Арнаулы бiлiмдендiру министрлiгi
Жəне жалғаулығы аркылы жасалатын мезгілдес салалас сөйлем
жүктеу/скачать 1,02 Mb. Pdf көрінісі
|
Қазақ тілінің синтаксисі
| Жəне жалғаулығы аркылы жасалатын мезгілдес салалас сөйлем.
Құрмалас сөйлем жасауда да жалғаулығымен бір типтес болып келетін жалғаулық-жəне жалғаулығы. Бұл жалғаулық өзі құрмаласатын жай сөйлемдері арасында қолданылады да, олардың ешқайсысының да құрамына енбей жеке-дара тұрады. Бұл жағынан алғанда жəне жалғаулығын нағыз салаластырушы жалғаулығы деуге болады. Жəне жалғаулығы да жалғаулығы сияқты жай сөйлемдерді құрмаластыру қызметінде жиі қолданылмайды, өте сирек, əлдеқалай ғана ұшырайды. Жəне жалғаулығы арқылы құрмаласатын компоненттер іс-əрекет,жай-күйді өсіңкі, үндетпелі, үстемелі мəнде білдіреді. Мысалы: Отырып əңгімелескендей үлкен жұмысым жоқ жəне ұзақ отырып сізбен кеңес құратын қазір уақыт та тар. Сіздің қолыңыз босай қомас жəне босағанмен бұл жұмыс сізге ауыр тиер. Қашқын ұзап кетті жəне кертөбелге жетер мұнда ат та жоқ. Жыраның бұл тұсы адам еңкеймей жүрсе де бойын жасырарлық теп- терең еді жəне түбі де нақ жиегіне дейін бидайығы мен кей жерде қарабарағы аралас өскен қалың жынысты. Мысалдың бірінші құрмалас сөйлемнің алдыңғы компонентінде отырып əңгімелесрліктей үлкен жұмыстың жоқтығы айтылса, екінші компонентте оның үстіне, яғни үлкен жұмыс жоқтығының үстіне, уақыттың да тар екендігі айтылган. Осы тəріздес біріншідегі əрекет үстіне қосымша, үстеме болған əректеттер кейінгі сойлемдер де баяндалган. Бұл жагынан алғанда жəне жалғаулығы арқылы жасалатын салалас сөйлем мен да жалғаулығы, əсіресе, оның қайталап келуі арқылы жасалатын салалас сөйлем бір. Екеуінен де өсіңкілік, үстемлік мəн, оның үстіне, ол аз болса, оған қоса дегендер тəріздес мағыналар байқалып тұрады. Дегенмен бұл екі жалғаулық аркылы жасалатын салалас сөйлем компоненттерінің мағыналық қатынастары жағынан əрдайым бірдей болып та отырмайды. Бұлардың арасындағы негізгі өзгешелік да да алғаулығы арқылы жасалатын салалас сөйлемдерде компоненттердің бір-бірімен мезгілдік қатынастары айқынырақ сезілетін болса, жəне жалғаулығы арқылы құрмаласатын түрінде ол өте көмескі болады. Мұндағы компоненттердің мағыналық қатынасында жоғарыда айтылғандай өсіңкілік, үстемлік, үдетпелік мағына басым болып тұрады. Əрі жалғаулығы аркылы жасалатын мезгілдес салалас сөйлем. Құрмаластыратын жай сөйлемдерінің бір-бірімен мағыналық қатынасы жағынан жоғарыда талданған сөйлем түрлерімен біртектес болып келетін салалас сөйлем-əрі жалғаулығы арқылы жасалатын құрмалас сөйлем. Бұл жалғаулық жай сөйлемдерді құрмаластыру қызметінде жəне жалғаулығынан гөрі де сирек қолданылады. Мұның қолданылуы да жалғаулығы сияқты: бірде қайталанбай, екі компонент арасында ғана келсе, бірде қайталанып, əр компонент ішінде қолданылады. Бұл жалғаулық арқылы жасалатын салалас сөйлем компоненттерінің бір-бірімен мағыналық қатынастары жəне жалғаулығы арқылы жасалатын салалас сөйлемге өте ұқсас. Оны мына мысалдан байқауға болады. Бұл бізге істелуге тиісті істердің түрін тегіс айтуға мүмкіндік береді, əрі ол жұмысқа көпшііктің ынтасын аударады. Қи өзге отыннан əрі қызу, əрі оның шоғы ұзақ уақыт сөнбейді. Менде əрі документ жоқ, əрі бармақшы болған үйлердің адресі жоқ. Осы мысалдағы сөйлемдер жəне жалғаулығы арқылы жасалатын салалас сөйлемдерге өте жақын. Мұндағы кейбір сөйлемдердегі əрі жалғаулығының орнына жəне жалғаулығын қойып айтса да болғаны. Бұлардағы екінші компоненттегі іс-əрекет бірінші компоненттегі əрекеттерге үстеме, өсіңкі мəн беріп, оны күшейте түсіп жүр. Қи өзге отындардан қызу жəне оның үстіне сол қасиетіне қосымша, оның шоғы ұзақ уақытқа дейін сөнбейді. Менде документ болмаудың үстіне бармақшы үйдің адресі тағы жоқ. Бұлардағы əрекет бірінің үстіне бірі үстемеленіп, қос қабаттасып жатады. Сонымен, талданып өткен үш түрлі (да,жəне, əрі) жалғаулық арқылы жасалатын салалас құрмалас сөйлемдер компоненттерінің бір-бірімен магыналық қатынастары жағынан өз ара жақын, біріктес болып келеді. Бұлар арқылы құрмаласқан сөйлемдер əрқайсысының азды-көпті өзіндік ерекшеліктері болумен қатар, негізінде, мезгілдес болған іс-əрекет, жай-к6йлерді бір мезгіл ішіндегі оқиғаларды баяндайды. Сондықтан салалас сөйлемнің бұл түрлері мезгілдес салалас деген шартты бір ғана атаумен аталады. жүктеу/скачать 1,02 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|