Ономастикалық хабаршы №1 (31) 2016

25

ХАБАРШЫ

Ономастикалық

2. Екі ауданның кейбір жер-су аттарының мәні

АЛТАЙ  -  таулы  қырат,  Шығыс  Қазақстан  облысы.  Түркілердің  атамекені 

болған  көне  Алтай  қазір  Орыс  Алтайы,  Монғол  Алтайы,  Қазақ  Алтайы  деп 

бө лініп  кеткен.  Алтайдың  үштен  бірі  ғана  Қазақстанның  үлесінде.  Қазақ  Ал-

тайы өз ішінде Өр Алтай, Кенді Алтай болып Ертіс өзені арқылы екіге бөлінеді. 

Оларды  Қалба  жотасы  жалғастырып  тұр.  Алтай  оронимі  (тау  аты)  туралы 

көптеген пікір бар. Мәселен, В.В.Радлов ал (биік) + тайга (орманды тау) де-

ген сөздерден шығарса, Э.М.Мурзаев, В.А.Никоновтар "ала тау" мағынасымен 

байланыстырады.  М.Рясянен  ал  +  той  "алып  тау"  десе,  Е.Жанпейісов  ал  сөзі 

"үздіксіз,  тізбектелген"  мағынасын  береді  дейді.  Ғалымдардың  көпшілігі  бұл 

атаудың  негізінде  алтын  сөзінің  жатқанын  мойындайды  (Б.Я.Владимирцов, 

Э.В.Севортян,  Г.Дерфер,  Г.Рамстедт,  Г.Вамбери,  А.Щербак,  А.Әбдірахманов, 

Ғ.Қоңқашпаев,  Т.Жанұзақов,  т.б.).  Оның  ішінде  Ғ.Қоңқашпаевтың  келтірген 

дерегі дұрыс деп есептейміз. Монғ. алт (алтын) + тай (туынды сын есім жұрнағы), 

сонда Алттай>Алтай "алтынды" болып шығады. Біздің қосарымыз академик 

В.В.Бартольдтың "Алтай оронимі кейін шыққан тәрізді" деген пікіріне сүйеніп, 

Алтай атауының көне түркі тілінен монғол тіліне аударылған атау екенін ескер-

ту. Өйткені, Орхон жазбаларында Алтын йыш (732-735жж.), Қытайдың "Таншу" 

жылнамасында Алтынтағ (647ж), Монғолдың "Құпия шежіресінде" Алтынтау 

(XIII ғасырдан бері) түрінде көрсетіледі де, Алтай атауы кездеспейді. Түркілік 

атауды монғолдар жаулап алғаннан кейін, өз тілдеріне аударып атаған тәрізді. Ал 

мағынасы сақталып қалған. Жаулап, отарлап алған елдердің тілі келмегендіктен 

немесе әдейі саясатпен жер-су аттарын өзгертуі тарихта бар оқиға.

АРАСАН - е.м. Катонқарағай ауд. Рахманов қайнарлары деген ресми аты бар, 

суы шипалы демалыс орны. Атаудың негізінде санскрит тіліндегі раашан "қа-

сиетті су" деген сөзі жатыр. Монғ. аршан, қазақша арасан түрінде келіп, шипа-

лы  суы  бар  жерлерге  қойылады.  М:  Арасан  талды  (Зайсан),  Барлық  арасан 

(Мақаншы),  Арасан  (Жарма  ауд.),  т.б.).  Рахманов  деген  аңшы  тапқанға  дейін, 

бұл жер қазақ, қалмаққа әйгілі болған. 

АРҒҰТ - өзен, Таулы Алтай. Тілі бір алтайлықтардың арқыт "торсық", "саба" 

сөзінен жасалған гидроним: Арқыт>Арғут. Көбінесе бір арнаға бірнеше су сала-

сының келіп қосылған тұстарына беріледі. "Сабалы, арналы" мағынасын береді.

БЕРЕЛ - өзен; е.м. ШҚО, Катонқарағай ауд. Күні бүгінге дейін Берел топо-

нимі туралы «бергі ел» мағынасында-мыс деген халықтық этимологиядан басқа 

ғылыми болжам не нақты пікір айтылмай келеді.

Мағынасын ашу қиынға соғатын Берел гидрониміне біз  Г.Шухардттың «зат-

тан  сөзге  қарай»  деген  принципіне  сүйеніп,  географиялық  нысаннан  (өзеннің 

өзінен) бастап бардық. Берел өзені басын Мұзтаудан алып, Бұқтырма өзеніне 

құятын шағын тау өзені. Оның көзге бірден түсетін басты ерекшелігі – суының, 

әсіресе жазда, сүттей ақ болып ағуы. Суға ақ түс беретін Мұзтаудың ақ балшығы 

еке ні  анықталған.  Түсіне  қарап  жергілікті  тұрғындар  Ақбұлқақ  деп  атайды: 

жүктеу/скачать 1,17 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: