Б. А. Джаамбаева Философия Оқулық

отырып, материалдық дүниенің және оның заңдарының Джъотиша-шастрада 
екендігін бейнелейді. 
 
2.3. Йога жүйесі 
 
Йога  жүйесі  санкхья  философиясымен  байланысты.  Патанджалидің 
185  афоризмінен  тұратын  классикалық  «Йога-сутра»  еңбегінде  санкхья 
философиясының  онтологиясы  мен  гносеологиясы  кӛрсетілген.  Йога 
тәжірибесі заттардың шынайы мәнін («вивека-джияна»), құтқару жағдайына 
қажетті  ақыл  («чит»)  қызметінің  бес  түрін  кӛрсететін  құрал  ретінде 
байқалады. Ол адамға сана мен рух біріктіретін денені береді, «йога» сӛзінің 
ӛзі  «бірлік»,  ал  батыстық  түсінікте  «бүтін»  деген  мағынаны  білдіреді.  Ол 
санскриттік  етістік  түбірлі  аудармасында  «біріктіру»,  «байланыстыруды» 
білдіретін «йуджден» құралады. 
Ақыл  қызметі  тежелуінің  бірінші  баспалдағы,  оның  бір  заттан  екінші 
затқа  «сырғанауы».  Екінші  баспалдақ  ақылдың  мұқатылуын  кӛрсетеді. 
Үшінші  баспалдақта  ақылды  тыныштандыру  сӛз  болады.  Тӛртінші 
баспалдақта ақылдың бір жерге жиналу жағдайы қарастырылады. Ал бесінші 
баспалдақта ойлау қызметі толығымен шегіне жетеді.  
 Кӛптеген 
алдыңғы  ұрпақтардың  араласу  тәжірибесі  негізінде 
Патанджали йогалық тәжірибенің, физикалық, интеллектуалдық және рухани 
дамуының  анықталған  баспалдақтарын  жасады.  Бұл  тәжірибе  кез  келген 
аяқталмаған  жағдайдың  орындалуы  немесе  оқытылуының  анық  еместігі, 
йоганың ӛзін тарату барысында қажетті бір баспалдақтың іске асуына кедергі 
келтіреді  
Йама  (ноқталау),  яғни  (Ахимс)  –  ортақ  моральдық  парыздардың 
орындалуы,  тiптi  барлық  тірі  дүниеге  оймен  зиянын  келтірмеуге;  сатйа  – 
сӛздер  және  ойлардағы  ақиқаттық;  астейа  –  жат  дүниеге  ие  болуға 
талапсыздық;  апариграха  –  пайдакүнемдiк  емес,  қажет  емес  меншіктен 
еркіндік; брахмачарйа – целибат немесе жыныстық қалыс қалу. 
Нийама  Шауча  (әдептiң  мәдениетi)  –  мiнез-құлықтың  ережесi, 
мәдениет,  iшкi  пән  (шауша  –  тазарту,  тазалық);  Сантоша  –  қанағаттылық, 
артық күш алатын игiлiктермен қанағаттану әдеті; тапас – аскетизм. 
 Свадхйама  –  рухани  әдебиеттi  жүйелi  оқу  және  рухани  ақиқаттарға 
жетуi;  ишвара  –  болмыстың  нақты  заңдылықтарының  алдында  (Құдайға 
адалдық) пранидхан ишварасын мойындау.  
Асана  (тұрақтылықты  жасау)  йога  қалыптарының  құралдарымен 
физикалық денсаулықтың табысы.  
Пранайама  – тыныс алуға бақылау немесе тыныс алу кӛмегімен дене 
ағымдарын басқару ӛнері.  
 Дхаран 
Пратйахарасы  (ықылас)  сезімдерді  болдырмау,  ӛз 
объектілерінен сезімнің үзілуі. 
Дхйан (пайымдау) – ұзақ медитация, ойлау, ойлардың ӛнері. Самадхи 
(қадалушылық)  –  Құдайшыл  махаббаттың  жетістіктері  мен  оның 
сәулеленуі.  

Йоганың  қалыптары  дененің  сауығуы  мен  күшеюіне,  сезiмдердiң 
тынышталуына  және  ақылдың  айқындалуы  арналған.  Йога  тәжiрибесiнiң 
негiзгi  элементi  медитация  болып  табылады.  Медитацияның  мәні  ақылды 
күшті іске асыруға үнсіз шоғырланған бақылауды бағыттау. Бұл бақылаулар 
адамның ӛзімен-ӛзі үнсіз, ақылмен қалыпты жағдайда қалуына себеп болады. 
Мұндай жағдайда адам ӛзінде, айналасында не болып жатқанын анық сезеді. 
Күнделікті  йога  мен  медитацияның  әсерінен  адам  сергектікті,  күштілікті 
сезінеді. Йога физикалық босаңдық пен психикалық тыныштықты орнатады. 
Йогалық жаттығулар адамға физикалық, рухани күшті дамытуға кӛмектеседі. 
Йога  жаттығулары  физикалық  күшті,  тӛзімділікті,  медиативті  рухани 
техникаға қажетті тәжірибеге, қуат пен рухты күшейтуге кӛмектеседі.  
 Йоганы ӛмір салты болатын ӛз тәнің мен жаныңды жетілдіру әдісі деп 
санауға  да  болады.  Йога  жаттығуларының  негізі  асандар,  басқаша  айтқанда 
қалыптар,  күйлер,  дем  алу  жаттығулары  –  пранаяма,  медитация  және 
икемділікке  арналған  жаттығулар.  Йога  дененің  икемділігі  мен  жақсы 
физикалық  тұлғасын  сақтауға,  шаршағандықтан  құтылуға  және  психикалық 
денсаулықты  нығайтуға  кӛмектеседі.  Йоганың  арқасында  дұрыс  босаңсуға, 
дем  алуға,  шұғылдануға,  медитация  жасауға,  жақсы  ойлауға  үйренуге 
болады.  Йогамен  күнделікті  шұғылданудан  болатын  жемістерден  рахат  алу 
үшін вегетариан болудың қажеті жоқ 
Ӛнер-бiлiм,  йогаға  сәйкес  тӛменгi  түр,  шындықтың  эмпирикалық 
әрекеті болып табылады. Медитация арқылы күйзелістен шығуға болады. 
Сонымен,  медитация  –  бұл  нақтылы  объектідегi  ақылдың 
шоғырлануы,  ойлау,  пайымдау.  Әр  адам  ӛзінің  саналы  ғұмырында 
медитациямен  шұғылданады.  Ешбір  адам  ақыл  әрекетін  тежеп,  ойлауын 
тоқтата  алмайды.  Адамдардың  ойлауы  олардың  білімінің,  мәдениетінің, 
құндылық  жүйесінің  деңгейіне  байланысты.  Адам  танымының  жұмысы 
медитация  кӛрінісі  болып  табылады.  Медитация  белгілі  дәрежеде  йога 
жүйесінің бір белгісі іспетті.  
Йога – бұл уақытсыз білім тәжірибесі, адамның ментальды және рухани 
жақсылығы  бір-бірімен  тығыз  байланысты  элементтер  тәрізді.  Веда 
оқуларына сәйкес Жоғары Рух (Параматм мен Жаннан жоғары) ӛзіне барлық 
болатын  дүниелерді  жинап,  барлық  болатын  дүниелерге  әсер  етеді.  Осы 
Сананың  бір  бӛлігі  болып  әр  адамның  (дживатма)  жаны  саналады.  Йога 
жүйесі  жеке  жан  Жоғары  жанмен  қосыла  алады  немесе  қарым-қатынасқа 
түсе алады. Бұл йога мен медитацияның басты мақсаты және такомаларының 
контекстiнде  медитациямен  шұғылдану  сезiнген  немесе  сезiнбеген.  Бiздi  
ақылдың  қызметi  арқасында  тоқтатпастан,  ойлауға  басыла  алмайды. 
Адамдардың  думалары  олардың  ӛнер-бiлiмi,  мәдениетінiң  деңгейi  және 
құндылықтардың  жүйелерiнен  тәуелдi  болады.  Адам  санасының  қызметтерi 
ӛзi анық және елеулi ӛнiмді ниет болып табылады, онда олар медитацияның 
түрлерiн  қамтып  кӛрсетiп  немесе  тапсырма  бередi  және  медитация  арқылы 
жарықтану алдыңғы йогалар жүйесіндегi нақтылы баспалдақ болады. 
Йога – бұл адами физикалық, дiл және рухани алулар сияқты қаралатын 
сабақтас  элементтер,  бӛлiнбейтiн  уақыттан  тыс  жаттығу  оқуы.  Ведикалық 

оқуға  сәйкес,  Жоғары  барлығынан  ӛтетiн  (Параматма  немесе  Жоғары  рух) 
Әлемдiк  рух,  барлық  жасау  ӛзiмен  ӛтiп  кетедi,  сонымен  бiрге  барлық 
жаратылған болып қолдайды. Бӛлшекпен бұл Әлемдiк ақыл және (дживатма) 
әрбiр  жеке  адамды  тұншықтыру  болып  табылады.  Мәңгiлiктiң  сапасы  тән 
оған  бастапқы  болғанын  жеке  тоқайласа  алдауға  тұншықтыратын  йоганың 
жүйесi,  немесе  Жоғары  рухпен  қарым-қатынасқа  кiрiп,  ӛнер-бiлiм  және 
рақаттың Жоғары жанымен байланысы арқасында (су болып қалған) босауға 
жетуге оқытады. Бұл – йога және медитацияның бас мақсаты.  
Медитация  туралы  (Ведалар)  ӛте  ерте  жазба  кӛздері,  ескертулер, 
шамамен  біздің  дәуірімізге  дейінгі  3000  жылдарда  болған.  Олар  ежелгi 
Үндінің әр түрлi медитацияланатын техникаларын суреттейдi. Бхагавадгитте, 
йогамен  сатымен  теңеседi,  бастаушы  заттық  болудың  аласа  деңгейлерiнен 
бастайтын  әбден  жетiлуге  және  ӛз  дегенiн  iске  асыруды  жоғары  деңгейге 
дейiн кӛтерiледi. Йоганың сатылары әр түрлi мағана береді. Бұл – карма-йога, 
гйана, хатха-йога, раджа, аштанга, крийа және бкахти. 
Медитация элементтері барлық рухани тәжірибе мен діндерде бар. Йога 
жүйесі  христиан,  мұсылман,  будда,  даосизм  және  жаңа  ағымдағы  ӛзге  де 
діндердің  барлығында  да  кездеседі.  Бүгінде  әлемде  веда  мәдениетін 
кӛрсететін,  классикалық  йога дәстүріндегі  мектептерді  кездестіруге  болады. 
Қабылданған  тәртіптей,  йога  адам  түсінігінде  физикалық  жаттығулар  мен 
тыныс  алу  техникасы  түрінде  қалыптасып  қалған.  Белгілі  йог  Свами 
Шивананда  йоганың  бес  ұстанымын  уағыздайды:  дұрыс  жаттығулар  (сана), 
дұрыс  тыныс  алу  (пранаяма),  дұрыс  босаңсу,  дұрыс  ойлау  және  дұрыс 
тамақтану (вегетариандық). Ол йога тәжірибесін былай түсіндіреді: «қызмет 
ету, жақсы кӛру, бӛліне, тазартылу, медитациялану және тану». Ол әр түрлі 
йога  жүйесін  біріктіруге  тырысты:  хатха-йога,  бхакти-йога,  раджа-йога, 
карма-йога  және  осылардың  барлығын  жалпы  бағытқа,  яғни  Құдайға 
бағыттады.  Бұл  жүйенің  жолына  түскендер  рухани  ӛмірдің  негізгі 
ұстанымдарын, әділдік, аскетизм, тазалық және мейірімділікті ұстанады.  
 
2.4. Миманса жүйесі 
 
Миманса  Джаймини  (б.д.д.  II-I  ғғ.)  даналардың  жасауымен  ережелер 
жүйесі  сияқты  игерілген  еді,  негізінде  ведалық  мәтіндер  және  салттар 
түсіндірілуге  тиісті  болатын.  Ол  Веданың  барлық  ұйғарымдарын  орындай 
отырып,  адам  қылығына  қарай  жазалардан  («самсары  доңғалағынан»)  және 
қайта  туу  заңынан  (карма)  азат  етіле  алады  деп  бекітті.  Миманс 
қолдаушылары  Веданы  Құдайландырды,  оларды  әмбебап  субстанция,  мәңгі 
абсолют  және  Брахмаға  теңеді.  Миманса  Ведаларды  мәңгі  және  ешкімге 
тәуелді емес деді. Веда дәстүрлерін марапаттылық үшін емес, шын кӛңілмен, 
парызың  ретінде  атқаруың  қажет  деп  түсіндірді.  Осының  нәтижесінде  жеке 
жан  ӛлгеннен  кейін  қайтадан  еркіндік  алады  деді.  Миманса  жан  мәңгі,  ал 
таным  ол  денемен  қосылғанда  пайда  болады  дейді.  Денедегі  жан  әр  түрлі 
білімге  ие.  Дұрыс  білім  кӛзі  болып,  қабылдау  («пратьякша»),  қорытынды 

жасау  («анумана»),  салыстыру  («упамана»),  куәлік  («шабда»)  және  бекіту, 
қорытынды жасау («артхапати»). 
 Бұл  мектеп ӛкілдері  таным теориясы  заттарды  тануға  кӛмектеседі деп 
есептеді.  Олар  логикалық  қабылдауды  кеңінен  пайдаланды.  Танымның 
шығар  кӛзі  болып  қабылдау  танылады,  дүние  пайда  болғандай, 
субстанцияның  түрлері  сияқты  сезіммен  қабылданады.  Осы  уақытта  Веда 
белсенділігі  артып,  Миманса  философиясы  сезіммен  қабылдау  мен 
логикалық егізден басқа «дұрыс» білімді алудың нақты кӛзі Веда мәтіндері, 
ал  ӛзге  басқа  кӛздер  оны  қабылдау  үшін  ғана  арналған  деп  кӛрсетеді.  Кей 
жағдайларда,  жоғарыда  атап  кӛрсеткен  «мимансаны»  атеистік  ілімге  де 
жатқызады,  ӛйткені  ол  дүниенің  атомдардан  тұратындығын  мойындайды. 
Сӛйтіп  дүниені  материалистік  тұрғыдан  сипаттаудың  арқасында  Құдайды 
мойындаудың мәні жойылады. 
 
2.5. Ведант жүйесі 
 
Веданттар жүйесі Веда аяқталғаннан кейін Упанишадтан пайда болды. 
«Брахма-сутрада» Упанишад оқуы пайда болды, оған түсініктемелерді ведант 
мектебінің  бірнеше  негізін  салушылары  Бадараяна,  Шанкара  және 
Рамунджалар  берді.  «Веданта»  брахманизмде  ерекше  орын  алады,  тіпті 
қаншама  ғасыр  ӛтсе  де  оның  бүгінгі  таңда  да  кӛптеген  жақтаушылары  бар. 
XIX  ғасырда  Ведант  мәселелерімен  үндінің  атақты  ғалымы  Вивеканада,  ал 
XX  ғасырды  Р.  Тагор,  тіпті  мемлекет  қайраткері  Д.  Нерудің  ӛзі  де 
айналысқан. Ведант дүниенің жаратылуын 
Брахмамен
 байланыстырады. Бұл 
күйді  Атман  деп  атайды,  ол  адамды  ажалдан  құтқарады.  Сӛйтіп  ӛліп  бара 
жатқан  тіршілік  иесі  қайтадан  жаңғырады.  Бұл  оқуда  теологиялық  білімді 
адам үшін  шындықта  тек  Құдай  бар,  күнделікті ӛмірдегі шындық  – ол  елес 
қана дейді.  
 Ведант  дүниедегі  құбылыстың  ақиқаттылығын  тануға  ұмтылыс 
жасатады,  адам  ӛз  сезімдері  мен  ақылына  бақылау  жасауы  керек,  ӛз  жанын 
сыртқы  күштер  әсерінен  аулақтатуы  қажет  деп  оқытады.  Бостандыққа  жол 
авидьиді  жарып  ӛтуде  жатыр,  ӛмір  сүріп  отырған  дүниеміздің  барлығы 
жалған  дейді  (майя).  Нақты  ӛзгеріссіз  шындық  болып,  Брахма  табылады. 
Ведант  ақиқаты  рухани  тәлімгердің  жетекшілігін  игере  отырып,  адам 
ақырындап  Брахманы  тани  алады.  Ол  нақты  ақылды  бола  отырып, 
материалдық  тәуелділіктен  босатылады.  Оның  ақылды  және  еркіндіктегі 
жаны Құдайға жақындап, жер ӛмірінің қайғысынан құтылады. 
 
2.6. Джайнизм 
 
Джайнизм  –  дуалистік  діни-философиялық  оқу  (б.д.д.VI-Vғғ.). 
Махавира  Вардхаманаға  негізделген,  лақап  аты  Джина  (Жын)  (самсар  мен 
карма  жеңімпазы).  Оның  қолдаушылары  адамның  екіжақты  табиғатын 
мақұлдайды:  оның  заттық  денемен  («аджива»)  және  жанмен  (Джива)  кейде 
субстанция  және  нәзік  материя  сияқты  әсер  ететін  карма  болып  табылады. 

Адам  ӛз  тағдырының  иесі  болып  табылатындықтан,  ол  ӛзіне  не  керек,  не 
керек еместігін ӛзі шешеді. Құдай – ол жан, бір кездері материалдық денеде 
ӛмір  сүрген,  бірақ  қайта  туудың  әсерімен  кармадан  босатылған.  Аскезді 
сақтап, дұрыс ӛмір сүріп, ӛзгеге жақсылық жасай білген кімде-кім карма мен 
самсардан  босатыла  алады.  Джайнистер  адам  рухани  тәжірибесімен  ӛзінің 
материалдық мәнін тексеріп, ӛзін басқара алатындығына сенеді.  
 Діни  және  философиялық  пайымдаулар  негізінде  джайнизм  дәстүрлі 
«Үш  құндылық»  деп  атайтын  этиканы  жасайды.  Бұл  дұрыс  сенім  негізінде 
мүмкін дұрыс білім беретін дұрыс түсінік, түрлену доңғалағы мен кармадан 
босатылуға  әкелетін  дұрыс  ӛмір.  Самсарадан  адамның  ӛзі  ғана  босатыла 
алады.  
 Дүние  құрылымын  суреттей  келе,  джайнистер  дүние  атомистикалық 
құрылымға  ие  дейді:  физикалық  объектілер  (сезіммен  қабылдайтын) 
атомдардан  тұрады.  Атом  («ану»)  ӛте  аз,  бӛлінбейді,  мәңгі,  ол  пайда 
болмайды  және  бүлінбейді,  салмағы  бар,  анағұрлым  ауыр  атомдар  тӛменге, 
ал жеңілдері жоғарыға ұмтылады. 
Ғарыш  та  атомдар  сияқты  мәңгі,  ешкіммен  жасалмаған,  мәңгі,  нақты 
және  нақты  еместерді  ӛзіне  енгізеді,  тыныштық  және  қозғалыс  ортасы 
(қозғалыс  эволюциялық  дәне  қарапайым  болып  бӛлінеді),  кеңістік  және 
уақыт.  Кейде  уақыт  жалпы  формасы  іспетті  дүниенің  ӛткенінен  болашаққа 
қарай қозғалысын білдіреді.  
Дүниедегінің  бәрі,  жан  мен  кеңістіктен  басқасы,  материядан:  заттар  – 
сезіммен  қабылданатын,  анағұрлым  дӛрекі  материядан,  карманың,  ағза 
кӛмегімен  сезуге  болмайтын,  әр  түрлі  формалары  жұқа  материядан  тұрады. 
Материя – бұл мәңгілік субстанция. Ол кез келген форманы қабылдай алады 
және кез келген сапаны бұза алады, ол – қуатты алып жүруші, оған қозғалыс 
тән. Материя жұқалық пен кӛрінудің әр түрлі алты формасында ӛмір сүреді.  
Танымның 5 түрі туралы оқуы джайнизмнің канондық құрамдас бӛлігі 
болып табылады:  
- 
 сезім  мен  сана  ағзаларының  кӛмегімен  алынған,  қарапайым 
таным; 
- 
 белгілердің,  символдар  немесе  сӛздердің  кӛмегімен,  яғни 
бейнелеу құралымен алынған, таным – куәлік; 
- 
уақытымен 
және 
кеңістікте 
ажыратылған 
заттар 
мен 
құбылыстарды, яғни кӛріпкелдікпен тікелей тану; 
- 
 ӛзгелердің ойларын тікелей тану, яғни телепатия; 
- 
барлық  субстанциялар  мен  модификацияларды  қамтитын, 
кеңістікпен,  уақытпен,  құралмен  шектелмеген,  «кевала»  –  аяқталған  білім. 
Танымның бұл түрі жанын самсарадан босатып, тазартылғандарға ғана тән.  
 Таным нақтылығы оның тәжірибесінің тиімділігінде кӛрініс табады.  
 Қазіргі  тілмен  айтқанда,  білім  ақиқатының  критерийі  –  тәжірибе. 
Нақты  емес  таным  жоқ  заттардың  байланысын  қарастырады.  Осылай,  біз 
қателескенде  жіпті  жыланға  балаймыз,  жылан  жоқ  жерден  оны  кӛреміз. 
Нақты  танымның,  нақты  емес  танымнан  айырмашылығы,  нақты 
танымқайшылықтан еркін. 

 
2.7. Буддизм 
 
Буддизм  –  Үнді  елінде  пайда  болып,  дүниежүзілік  үшінші  дінге 
айналған. Философия ілімі – буддизм.  
Буддизмнің  негізін  қалаған  Үнді  елінің  шакья  тайпасынан  шыққан 
Гаутама Сидхартха (б.д.д. 621-544 жж.).  
1) 
Будда жӛніндегі аңыздарға қарағанда, ол үлкен гүлдеген бақтың 
ішінде туып-ӛсіп, тәрбиеленіпті. Үйленіп, балалы болыпты.  
Бірақ  күндердің  бір  күнінде  қалаға  келіп,  халықтың  шексіз  зардабын 
кӛріп,  29  жасында  тәтті  ӛмірден  бас  тартып,  ел  аралап  кетеді.  Қаншама  ел 
кезіп,  ӛзінің  тәнін  қинап,  ел  кезген  брахмандармен  сұхбаттасып,  дүниенің 
терең мәнін іздейді.  
Бірақ, одан еш нәрсе шықпағаннан кейін, ол адамның зардап шегуінің 
себебі неде және одан қалай құтылу керектігі жӛнінде ойланады. 
2) Герман  Гессе  бойынша,  ол  ата-анасының  үйінің  жаныда,  ӛзен 
жағалауында,  орман  кӛлеңкесінде  Брахманың  ұлымен,  яғни  досымен  бірге 
ӛседі.  Құрбандық  шалу  жеткілікті  ме?  Сол  құрбандық  шалғандар  бақытты 
ма?  Ал  Құдайлар  ше?  Дүниенің  негізін  салған  Атман  емес,  Праджапати 
болды  ма?  Ол  жалғыз,  бәрі  бірдей  ме?  Атманды  қайдан  іздеуге  болады? 
Оның мәңгілік жүрегі қайда соғады? Ӛзінде болмаса, қайда?  
3) Бенгаль  вайшнавизмімен  келіскен  –  ол  Вишна  Құдайының 
тоғызыншы аваторы.  
Гаутама  әркім  жарыққа  қол  жеткізе  алады,  немесе  әркім  «Будда 
табиғатын» иелене алады деп оқытты. Әркімде ақыл бар, ол дегеніміз, яғни 
әркімнің  түсіну  және  білу  қабілеті  бар.  Әркімнің  жүрегі  бар,  ол  дегеніміз 
ӛзгелерге  деген  сезімнің  барлығы.  Әркім  сӛйлесу  қабілетіне  және  әрекет 
етудің 
нақты 
деңгейлік 
қуатына 
ие. 
Бодхисаттва 
ізін 
жалғастырушылардың  әрбірі  (яғни,  ойлау  мен  маңыраю  арқылы),  ӛзін 
толығымен ӛзгелерге кӛмектесуге арнай отырып, ақиқатқа қол жеткізе алуы, 
құтқарудың дұрыс жол табуы мүмкін. 
Будда  адамдардың  қабілеттері  мен  қабылдауларының  әртүрлілігін 
түсініп,  бір  ғана догмалық  жүйені  ұсынбай,  әр  түрлі  жүйелер  мен  әдістерге 
оқытты.  Ол  осы  жүйелерді  ӛз  тәжірибелерінде  тексеруге  және  сенімге 
берілмеулеріне  кеңес  берді.  Исус  Христосты  оқыған  жағдайдағы  сияқты, 
Будданың  ӛмірінде  еш  нәрсе  жазылмаған.  Оның  кетуінен  кейін  бірнеше 
айдан  соң  оның  500  оқушысы  жиналды  (кейінде  бұл  жиналысты  –  Бірінші 
Будда  кеңесі)  деп  атады.  Оқушылар  естерінде  қалған  қасиетті  мәтіндерден 
үзінділер  айтып  жүрді.  «Трипитака»  («Үш  себет»)  атты  мәтіндер  жинағы 
есте  сақталғандар  бойынша  және  ерте  кезде  ресми  бекітілген,  ал  кейінде 
жазылды.  Мысалы,  палий  каноны  б.д.д.  ғасырда  Шри-Ланкада  жазылған. 
Оның  себебі,  ол  кезде  жазу  үлгілері  тек  коммерциялық  және  әкімшілік 
әрекеттер  үшін  ғана  пайдаланылып,  ғылыми  білімде  пайдаланылған  жоқ. 
Мәтіндер есте ғана сақталды, тіпті сопыханаларда олардың есте сақталуына 
жауапты адамдар да болды.  

 Собор  шақырылғаннан  кейін  Раджагрихте  б.д.д.  447  ж.  Вайшавиде 
б.д.д.  367  ж.  Паталирутрде  б.д.д.  III  ғасырда  бұл  оқу  екіге  бӛлінді.  Олар  – 
Хинаяна  және  Махаяна  болды.  Хинаяна  негізінен  оңтүстік-шығыс 
елдерінде  бекітілді  және  Оңтүстік  Буддизмінің  атауын  алды,  ал  Махаяна 
солтүстік  елдерде  пайдаланылып,  Солтүстік  Буддизм  деп  аталды.  Олар  ӛз 
кезектерінде  кӛптеген  мектептерге  бӛлінді.  Олардың  арттарынан  ерушілер 
арасында  тӛрт  қайырымды  ақиқатты  түсіндіру  мәселелері  бойынша  талас 
туындады,  яғни  бұл  ашылу  Гаутамның  гүлденуінен  тұрды  және  мынадай 
«қайырымды  жүректің  дамуы»,  «ақиқатты  кӛру  үшін  ақылдың  дамуы» 
ұстанымдары болды.  
Будданың  барлық  оқулары  ауызша  және  ашық  түрде  берілген  жоқ. 
Олардың  кейбірі  болашаққа  арналды,  сондықтан  олар  ауыздан-ауызға 
мұғалімдер  мен  оқушылар  арқылы  жасырын  ұрпақтан-ұрпаққа  жеткізіліп 
отырды. Кейде Будда оқуы сынға да ұшырап отырды.  
Будда адам Нирванға жеткенде немесе ӛз мәселелерінен босатылғанда, 
онда таным ӛшіп қалған май шамдай, үзіледі немесе тоқтатылады. Бұл адамға 
жоғары күштердің кӛмегінің нәтижесінде Хинаяна жолына түсетіндігін, яғни 
уайымның ӛз шегіне жетіп, ақырында мүмкіндікті сезінуіне кӛмектеседі. 
 Негізгі  ережелерге  сүйене  отырып,  Хинаяна  әр  түрлі  үнді 
диалектілерінде бірі-бірінен біраз айырмашылығы бар 18 мектепке бӛлінеді. 
Тхеравада  мектептері  мысалы,  Шри-Ланкада  және  Оңтүстік-Шығыс  Азияда 
болып, пали тілінде оқуды сақтаса, ал Орта Азияда таратылған Сарвастивада 
мектебі санскритті пайдаланды.  
 Хинаяна  «кіші»  немесе  «қарапайым  дӛңгелекше»,  бірақ  сӛздің 
астарына  тӛмендету  реңін  берудің  қажеті  жоқ.  Дӛңгелекше  «ақыл 
қозғалысы» деген мағынаны білдіреді. Бұл белгілі мақсатқа апаратын ойлау, 
сезім,  әрекет.  Ол  «қарапайым»,  яғни  жоғары  мақсат  емес,  қарапайым 
жетістіктер  әдісі.  Хинаяна  кӛпшілік  үшін  емес,  ӛзі  үшін  ғана  еңбектеніп 
отырған  адамға  арналған.  Будда  болу  үшін  талпынудың  алдында  алдымен 
еркін  адам  болу  қажет  (санскритте  «архат»).  Мұнда  сонымен  бірге 
Махаянада  танылған  оқу  түрлері  бар.  Бұл  карма  туралы  барлық  оқулар 
(себеп-салдар байланысы); барлық этикалық ӛзіндік тәртіп ережелері, монах 
(сопы)  пен  монах  әйелдер  үшін  сопыхана  тәртіп  ережелері,  ақыл  мен 
эмоционалды 
сала 
әрекеттерінің 
қорытындысы; 
концентрацияға 
қабілеттілікті  қалай  дамыту  жағдайлары,  сондай-ақ  адасуды  болдырмай, 
нақты  шындықты  қалай  бойлауға  болады,  ақылға  қалай  жетуге  болады 
дегенді қарастырады. Хинаяна оқуы махаббат пен қайғыру сезімдерінің даму 
әдістерін  енгізеді.  Махаббат  ӛзге  адамға  бақыт  тілеумен  анықталады,  ал 
қайғыру – ӛзге адамдардың ӛз тақсыретінен шығуына деген тілектен тұрады.  
 Махаяна  бұл  жағдайды,  оларға  жақсылық  тілеумен  шектеліп  қана 
қоймай,  ӛзге  адамдарға  кӛрсеткен  ықпалды  кӛмегі  үшін  жауапкершілікті 
алуымен  қоса,  бұл  жағдайларды  дамытады.  Адамға  тән  шектеулілік 
салдарынан,  ол  ӛзгелерге  мейлінше  кӛбірек  кӛрсетуге  мұршасы  келмейді, 
Махаяна  ерекше  назарды  жеке  адамның  жүрегін  бодхичиттаның  кӛмегімен 
ашуға  бӛледі.  Бодхичитта  Будда  болуға  нұсқаманы  білдіреді.  Басқа  сӛзбен 

айтқанда, бұл тұлғаға тән барлық шектеуліктерді жеңуге және әрқайсысына 
кӛп  мӛлшерде  кӛмек  кӛрсету  мақсатында  барлық  мүмкіндіктерді  жүзеге 
асыруға  ұмтылатын  жүрек.  Будда  ілімі  –  дін  емес,  бұл  «Тірі  (тәжірибелік) 
этика».  Сондықтан,  Буддизмнің  айқын  ерекшелігі  этика-тәжірибелік 
бағытталғандығы болып табылады.  
Буддизм  діни  ӛмірдің  сыртқы  түрлерінің  озбырлануына,  әсіресе 
ритуализмге  ғана  емес,  ол  сондай-ақ негізінен  брахма-ведалық  дәстүрге  тән 
абстрактілі-догмалық  ізденіске  қарсы.  Будданың  негізі  тӛрт  асыл  ақиқат 
туралы ілімі Будда ілімі болып табылады. Бұл жағдайлардың түсіндірілуі мен 
дамуына,  соның  ішінде  ондағы  тұлға  автономиясы  туралы  түсіндірілуіне 
Буддизмнің  барлық  жорамалдары  арналған.  Одан  азап  шегу  және  босату 
Буддизмде  біріңғай  болмыстың  түрлі  жағдайларында  кӛрініс  тапқан:  азап 
шегу  –  кӛрініс  тапқан  болмыс  жағдайы,  босату  –  кӛрінбеген  болмыс 
жағдайы.  Осы  екеуіде,  біртұтас  бола  тұра,  ерте  Буддизмде  психологиялық 
шындық  ретінде,  ал  Буддизмнің  дамыған  формаларында  –  ғарыштық 
шындық  ретінде  орын  алады.  Босатуды  Буддизм,  ең  алдымен,  тілекті  жою 
ретінде,  нақты  айтсақ  –  құмарлықты  басу  ретінде  түсіндіреді.  Жетілген 
қанағаттанушылық  және  ӛзіндік  тереңдеушілік  жағдайы,  субъективті  (ішкі) 
болмыстың  абсолютті  тәуелсіздігі  –  «ықыластың  басылуының»  жағымды 
эквиваленті – босап шығу немесе нирвана деп аталады. Будда айтқан: «Адам 
мүлтіксіз,  салауатты  денесіз  рақаттануды  сезіне  алмайды».  Дегенмен, 
барлығының  басты  элементі  –  ой.  Барлығы  оймен  жасалады.  Ол  жақсылық 
пен зұлымдықты тудырады. Будда, біздің кармамыз – бұл ең алдымен біздің 
ойымыз  деп  үйреткен.  Біз  ӛзіміз,  ӛз  тағдырымызды  жасаймыз.  Адам  ӛз 
қателіктерін түсініп, оларды асыл істермен түзетуі қажет. Және ең алдымен 
адам санадан жоққа шығаруды аулақтатуы керек. Жоққа шығару арқылы, біз 
психикалық қуаттың дамуын тоқтатамыз, ал бұл рухтың ӛліміне алып келетін 
жол. 
Ӛзінің  алғашқы  ӛсиетінде  Варанаси  Будда  адамдарға  «тӛрт  асыл 
ақиқатты» ашқан:  
1. Адам  ӛмірі  азапқа  толы  (тууы,  ауру-сырқат,  кәрілік,  қалаған 
мақсатына жету мүмкіндігінің болмауы, ӛлім – осының барлығы азап шегуге 
алып келеді); 
2. Бұл  азаптың  себебі  –  материалды игіліктер  мен  сезімдік  рақаттарды 
кӛксеу (тршна);  
3. Сегіздік (ортаңғы) жолмен жүру арқылы азаптан құтылуға болады;  
4. Ықылас-тілекті баса білген адам, нирванаға жетеді.  
Ортаңғы (сегіздік) жолдың буддалық ұстанымы шектен шықпауға кеңес 
береді – сезімдік рақатқа құштарлық ретінде де, осы құштарлықты түбегейлі 
басу ретінде де. Адамгершілікті-эмоционалды салада Буддизм шыдамдылық 
ұстанымын  («ахамсы»)  сақтауға  шақырады,  оған  сәйкес  адамгершілік 
ұйғарымдар  міндетті  болып  саналмайды  және  бұзылуы  мүмкін,  барлық  тірі 
тіршілікке  залал  келтіруге  болмайды,  қоршаған  ортаңа  жұмсақ  және  жылы 
қарауың  қажет.  Сегіздік  жол  игілікке  мыналарды  қосады:  дұрыс  пайымдау, 

дұрыс шешім, дұрыс сӛйлеу, дұрыс ӛмір сүру, дұрыс талпыныс және дұрыс 
жинақталу.  
Буддизмде  жауапкершілік  пен  кінәні  абсолютті  түсіну  жоқ,  діни  және 
зиялы  мораль  идеалының  арасындағы  нақты  шектің,  соның  ішінде 
аскетизмнің  қарапайым  түрдегісін  жеңілдету  немесе  жоққа  шығарудың 
болмауы оның кӛрінісі болып табылады. Интеллектуалды ортада буддизмде 
танымның  сезімдік  және  дұрыс  формалары  арасындағы  айырмашылық 
жойылады  және  сырттай  қараушылық  ойлаудың  (медитация)  тәжірибесі 
орнатылады.  Оның  нәтижесі  уайымдау,  болмыстың  тұтастығын  мойындау 
(ішкі  және  сыртқыны  ажырата  алмау),  толықтай  ӛзіндік  тереңділік  болып 
табылады. Сырттай қараушылық ойлаудың тәжірибесі буддистер үшін әлемді 
танудың құралы ретінде емес, тұлғаның психикасы мен психофизиологиясын 
бұзу  құралы  ретінде  саналады.  Сырттай  қараудың  нақты  әдісі  ретінде 
буддалық йоганың атын алған, әсіресе дхьяндар танымал. Буддизм негізінде 
қоршаған  әлеммен  біртұтас  тұлға  ұстанымының  бекітілуі  және  әлем  де 
қатыстырылған ӛзіндік психологиялық болмысты мойындау жатыр. Осының 
есебінен,  Буддизмде  субъекті  және  объекті,  рух  және  материя  арасындағы 
қарама-қайшылық  туралы  кӛрініс,  түсінік  жоқ,  онда  жеке  және  ғарыштық, 
психологиялық  және  онтологиялық  жайлар  бірігіп  кетеді  және  осы  бір 
рухани-материалистік  болмыстың  біртұтастығында  жойылатын  ерекше 
әлеуметті күштің болуы бір уақытта ескеріледі. 
 Болмыстың 
шығармашылық 
бастауы, 
соңғы 
себебі 
әлемді 
құрастырушы  және  оны  бұзушы  ретінде  анықталатын  адам  белсенділігі 
саналады. Бұл рухани-денелік біртұтастық ретінде түсіндірілетін «мен» еркін 
шешімі.  Бұл  ұстанымды  түсіндіру  және  негіздеу  Буддизмді  Джайнизммен 
жақындастыра түседі. Буддизм үшін абсолютті емес мәннен барлық тіршілік 
субъектіге  қатыссыз,  тұлға  бойындағы  жасампаз  талпыныстың  болмауынан 
мынандай қорытынды шығады, бір жағынан Құдай ең жоғары жанды дүние 
ретінде  адам  мен  дүниеге  имманетті  (тән),  ал  екінші  жағынан  жаратушы 
және  құтқарушы  ретінде  Құдайдың  қажеті  жоқ.  Буддизмде  Құдай  мен 
дүниенің,  Құдайшылдық  пен  Құдайшылдық  емес  арасында  дуализм  жоқ. 
Будда: «Құдай – бұл адам және оның ең басты күші барлығы үшін еңбектену. 
Еңбек – бұл адамның «сыйынуы» деп үйреткен.  
Буддизм мәңгілік ӛзгермейтін субстанцияның болуын жоққа шығарады. 
Дүниенің  үнемі  ӛзгеретіндігін  түсіндіру  үшін  оның  ізін  қуушылар  оған 
ведалық  түсініктің  ең  мықты  мәнін  қосу  арқылы,  барлық  рухани  және 
материалдық  құбылыстар  болмыстың  шапшаң  элементтерінен  (дхарм) 
тұрады  деп  есептей  отырып,  дхарма  түсінігін  қолданады.  Бірақ  барлық 
дхармалар  субстанциялы  емес,  олардың  әрқайсысы  белгілі  бір  белгінің 
тасымалдаушысы 
болып 
табылады 
(осылайша, 
дхарма 
құлақпен 
қабылданатындар,  кӛзбен  қабылданбайды  және  т.б.)  және  уақыт  пен 
кеңістікте 
аралық 
жоқ. 
Басқа 
сӛзбен 
айтқанда, 
буддистердің 
интерпретацияларында  дхарма  ӛзіндік  белгінің  болуын  білдіреді.  Сыртқы 
діншілдікті  жоққа  шығарудан  бастаған  Буддизм,  ӛз  дамуында  мойындауға 
келді.  Бұл  ретте  буддизмнің  жоғары  ақиқатын  –  нирвананы  –  Буддамен 

