Хабаршысы вестник

30 
айтушы ойының өзге үшін бағытталатынын алғашқылардың бірі болып 
айтты. 
Жоспар. Сөз шығарудан бұрын шығарушы айтатын пікірін қай ретпен 
жазатынын мерзімдеп, жоспарлап алады: онысы неден бастап, неден соң 
нені айтып, немен аяқтайтынын белгілеп алады, я қағазға жазып алады. Қай 
шығарма сөзде де болса, жоспар болады. 
Мазмұн. Шығарманың тақырыбынан басқасы мазмұны болады. Солай 
болған соң, мазмұн дегеніміз бір нәрсе туралы ойға алған пікірді айтуға 
жұмсаған бүкіл сөзіміз мазмұн болып шығады. Мазмұнның үш мүшесі 
болады: 1.Аңдату. 2.Мазмұндау. 3.Қорыту. 
Мазмұнның аңдатуына мазмұн туралы алдын ала айтарға керек болған 
ғана ойлар айтылып шығады. Сондықтан мазмұнның бұл мүше мазмұн 
біткеннің бәрінде бола бермейді. Аңдату мүше шығармаларда керегіне қарай 
болады. 
Мазмұндауында, ой тиегін ағытқан сияқты, айтайын деген пікірдің бәрі 
айтылады. Мазмұндау – шығарманың мазмұн мүшесінің ең зоры, онсыз 
шығарманың мазмұны болмайды. Мазмұнның қорытуында мазмұндауда 
айтылған пікірдің қорытылып, мағызы шығарылады. Қорыту мүше мазмұн 
біткеннің бәрінде бола бермейді, бұ да керегіне қарай болатын мүше.[2.96] 
Сөйтіп шығарма мазмұнының аңдату, мазмұндау, қорыту – үш 
мүшесінің үшеуі де болуға ықтимал, басқалары болмай, жалғыз ғана 
мазмұндау болуға да ықтимал, кейде аңдату мен мазмұндау ғана болады, 
кейде мазмұндау мен қорыту ғана болады. Қ.Жұбановтың еңбектерінде, 
қазіргі тіл біліміндегі терминдік атаулармен берілмесе де, мәтін мәселесіне 
қатысты пікірлердің болғандығы анық байқалады. Көрнекті ғалым Қ.Жұбанов 
мәтінді «сөз» деп атайды. 
Филолог – ғалымдар Б.Шалабай, М.Ахметова «Мәтін лингвистикасының 
негізгі мәселелері» атты мақаласында: «Мәтін лингвистикасы – мәтіннің 
мағыналық әрі құрылымдық жақтарын зерттеумен айналысатын тіл білімінің 
іргелі саласы. Жалпы тіл білімінде осы жаңа ғылыми саланың тез қарқынмен 
дамуы лингвистикалық зерттеулер ауқымының кеңеюімен, тіл біліміндегі 
функционалдық бағыттың дамуымен тікелей байланысты. 
Мәтін – өте күрделі тілдік құрылым. Осы құрылымды айқындайтын 
басты белгілері – жүйелілік және тұтастық. Мәтіннің тұтастық категориясы 
сол мәтінді ұғынып, мәнін түсінгенде ғана пайда болатын, оның логикалық 
жағымен тығыз байланысты болса, ал оның жүйелілігі күрделі бірліктерді 
құрайтын тілдік құралдардың белгілі әдіс – тәсілдермен ұйымдасуынан 
көрінеді. 
Қазіргі таңда лингвистикада мәтін әр тұрғыда зерттеленіп, дамып келе 
жатыр. Атап айтқанда: 
онтологиялық тұрғыда
– мәтіннің болмысы, алатын орны, ауызекі 
тілден айырмашылығы; 

31 
гносеологиялық тұрғыда
– мәтіндегі объективті шындықтың бейнесі, 
егер көркем мәтін болса, ақиқат әлемнің эстетикалық болммыстағы 
(идеалды әлемде) бейнеленуі; 
лингвистикалық тұрғыда
– мәтіннің тілдік ұйымдасуы; 
психологиялық тұрғыда
– мәтіннің қабылдануы; 
прагматикалық тұрғыда
– мәтін авторының объективті болмысқа және 
мазмұнға деген қатынасы сипатталады. 
Ал мәтінді таза лингвистикалық тұрғыда алып қарастыру бірнеше 
бағыттармен жүзеге асады. Олар: 
-
басты белгілері тұтастық және жүйелілік болып саналатын мәтінді 
ең ірі тілдік жүйе ретінде зерттеу; 
-
қатысымдық параметрлермен және соған қатысты лингвистикалық 
белгілер негізінде ұйымдасқан мәтіннің типологиялық құрылымын тану; 
-
мәтінді құраушы тұлға – бірліктерді (единицаларды) айқындау; 
-
мәтіннің негізгі категорияларын сипаттау;
-
әр түрлі деңгейдегі тілдік бірліктердің мәтін бойындағы 
ерекшеліктерін анықтау; 
-
тұлға – бірліктер, бөлшектер құрамындағы фразааралық (сөйлем) 
қатынастарды, байланыстарды зерттеу. 
Бірін – бірі толықтырып отыратын тығыз байланыстағы бұл бағыттар 
мен жоғарыда көрсетілген аспектілер бірлесе келіп, мәтіннің табиғатын аша 
түсуге қызмет етеді. Мұның өзінен мәтіннің өте күрделі жүйемен құрылған 
құбылыс екенін түсінеміз. 
Мәтін қатысымдық қызметке негізделетіндіктен, оқу арқылы 
қабылданатын ақпараттардың көзі ретінде жүзеге асады. Мәтіндерді игерту 
барысында баяндаушы жеткізетін хабарды қабылдаушы түсіну үшін мәтіннің 
құрылымы, мағынасы маңызды рөл атқарады. Мәтін оқу үдерісінде тіл 
үйренушілердің қарым – қатынасын іс жүзіне асыру өзегі ретінде және өзара 
түсіну, ойды жеткізу тұлғасы ретінде қолданылады.[3.113] 
Мәтін сонымен қатар тұтастық, толықтық, қисындық (байланыстылық), 
реттілік, аяқталғандық сияқты ерешеліктерімен сипатталады. Мәтінді туғызу 
барысында автор қарым – қатынасқа қатысушы серіктесінің мәтінді түсінуін 
ескереді. Автордың көзқарасы тұрғысынан мәтінге тұтастық, мағыналық 
жағынан аяқталғандықтан тән.
Мәтінде сыртқы байланыстардың болмауы оны қабылдап түсінуге 
кедергісін тигізбейді, бұл мәтінде басқа байланыс құралдарының, яғни ішкі 
байланыстың болатындығын білдіреді. Мәтінді түсінуде ішкі байланыс 
басыңқы орын алады. Ол мәтінді тұтас құрылым ретінде қабылдауға 
мүмкіндік беретін негізгі құрал болып табылады. Мәтіннің формальды түрде 
берілген сыртқы байланысы болғанмен, оның ішкі байланысы болмаса, 
мәтінді түсіну қиынға соғады. 
Мәтіннің тұтастығын анықтау оны бөліктерге даралау арқылы 
жүргізілетіндіктен, мәтін тұтастығын құраушы элементтердің арасындағы 
тұтастықты қамтамасыз ететін құралдар ғана мәтінді құрауға мүмкіндік 

32 
туғызады. Тілдік құралдар арқылы сомдалған ой, бейне, пікірдің құрылымын 
анықтау осы кезеңде өтеді. Сөз жеке тұрғанда заттың, қимылдың және т.б. 
атауы болып, номинативтік қызмет атқарса, тіл қарым – қатынастық қызмет 
атқарады. Тілдік қарым – қатынаста қолданып, қатысымдық байланысқа 
түскен сөз айтылатын ойға қатысты нақтылы мағынаны білдіреді және басқа 
тұлғалармен біртұтас қолданыла келіп, тиянақты ойды, мазмұнды көрсетеді. 
Мәтінді түсіну мен қабылдау мен қабылдау процестерін қарастыруда 
Н.И.Жинкин грамматика мен семантикалық арақатынас мәселелеріне көп 
көңіл бөлді. Сонымен бірге ол мазмұн мен мағынаның өзара қатынасына, 
мәтіннің мағыналық жеткізу тәсілі болып табылады. 
Мәтін мазмұны қарым – қатынас кезінде әрбір сөйлеушінің түсінетін 
тіліне ішкі сөйлеу арқылы аударылады. Ішкі сөйлеушінің мәселесімен алғаш 
айналысқан – Л.С.Выготский. Ішкі сөйлеу – басқа әрекеттерге қарағанда 
күрделенген, өзіндік ерекшелігі бар әрекет. түсінетін тіліне ішкі сөйлеу 
арқылы аударылады. Ішкі сөйлеу – басқа әрекеттерге қарағанда 
күрделенген, өзіндік ерекшелігі бар әрекет. Ішкі сөйлеуде ойдың өңделу 
процесі іске асады. 
Ауызша, жазбаша байланыстырып сөйлеу жеке – жеке сөйлемдер 
құрастыруды емес, бірнеше сөйлемнің басын құрап, әрі грамматикалық, әрі 
мағыналық жағынан байланыстырып, тұтас мәтін түрінде сөйлеуді талап 
етеді. Демек, байланыстыра сөйлеудің түпкі нәтижесі шығарма, әңгіме, яғни 
мәтін болуы тиіс. Бұған дәлелді проф С.Рахметованың мына пікірінен анық 
байқауға болады: «байланыстыра сөйлеу дегеніміз – логика мен 
грамматиканың заңы бойынша құрылған, белгілі бір тақырыпта аяқталған 
ойды білдіретін және өзара байланыста азды – көпті бөліктерден тұратын 
бірьұтастық». Бұл анықтамаға зер салып қарасақ, мәтінге қатысты белгілерді 
аңғару қиын емес. Олай болса, бастауыш сынып оқушыларының тілін дамыту 
– мәтін құрастыру деген сөз.
Әлемнің өркениетті елдерінің қатарына қарыштап қадам басқан өз 
еліміздің болашақ иегерлерін тәрбиелеу ісінде жаңа өзгерістер қажеттілігі де 
басым еді. Қоғамның болашақ азаматтарының жаңа өмірге көзқарасын 
қалыптастыру жолдарын нақтылау зиялы қауымның, мұғалімдердің үлгісінде 
болады. Өйткені, халқымыз жас ұрпақты оқытып-тәрбиелеу жайында үнемі 
54 небір сындарлы пікірлер айтып, оған көп көңіл бөлгендігі баршамызға да 
белгілі. Сондықтан оның берік негізі өскелең ұрпаққа тәрбиені дұрыс жолға 
қоя білуіне байланысты болмақ. Бүгінгі таңда өскелең ұрпақты тәрбиелеу 
мәселесіне ерекше көңіл бөлу міндеті тек мектепке емес, қоғамға жүктеліп 
тұр. Баршамыз тәуелсіз мемлекеттің болашағына зор сеніммен қарау үшін 
оқушы бойына өмірге қажетті бүкіл қасиеттерді қалыптастыру қажет. [4.129] 
Бастауыш сыныптарға арналған қазақ тілі «сауат ашу», «оқу және тіл 
дамыту», «Грамматика, емле және тіл дамыту» бөлімдерінен тұрады. 
Бөлімдердің бұлай аталуынан бастауыш оқыту жүйесінде қазақ тілі мен ана 
тілі пәндерінен білім беру оқушылардың тілін дамыту міндетімен 
байланыстыра жүргізілетіне көрінеді. Яғни тіл дамыту сауат ашудың бірінші 

33 
сабағынан басталып, оқуды, грамматика мен емлені үйретуге арналған 
сабақтарда үзбей жүргізіліп отырылады. Мұның өзі жыл бойы оқушылардың 
сөздік қорын молықтырып тілін, морфологиялық тұлғалармен, синтаксистік 
құрылымдармен байытуды, ауызша, жазбаша мәтін түзуге дағдыландыруды 
көздейді әрі соны міндеттейді. Олай болса, оқушыларды байланыстыра 
сөйлеуге үйрету қазақ тілін оқыту жүйесінде басқа барлық міндеттерді 
біріктіре атқарады және соларға негіз болады. Сөйтіп қазақ тілін оқытудағы 
дыбыс, сөз, сөйлем жүйелері және емле жүйесінде берілетін лингвистикалық 
ұғымдар мен осы бөлімдерді оқытудың әдіс – тәсілдері тіл дамытудың (мәтін 
түзудің) лингвистикалық және әдістеелік негізін құрайды.[5.26]

жүктеу/скачать 2,77 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: