім де табиғат күштерін құдіреттендіруден, құпия тылсым тіршіліктің терең қатпарларынан тамыр алады. Алайда, Тәңірге табыну діни түсінік эволюциясындағы табиғат діндерінен кейінгі жоғары саты болды. Барлық халықтар рухани дамуында діни көзқарастар эволюциясын бастан өткізді. Әрине, оны бірінен соң бірі келетін діни жүйелер хронологиясы деп қарастыруға болмайды, шындық әрқашан теорияға қарағанда әлдеқайда күрделі, көпжақты болып келеді. «Тәңірлік» – әр түрлі наным-сенімдердің, көбіне табиғатқа, оның стихиялық күштеріне табынудың және оларды бұрмалап бейнелеудің біртіндеп дамуынан туған құбылыс. Тәңірліктің дүниетанымдық негізі дүниедегі заттар мен құбылыстар жанданған деп қарастырады, ол түптеп келгенде табиғатты құдай деп қарастыратын ұғымның негізін құрайды”, –деп жазады С.Н. Ақатаев. Тәңірлік діннің өзіне тән ерекшелігі – ол өзіне дейінгі діни наным-сенімдерді теріске шығармайды, қайта оларды бір жүйеге келтіруші рөл атқарады. Плано Карпини түркілердің бір құдайға иланатындығын айта келіп, “… оның үстіне олар күнге, айға және отқа, сонымен бірге таңертеңгілік тамақ жеудің немесе су ішердің алдында сол ас-дәмдерінен ауыз тидіретін сыбаға арнап, су мен жерге де құдай деп табынады”, – дейді. В.В. Бартольд: “Ежелгі түркілер дінінің негізі Көкке (Тәңір) және Жерге (жер-суға) сыйыну болды”, – деп жазады. Тәңірді түркілер барлықты жаратушы “объективті идея” ретінде қарастырса, жер-су – тіршіліктің тірегі. Бұлардан басқа көне түркілердің наным-сенімдерінде әйел-құдай – Ұмай ерекше құрметтелген. Әйел тәңірі Ұмай – отбасы мен бала-шағаның жебеушісі болған. Тоныкөк құрметіне орнатылған ескерткіште: “Көк, Ұмай құдай, қасиетті жер-су, міне, бізге жеңіс сыйлаған осылар деп ойлау керек!”, – делінеді. Жер-су құдайына келетін болсақ, ол да табиғатты пір тұтудан туындайды. Алтайлық аңызда: “Үлген жаратылысқа дейін шексіз-шетсіз, түпсіз-тұңғиық теңіз үстіндегі кеңістікте тіршілік етеді. Сонда Үлгенге судан Ақ ана шығып, оған жер мен аспанды жаратуды үйретеді” делінген. Бұл аңызда да матриархаттық, рулық, қауымдық қатынастар ықпалы байқалады. Матриархаттық-рулық қауымнан патриархалды қауымға біртіндеп өту барысында жер-су соңғы орынға ығыстырылады. Көк аспан ретіндегі Тәңір өзінің жоғарғы құдай ретіндегі маңызын жоғалтпайды, патриархалдық-қауымдық қатынастардың күшейіп, нығаюына байланысты ол зор, қаһарлы тұлға сипатына ие болады. Тәңір сөзінің этимологиясын С. Ақатаев “таң” және “ер” сөздерінің бірігуінен шығуы мүмкін деп қарастырады. Бірінші буын “таң”, автордың пікірінше, күннің шығуымен байланысты болса, “ер” – түрік тілдерінде ер адамды білдіреді. Осы тұрғыда Тәңір “Күн адам”, “Аспан адам”, яғни құдай дегенді білдіреді. Тәңірлік дін адамды өз іс-қимылына, әрекетіне, пиғыл-ниетіне есеп беріп отыруға үйретеді, ісі түсіп, жолы болса түркілер тәңір қолдады, дейді, қателік жасап, адасса, “Тәңірім, кешіре гөр”, –дейді. Дуалистік дүниетанымды арқау еткен, ежелгі тәңірлік діннің бүкіл бүтін жүйесін қалыпқа келтіріп, оның уағыз ілімін жаңғырту, іргелі зерттеулер жүргізу түрік әлемін саралап сараптаушы ғалымдардың алдында тұрған жауапты да, абыройлы істің бірі. Байырғы түріктердің дүниетанымының негізі болған «тәңірлік» тағыда тереңдетіп зерттеуді күтіп тұрған тың салалардың бірі.
Диаспора ұғымы, шетелдегі қазақ диаспорасының бүгінгі тандағы қызметтері Өркениетті мемлекеттердің бәрі ежелден сырт жерлердегі өз диаспорасына айрықша көңіл бөледі, оларға ұлттық-мәдени, саяси-әлеуметтік жағынан қолдау көрсетеді. Бұл біздің тәуелсіз Қазақстанға да тікелей қатысты жағдай. Қазіргі кезде Қазақстаннан тыс жерлерде 5 миллионнан астам қазақ диаспорасының өкілдері тұрады. Бұл – жер бетіндегі бүкіл қазақ халқының үштен бірі. Осы сан миллион қандастарымыздың ұлттық ерекшеліктерін сақтап, қазақ халқының құрамдас бір бөлігі ретінде өмір сүре беруі Қазақстан Республикасының диаспораны қолдау жөніндегі мемлекеттік саясатына тікелей байланысты. Мұндай қолдау мен қамқорлық, негізінен, екі бағытта жүргізілуге тиіс:
келуіне жағдай жасау.
Екінші – Сырт жерлердегі қазақ диаспорасының ұлттық ерекшілігін, ана тілін, мәдениеті мен салт- дәстүрін сақтап, дамыта беру үшін оларға бұрынан тұрып жатқан жерлерінде қамқорлық көрсету. Тәуелсіздік алғаннан бергі кезеңде Қазақстан Республикасы өз диаспорасын қолдау жөніндегі осы екі шарт-талаптың біріншісіне, яғни шетелдегі ағайындарды атажұртқа көшіріп әкелуге байланысты өзгелерге үлгі боларлық үлкен жұмыстар жүргізді. Елбасы Нұрсұлтан Назарбаев ел тізгінін қолына ұстаған алғашқы күннен бастап әлемнің әр түкпірінде шашырап жүрген ағайындардың басын қосып, атажұртқа көшіріп әкелуге айрықша көңіл бөлді. Осыған орай, «Көші-қон туралы» заң қабылданып, этникалық қазақтарды, яғни оралмандарды қабылдауға арнайы қаржы бөлініп, көптеген нақты жұмыстар қолға алынды. Соның нәтижесінде, 2011 жылғы есеп бойынша 1991 жылдан бері Қазақстанға 221,3 мың отбасы немесе 860,4 мың қандастарымыз қоныс аударған. Олардың 60,5 пайызы Өзбекстаннан (520 мың), 10,4 пайызы Моңғолиядан (86 мың), 12,4 пайызы Қытайдан (106 мың), 7,8 пайызы Түркіменстаннан (67,5 мың), 5 пайызы Ресейден (45,5) ал қалғандары (35 мың) Ауғанстан, Түркия, Сауд Арабиясы, Қырғызстан және басқа елден келгендер.
Оралман ағайындардың 24,3 пайызы (206 мың) Оңтүстік Қазақстан облысына, 18,2 пайызы (154,8 мың) Алматы облысына, 13,3 пайызы (114 мың) Маңғыстау облысына, 7 пайызы (60 мың) Жамбыл облысына қоныстанған.
Ал қазақ диаспорасына қатысты екінші мәселеге, яғни алыс-жақын мемлекеттердегі ағайындарға сол тұрған жерлерінде мәдени-рухани, оқу-білім саласынан қолдау көрсетуге келсек, бұл жөнінде де біраз игілікті істер жүзеге асырылды. Қазақстан Республикасы да тәуелсіз ел болғаннан кейін шетелдердегі қазақтармен тұрақты байланыс орнатуды жүзеге асыра бастады. Мұның ең алғашқы жарқын көрінісі – 1992 жылы өткен әлем қазақтарының тұңғыш Құрылтайы еді. Бұл Құрылтайда жер жүзінің түпкір-түпкірінде шашырап жүрген қазақтардың өкілдері тұңғыш рет бас қосты. Алқалы жиында қазақ халқының ұлттық өсіп-өркендеуі жан-жақты сөз болды. Құрылтайда Дүниежүзі қазақтарының қауымдастығы құрылып, оның Төрағасы болып Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә. Назарбаев сайланды. Осыдан кейін де Әлем қазақтарының және үш Құрылтайы өтті. 1996 жылдан кейін екі рет «Шетелдегі отандастарды қолдаудың мемлекеттік бағдарламасы» қабылданды. Шетелдегі қазақ жастарын Қазақстанға әкеліп дайындық бөлімдерінде оқыту мен жоғарғы оқу орындарына қабылдау жөнінде де айтарлықтай жақсы істер жүзеге асты.. Мысалы, жоғары оқу орындарына арналған мемлекеттік гранттың екі пайызы шетелдердегі ұлты қазақ жастарға беріледі. Дайындық бөлімдеріне 1400 талапкер қабылданады. Бұл жұмыстарға Дүниежүзі қазақтары қауымдастығы да айтарлықтай өз үлесін қосты. Яғни, Қауымдастық сырт елдерде тұратын қазақтармен жан-жақты байланыс жасап, олардың ұлттық- мәдени, саяси-әлеуметтік жағдайын үнемі зерттеп, назарда ұстап келеді. Бұл ретте Қауымдастыық жыл сайын шетелдерде қазақтардың Кіші құрылтайларын, басқа да мәдени-рухани іс шараларды өткізуге
айрықша көңіл бөледі. Қауымдастықтың мұндай іс-шараларына ҚР Мәдениет және ақпарат министрлігі мен «Самұрық- Қазына» әл-ауқат қоры үнемі қолдау жасап келеді. Мұндай іс-шаралар мен түрлі басқосуларда шетелдердегі қазақ диаспорасының өзекті мәселелерін бір жүйеге түсіріп, зерделеуге айрықша көңіл бөлінеді. Және ол іс-шаралардың нәтижелері Қауымдастықтың «Алтын бесік» журналы мен «Туған тіл» альманағында, басқа да респубдикалық басылымдарда үнемі жарияланып тұрады. Сондай-ақ, Қауымдастықтың жанында шетел қазақтарының кешегі тарихы мен бүгінгі жағдайын зерттеумен айналысатын арнайы Талдау орталығы бар. Бұл Талдау орталығы шетелдердегі қазақтар тығыз орналасқан өңірлерге үнемі арнайы экспедициялар ұйымдастырып тұрады. Талдау орталығы соңғы уақытта қазақ диаспорасы мәселелеріне арналған түрлі ғылыми-тәжірибелік конференциялар өткізуді де жақсы дәстүрге айналдырды.
Сөз реті келгенде, диаспора мәселесі тек қазақ халқында ғана емес, барлық елдерде бар екендігін айта кеткен жөн. Осыған орай, өркениетті мемлекеттердің бәрі шетелдердегі өз диаспорасын қолдауға айрықша көңіл бөліп, бұған қажетті мәселелерді дер кезінде шешіп отырады. Мысалы, өзімізбен көрші Ресей 1999 жылы «Ресей Федерациясының шетелдегі отандастарға байланысты мемлекеттік саясаты туралы» Заң қабылдап, арнайы ұшан-теңіз қаржы бөліп, алыс-жақын шетелдердегі отандастарына қолдау жасауды жан-жақты жүзеге асыра бастады. Израиль да шетелдегі еврей мәдени орталықтарына жан-жақты көмек көрсетеді. Оңтүстік Корея Алматыдан бір мәдениет сарайын сатып алып Корей мәдени орталығына айналдырды. Германия Қазақстандағы және басқа да елдердегі неміс мәдени орталықтарына нақты көмек беруде.
Түрік республикасында да диаспораға қатысты барлық мәселе мемлекеттік деңгейде шешілген. Яғни, Түркияның диаспорамен айналысатын мекемесінің жылдық бюджеті - 100 миллион АҚШ доллары, қызметкерлер саны – 170 адам. Ал Әзербайжан мемлекетінде диаспора жөнінде тікелей Президентке қарайтын мемлекеттік комитет бар. Бұл комитетте жүзге жуық қызметкер жұмыс істейді. Және бұған қажетті қаржы да толық бөлінеді. Мысалы, олардың шетелдердегі азербайжан жастарымен байланыс орнатуға ғана 5 миллион евро бөліп отырғанын анық білеміз. Қытай Халық Республикасы да мұндай мәселеге айрықша көңіл бөлуде. Мысалы, соңғы кезде Қазақстанның өзінде бірнеше қытай мәдени орталықтары ашылды. Демек, Қазақстан Республикасы да шетелдердегі өз диаспорасына жан-жақты, нақты қолдау жасауға тиіс.
Қазақтардың дүниежүзілік құрылтайы. Шетелдегі қазақтардың тарихи атамекеніне қайтып оралуы. Шетелдердегі қазақтардың (Оралмандардың) атамекеніне оралу мәселелері Кезінде 1931—1933 жылдардағы ашаршылықтан Адай округінен көшіп кеткен 5 мыңдай Красноводск қазақтары қайтып орала бастады. 1960—1965 жылдары жұмыс іздеген екі мыңға жуық Астрахан қазақтары Атырау облысына қоныс аударып келді. Осының бөрі Маңғыстау, Атырау облыстарындағы халықтардың механикалық жолмен өсуіне әкелді. 1956—1962 жылдары Кеңес Одағы тұсындағы әкімшіл-әміршіл басқару жүйесінің қыспагынан Қытайға өтіп кеткен қазақтарға Отанына оралуға рұқсат етілді. Сол жылдары келушілердің қолында аты-жөні жазылған және көлемі 4×5 см фотосуреті бар қағаз болды. Оларға бұрынғы кеңестік негізінде 1930 жылы 2 тамыздағы «КСРО азаматтығы туралы» Заңды басшылыққа ала отырып, жаңа төлқұжаттар берілді. Сол заңның 2-бабы бойынша 30-жылдардағы аштық кезінде кеткендерге азаматтық берілді. Ал заңның 3-бабы 1917 жылғы төңкерістерден шетелге кетуге мәжбүр болғандарға қатысты қолданылды. Осы 2- және 3-баптары бойынша Қытайдан келген оралмандарға КСРО азаматтығын беру туралы қорытындылар шықты. Бүл қорытындылар бекітіліп, төлқұжат берілетін мекемелерге жөнелтілді.Қытайдағы қазақтардың оралуы қазақтардың механикалық жолмен ұлғаюына жағдай жасады. 1959—1970 жылдары қазақтар механикалық жолмен 143 мыңға көбейді. Тек қана Алматы облысына 62 мың адам көшіп келді. 1956—1962 жылдардағы қазақтардың кері көші-қон ағымдары олардың этнодемографиялық жағдайына әсер етті. Мәселен, 1962 жылы туғандардың жалпы саны ең жоғары көрсеткішке жетті. 1962 жылы 60 мыңдай ұйғырлар мен қазақтар кеңес-қытай шекарасынан бері өтті. XX ғасырдың 90-жылдарының басында қазақтардың тарихи отанына оралу мәселесі үкімет деңгейінде шешіле бастады. Бұл мәселенің күрделілігіне орай, мемлекет қазақтардың шетелдерден оралуын біртіндеп жүзеге асыру бағдарламасын дұрыс көрді. 1991 жылы көктемде Талдықорғанға таяу Сарыөзек станциясына Монғолиядан шыққан оралмандар (7 отбасы) келіп түсті. 1991 жылы 18 қарашада Н.Ә.Назарбаевтың ұсынысы және Қазақ КСР Жоғаргы Кеңесінің шешіміне сәйкес республиканың Министрлер Кабинеті «Өзге республикалар мен шетелдерден Қазақстанға келіп, ауыл шаруашылығында еңбек етуге тілек білдірген жергілікті ұлт өкілдерін көшіріп алу тәртібі мен жағдайлары туралы» қаулы қабылдады. Мұндай шешім шығарудың себебі, Қазақстан бұл кезде әлі оралмандарды қабылдаудың заңды мүмкіндіктеріне ие емес еді. Содан кейін-ақ өзге елдерден қазақ оралмандарын қабылдаудың заңды негізін анықтау туралы мемлекетаралық келісімдер жүргізу үшін қажетті заңды құжаттар даярлауға байланысты шым-шытырық жұмыстар басталды. 1993 жылы 15 сәуірде Қазақстан Республикасының Президенті «Иран Ислам Республикасынан және басқа мемлекеттерден отандастарымызды көшіріп алуды ұйымдастыру шаралары және иммиграция квотасы туралы» қаулыға қол қойды. Қазақстан Республикасы Президентінің 1993 жылғы 21 сәуірде қабылдаған қаулысына сәйкес, «Көші-қон туралы» Заңдарда көзделгендей оралмандарды тұрғын үймен қамтамасыз ету, тұрғын үй сатып алу үшін ұзақ мерзімге несие беру мәселелері көрсетілген. Алайда жылда үкімет тарапынан квотаға бөлінетін қаржының жетіспеуінен бұл мәселелер әлі де толық шешілген деп айту қиын. Қаржы тапшылығы мен тұрғын үй қорыны жеткіліксіздігінен, азаматтық алу тәртібі мен тіл мәселесіне байланысты кедергілер және жұмыссыздыққа байланысты қиындықтар кездеседі. Көші-қон барысында кеденнен оралмандар дүние-мүлкін алып өтуде қиындыққа кезігеді. Кеден салықтарының жоғарылығынан олар бүкіл мал-мүліктерін кеденнен өткізе алмайды. Сондай-ақ бұрынғы одақтас республикалардың ішінде Түрікменстан мен Өзбекстанда үй-жайларды сатуға 10 жыл мерзімге дейін шектеу қойылған. Сондықтан олар жеке меншік үйлерін долларға немесе теңгеге сата алмай, тастап кетуіне тура келеді. Бұл мәселені мемлекет тарапынан бақылап отыру үшін Қазақстанда көші-қон мәселесімен 1997 жылы құрылған «Көші қон және демография агенттігі» айналысады. Көші-қон мәселесі тәуелсіз Қазақстанның әлеуметтік-саяси өмірінде елеулі рөл атқарады. Көші-қон мәселесінің барлық құқықтык әрекетін 1992 жылы қабылданған Қазақстан Республикасының «Көші-қон туралы» Заңы реттеп отырады. Осы Заң негізінде Республика үкіметі қабылдаған шаралар жүзеге асады. Заңда көшіп келушілерге жан-жақты көмек көрсету, қамқорлық жасау шаралары белгіленген. Мәселен, 2001 жылы 600 отбасына көшіп келушілердің квотасы белгіленді. Жобада әр жылға орта есеппен 20 мың отбасын көшіріп әкелу қарастырылған. XX ғасырдың 90-жылдарында Қазақстанда демографиялық жағдайдың нашарлауына, республика халқының құрамында жастар азайып, қариялар санының артуына байланысты халық санын арттыруға бағытталған белсенді демографиялық саясат жүргізуді қажет етеді. Бұл саясаттың бір бағыты шетелдердегі қазақ ұлтын Қазақстанға қайтару болып табылады. 1991 жылдан 2000 жылға дейінгі кезеңде Қазақстанға жалпы саны 176 мың адам болатын 41 мың отбасы оралды, оның ішінде 63,5 мың — Монғолиядан, 4,8 мың — Ираннан, 2,4 мың — Түркиядан, ТМД елдерінен 103 мың адам болды. Қоныс аударып келушілерді шыққан елдеріне қарай екі топқа бөлуге болады: алыс шетелдерден және бұрынғы Кеңес Одағы республикаларынан келген қазақтар. Бұрынғы КСРО-дан шыққан оралмандардың әр түрлі республикада болғандарына қарамастан, ортақ кеңестік менталитеті байқалып тұрады, сондықтан оларға Қазақстанның тұрмыс жағдайына бейімделіп кету оңай. Шетел қазақтары болса, өмір сүрген елдеріне байланысты іштей ерекшеленіп тұрады. Бұл әсіресе дін ұстауы, білім деңгейі, сыртқы жағдайға бейімделе білу дәрежесінен байқалады. Оралмандар неғұрлым аз елдер әлеуметтік-экономикалық және саяси жағынан анағұрлым дамыған қоғам. XX ғасырдың 90-жылдары әлемдегі геосаяси өзгерістерге орай, жергілікті, аймақтық жанжалдар саны арта түсті. Осы отқа оранған елдердегі қазақтар босқын статусымен Қазақстанға келе бастады. 1998 жылгы желтоқсанда Қазақстан 1951 жылғы БҰҰ конвенциясына және оның 1967 жылғы босқындар статусы туралы хаттамасына қосылды. Осы игілікті заң шараларына орай республикаға 15 мың босқын, негізінен, Ауғанстаннан оралды. Олардың көпшілігі Оңтүстік Қазақстан облысына орналастырылды. Халықаралық ұйымдардың қолдауымен босқын-оралмандарға гуманитарлық жәрдем беру бағдарламасы қолға алынды. Оралмандар мәселесі Тарихи Отанына келген қоныс аударушыларды жұмыспен, баспанамен қамтамасыз ету, азаматтық алу мәселелері алаңдатуда. Осы қажетті жағдайларды жүзеге асырудың күрделілігінен қоныс аударушылар қазіргі Қазақстанның тәртібі мен жағдайына қиындықпен көндігуде. Мемлекет тарапынан оралмандарды жұмыспен қамту жөнінде бірқатар жұмыстар жүргізілді. Олардың көпшілігі ауылдық жерлерден шыққандықтан, оларға жер және фермер қожалығын құруға қажетті құрал-сайман бөлінді. Шағын несие беру бағдарламасы жүзеге асырылуда. Алайда оралмандардың бәрі бірдей алғашқы тоқтаған жеріне тұрақтап қалмады, Монғолиядан келген оралмандар Көкшетау, Ақмола, Қарағанды, Қызылорда облыстарын қолайлы көрсе, Ираннан жүктеу/скачать 0,74 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|