Арнаулы бiлiмдендiру министрлiгi
жүктеу/скачать 1,02 Mb. Pdf көрінісі
|
Қазақ тілінің синтаксисі
- Бұл бет үшін навигация:
- Мекен пысықтауыш
| Мезгіл пысықтауыш. Етістіктің шақтық мағынасына мезгілдік мағына үстеп,
оның қашан, кай мезгілде болған процесс екенін білдіретін пысықтауыш мезгіл пысықтауыш болады. Мезгіл пысықтауыш қызметінде жұмсалатын сөздер- мезгілдік стеулер, зат есім, сын есім мен кейбір сөз тіркестері. Үстеулерден болған мезгіл пысықтауыш дегенде, алдымен мезгілдік үстеулердің сол қызметте жұмсалуын ескеруге тиіспіз. Мезгілдік үстеулердің мағыналарына лайық синтаксистік қызметі етістіктің шақтық мағынасын дəлдеу, толықтыру, айқындап корсетуболады. Мезгілдік үстеулердің мағыналары, негізінде, етістіктермен ғана байланысты болып, солар ментіркесе алатындықтан, сөйлемде ондай пысықтауыштар өзі қатысты сөздермен қатар тұрып та, олардан қашықтап тұрып та мағыналық жəне грамматикалық байланыста бола береді. Мен бүгін туған күнімді тойлаймын. Мезгіл пысықтауыш болып жиі жұмсалатын сөздер қатарына таңертең, əнеугүні, алдыңғы гүні, əлдеқашан, əлітаман, кешқұрым, əуел баста, ендігəрі, ешқашан, бірсыпыра, бірталай, əрқашан сияқты біріккен сөздер мен ертеңді- кеш, əлсін-əлсін, күндіз-түні,қысы-жазы, анда-санда, оқта-текте, кей-кейде, апақ-сапақта, жылма-жыл, күннен-күнге сияқты қосарланған үстеулер де енеді. Зат есімдердің ішінде мезгіл пысықтауыш қызметінде жұмсалатын сөздер –шактық, мезгілдік ұғымды білдіретін есімдер: жаз, қыс, көктем, түн, түс, сəске, кеш т.б. Бұл сөздер кейде түбір күйінде, көбінесе жатыс, шығыс, барыс, көектес жалғауларында тұрып,мезгіл пысықтауыш болады: Жаз шаңаңда сайла, қыс арбаңды айда. Сілтеу есімдіктеріне – ша-ше жұрнағы жалғанып та қашан деген сұрау есімдігіне шығыс жалғауы жалғанып та мезгіл пысықтауыш жасалады: Осынша соңыма түсетін, мен саған не іследім? Сөз тіркестері мен əр түрлі сөздердің түйдекті тіркестері күрделі мезгіл пысықтауыш кызметінде жұмслуы мүмкін. Олардың құрамы негізінде былай болады: 1. Үстеу мен үстеу не үстеу мен зат есім тіркесіп күрделі мезгіл пысықтауыш жасалады: 2. Шақтық мағынадағы зат есімдер атау күйінде не түрлі қосымшалар жалғанып, олардың алдында сілтеу есімдіктері, бір, əуелгі, соңғы, ұзақ тəрізді анықтауышы болып күрделі мезгіл пысықтауыш қызметінде жұмсалады: 3. Септеулі кейде атау тұлғалы есімдер кейін, соң, дейін, бері, бойы дегендей көмекші сөздермен тіркесіп, күрделі мезгл пысықтауыш болады: а) Манадан бергі ащы сөздердің бəрінен де мына сөз Ұлжанға ауыр тиді. 4.Таң ата, күн шыға, ел орнына отыра, жаз шыққанша тəрізді сөйлемдік құрамы бар тұрақты сөздер тіркесі үйірлі мезгіл пысықтауыш болады. Мекен пысықтауыш. Қимылдың, іс-əрекеттің болу орнын, бет алысын, қайдан екенін білдіретін пысықтауыштар мекен пысықтауыштар мекен пысықтауыш болады. Мекен пысықтауыш қызметінде жұмсалатын сөздер, негізінде, мекендік үстеулер: жоғары, төмне, ілгеірі, кейін, соң, əрі, əрмен, бері, бермен, кері, ішкері, тысқары, сыртқары, алда, артта, соңында, бұлай, алай, тұс-тұстан, алды-артқы, ерслі-қарыслы, əрі-бері, жоғары-төмен, ілгері-кейін, жан-жақ т.б. Мекендік үстеулер түбір күйінде де, жатыс, барыс шығыс жалғаулы формаларда да мекен пысықтауыш болады. Жоғарғы үстеулердің бірқатарына-(ы)рақ,- (і) рек жұрнағы жалғанып та мекен пысықтауыш болады. Мекен пысықтауыш қызметінде жұмсалатын сөздердің енді бірқатары - көлемдік мағынадағы жатыс септікті зат есімдер, сілтеу есімдіктер. Оларға қайда? қайжерде? Қай жақта? Деген сұрақтар қойылады. Барыс, шығыс жəне көмектес септікті зат есімдер де іс-əрекеттің орнын жəне беталысын көрсетіп, мекен пысықтауыш қызметінде жұмсалады. Септік жалғауларындағы сөздердің мағыналарын бұрынғысынан да дəлдеп, айқындап тұратын сөздер бар. Олар- септік жалғауларын меңгеретін демеулер. Демеулер меңгеретін сөздерінен кейін тұрып, мекен пысықтауыштардың құрамына енеді. Сілтеу есімдіктері мен жақын, алыс, жер, жақ, маң сияқты көлемдік мағынадағы есімдер тіркесіп, соңғы сөздер жатыс, барыс, көмектес септікте тұрып, күрделі мекен пысықтауыш болады. Арты. Алды, асты, үсті, жаны, маңы, қасы, іші сияқты көмекші есімдер сол тобын жазбай жатыс, барыс, шығыс септікте айтылып. Мекен пысықтауыш қызметінде жұмсалады. Бірқатар үстеулер жəне сөз тіркестері сөйлем құрамының өзгешелігіне қарай кейде мекен, кейде мезгіл пысықтауыш болып жұмсала береді. Бір қатар көлемдік, мекендік мағынадағы есімдер көбінесе мезгілдік үстеу қызметінде жұмсалады. Ол табанда ақшасын өндіріп алды. жүктеу/скачать 1,02 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|