теңестіру  орын  алды,  ол  адамгершілік  идеалды  кейіптеуден  нақтылы  түрде 
іске  асыруға  айналды,  осылайша  діни  эмоцияның  объектісі  және  бас  июдің 
пәні  болды.  Бір  уақытта  нирвананың  ғарыштық  аспектісімен  трикаи 
доктринасында  құрастырылған  Будданың  ғарыштық  концепциясы  пайда 
болды.  Буддалық  пантеон  оған  түрлі  мифологиялық  тіршілікті  енгізудің 
есебінен  ӛсе  бастады.  Отбасылық-тұрмыстықтан  бастап  мерекелікке  дейінгі 
будда  ӛмірінің  барлық  жақтарын  қамтитын  культ,  Махаянаның  кейбір 
ағымдарында,  соның  ішінде,  әсіресе  ламаизмде  күрделене  түсті.  Буддизмде 
касталық  идея  жоқ,  бірдей  мүмкіндіктерінің  болуы  тұрғысынан  барлық 
адамдардың теңдігі жарияланады. Индуизм сынды Буддизмде карма туралы 
айтылады,  бірақ  карма  идеясының  ӛзі,  мұнда  тіпті  ӛзгеше.  Классикалық 
индуизмде  карма  идеясы  парыз  идеясына  тым  жақын.  Түрлі  кастаға 
жататындықтан адамдар түрлі ӛмірлік және әлеуметтік жағдайларда дүниеге 
келеді  немесе  әйел  болып  жаратылады.  Олардың  кармалары,  немесе 
парыздары  –  кәдімгі  ӛмірлік  жағдайларда  «Махабхарате»  мен  «Рамаянеде» 
бейнеленген тәртіптің классикалық үлгісімен жүру. Егер кімде-кім, мысалы, 
шынайы әйел немесе шынайы құл ретінде ӛмір сүрсе, болашақ ӛмірде бәлкім 
оның  жағдайы  жақсырақ  болады.  Буддизмде  карма  бізді  бір  нәрсе  ойлауға 
немесе  жасауға  итермелейтін  «күштерді»  білдіреді.  Бұл  күштер  үйреншікті 
әрекеттер  немесе  тәртіптік  үлгілердің  нәтижесі  ретінде  пайда  болады. 
Дегенмен,  әрбір  күшті  сақтауда  қажеттіліктің  болмауының  салдарынан, 
біздің  тәртібіміз  қатал  детерминделмеген  болып  саналады.  Карманың 
буддалық концепциясы осындай.  
Индуизмде  де,  Буддизмде  де  қайта  туу  идеясы  бар,  бірақ  ол  әр  түрлі 
түсіндіріледі.  Индуизмде  перманентті,  ӛзгермеген,  дене  мен  ақылдан  бӛлек, 
ӛмірден  ӛмірге  ӛтетін  «атман»  немесе  «мен»  туралы  айтылады;  осы  бір 
«меннің»  (атмандар)  барлығы  дүниемен  немесе  Брахмамен  біртұтас.  Бұдан 
шығатыны, біз айналамызда кӛретіннің барлығы – елес, немесе шындығында 
біз  барлығымыз  біртұтаспыз.  Буддизм  бұл  мәселені  басқаша  түсіндіреді: 
ӛмірден ӛмірге ӛтетін «мен» болмайды. «Мен» қиялдың жемісі ретінде емес, 
бір  ӛмірден  екіншісіне  ӛтетін,  үздіксіз  және  тұрақты  бір  нәрсе  ретінде  ӛмір 
сүреді. 
 Бұдан  басқа  оның  ӛзгешелігі,  индуизм  мен  буддизмде  әрекеттің 
әртүріне, қиындықтардан босатылуларға ерекше мән беріледі. 
 Индуизмде  сыртқы  физикалық  аспектілер  мен  техникалар,  мысалы, 
хатка-йоганың  әр  түрлі  асаналарына,  классикалық  Индуизмде  –  Гангада 
тазалану жолымен жасару, сондай-ақ тамақтану тәртібі кӛрсетіледі. 
 Буддизмде  ішкі  техникаға  қарағанда,  ақыл  мен  жүрекке  әсер  ететін 
сыртқы  техникаға  кӛбірек  кӛңіл  аударылады.  Бұл  «қайырымды  жүректің 
жаралануы»  сияқты  мысалдарда  кӛрінеді,  «ақиқатты  кӛру  үшін  ақылдың 
дамуы»  және  т.б.  Бұл  ӛзгерістер  сондай-ақ,  мантрды  –  санскриттік  ерекше 
буындар  мен  тіркестерді  пайдалануда  байқалады.  Индуистік  сәйкестікте 
дыбыстың  айтылуына  екпін  жасалады.  Веда  уақытынан  бері  дыбыс  мәңгі 
және  ӛзіндік  ірі  күшке  ие.  Ал  бұған  қарама-қарсы  будданың  медитацияға 
сәйкестігінде дыбысқа емес, мантрға аса кӛңіл бӛлінеді.  

Буддизм брахманизм мен Индуизмнің туындауына мол әсер етті, бірақ, 
б.д.д. XII ғ. Үнді жерінен ығыстырылып, мүлде жоғалып кетті. Мұның басты 
себебі,  буддизм  идеяларының  Брахманизм  құрылысына  қайшы  келуі  еді. 
Демек, Буддизм б.д.д. III ғ. Оңтүстік-Шығыс және Орта Азия, Орта Азия мен 
Сібірдің кей жерлерінде тарай бастады.  

жүктеу/скачать 1,78 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: