№4-ші кесте. Өзін-өзі тәрбиелеудің негізгі әдістері

48
оны бағалау, оған түзету енгізу. 
өзін-өзі бақылау 
Сыртқы орта құбылыстарын бақылай алу 
қабілетінен 
келіп 
шығады. 
Меңгеріле 
отырып, өзін-өзі бақылаудың әрекеттері 
адамның өз мінез – құлқы мен іс-
әрекеттеріне ықпал етеді. Жоғары деңгейде 
өзін-өзі 
бақылау 
өзін-өзі 
тәрбиелеудің 
құралы мен тәсілі ретінде пайдаланылады, 
ол бақылау қызметін жүзеге асырады, тұлға 
қасиеттеріне түзетулер енгізіп, оларды 
қалыпқа 
келтіреді, 
тұлғаның 
өзіне 
бағытталған іс-әрекетін жүзеге асырады.
өз-өзіне есеп беру 
Өзінің іс-әрекеттері жайлы өзіне-өзі есеп 
беру 
дегеніміз-өз 
мінез 
–құлықына 
түзетулер енгізу, оны қажетті орынға 
бағыттау, сөйтіп өз тұлғасын өз санасы мен 
еркінің нысаны ету.
өзін-өзі сендіру 
Өз өмірінің фактілерін сараптау негізінде 
және нақты логикалық дәлелдемелердің 
арқасында студент өз алдына саналы түрде 
мақсат қойып, өзінің дамытқан ісін нақты 
сенімділікпен жалғастыруы мүмкін. Өзін-өзі 
сендіру арқылы өзін-өзі түсінуді қайта 
құруға , өмірдің түрлі құбылыстарына деген 
көзқарасты өзгертіп, сол арқылы өз мінез-
құлқын өзгертуге болады.
өз-өзіне бұйрық беру 
Өмірде сәтсіздіктер әр адамға кездеседі, 
ал өмірде өзі сенетін тірегі болмай, үміт 
шоғын сөндіріп алған адам өмірден түңіліп 
яғни 
адам 
тұлғасы 
өмір 
соққысына 
шыдамай, сынып кетуі мүмкін. Ал, өзін-өзі 
сендіру арқылы өз мінез-құлқы мен өз 
дамуының басты қағидасын ұғынған адам 
сенімді түрде шешім қабылдай алады. Бұл 
шешім өзін-өзіне берген бұйрық түрінде 
жүзеге асуы мүмкін. Өз-өзіне бұйрық 
түрінде ықпал ету өзін-өзі сараптау деңгейі 
өткен соң жүзеге асады. Себебі, шешім 
қабылдайды, көңілдегі күдік пен күмән 

49
белсенді іс-әрекет пен белсенді түрдегі өзін-
өзі тәрбиелеуге кедегі жасайды. Ойға алған 
жоспарды орындауға өзін-өзі итермелеу 
қажеттілігі туындайды.
өзін-өзі көндіру 
Түрлі ойлар жетегіндегі жақсы мен жаман 
дәлелдемелерін ойында қорыта отырып, 
адам ақиқатқа көзі жетеді және оны өз өмірі 
мен қызметінде жетекші орынға қояды. 
Өзін-өзі көндіру үшін студент сендіру 
нысаны туралы жеткілікті мәлімет алуы 
тиіс.
А.Я. Арет өзін-өзі көндіру - өзін-өзі тәрбиелеудің басты құралы 
деп 
санайды. 
Ол 
адамға 
өз 
бойына 
қажетті 
қасиеттерді 
қалыптастыруға көмектеседі. Оның пайымдауынша: өзін-өзі көндіру 
– адамның өзін-өзі белгілі бір іс-әрекет жасауға итермелеуі, ал оған 
сәйкес, қатарлас ұғым”өзін-өзі жеңу” – адамның өзін- белгілі бір 
әрекетке итермелеу бағытындағы ерік-жігерін қолдану. /Арет/ 
Өзін-өзі көндіруге деген қабілет адамға өмір тәжірибесі –арқылы 
келеді. Студенттік кезде бұл қабілет толықтай берік қалыптасуы тиіс. 
Бұл қабілеттің қалыптасуы парыз бен жауапкершілік, ізгі 
саналылықтың қалыптасуымен сәйкес келеді. Сондықтан өзін-өзі 
көндіруді тек мінез-құлық түрі ретінде ғана емес, тұлға ретінде де 
қарастыру қажет.
Адамның өз-өзіне, өз тұлғасына ықпал етудің келесі түрі өзін-өзі 
сендіру туралы ерекше атап өткен жөн. Сендіру мен өзін-өзі сендіру 
педагогикалық 
теорияда 
толық 
зерттелмеген. 
Педагогикалық 
сараманда да бұған сенімсіздікпен қарайды. Соған қарамастан, олар - 
өмірде бар құбылыстар. Белгілі бір сендірусіз ешбір педагогикалық 
әрекет жүзеге аспас еді. 
Өзін-өзі сендіру – психиканың қалыптарын сөз арқылы реттеудің 
әдісі. Өзін-өзі сендіру керекті психика қалпын туғызу мақсатында 
белгілі бір сөз бен сөйлемді бірнеше рет қайталау арқылы жүзеге 
асады. Бұл адам санасының деңгейін күдік пен күмәнннан арылту, 
жаман келеңсіз ой жетегінен алып шығу. Өз бойындағы адамгершілік 
қасиеттерге нық сеніммен қарау.
Адамның психикалық қалпын реттеу әдісі ретінде аутотренинг 
студенттерге саналы түрде эмоциялық ширығу деңгейін көтеріп-
түсіруге жол береді; өзіне деген сенімін арттыруға, қорқыныш иелену 
сезімін азайтуға не түгелдей жоюға көмектеседі, өз жетістіктері мен 

50
кемшіліктерін анықтау мақсатында өз мінез-құлқын сараптауға, 
адами қасиеттердің түрткісін жоғарлатуға, өзін-өзі тәрбиелеу үрдісін 
ұйымдастырудың тиімділігін арттыруға септігін тигізеді.
Нақты іс-әрекеттер деңгейінде адамның өз әрекеттерін реттеуі, 
әлеуметтік талаптар тұрғысынан қандай мағыналы болса да өзін-өзі 
тәрбиелеуге жатпайды. Өзін-өзі тәрбиелеу дегеніміз - өз іс-әрекетін, 
ішкі талаптарымен тек қана сәйкестендіріп қою емес, сонымен бірге 
жеке тұлғаның өзіндік рухани-адамгершілік құндылықтарын 
жетілдіру.
Студенттерді өз таңдаған жолында даярлауда өзін-өзі оқыту мен 
өзін-өзі тәрбиелеу, оқытудың рөлі мен мәнін студенттерге жеткізу; 
ақпараттандыру /педагогикалық-психологиялық білім беру/; Оларды 
өзін-өзі жетілдіруде бағытталған іскерлікпен және дағдымен 
қаруландыру; 
өзін-өзі 
тану 
мен 
тәрбиелеудің 
жолдарын 
қалыптастыру; 
студенттердің 
өзін-өзі 
тану 
мен 
тәрбиелеу 
барысындағы жұмыстарын ынталандыру, қанағаттандыру. 
Өзін-өзі тәрбиелеудің тұлғаға бағытталған ережелері болуы 
керек. Әрине, өзін-өзі тәрбиелеудің өзіндік ережелерінің болуы 
тұлғаның рухани жан дүниесінің деңгейімен анықталады. Біз тек 
дарынды педагог К.Д.Ушинскийдің өзін-өзі тәрбиелеу ережесімен 
танысайық. 

Асқан сабырлылық, ең болмағанда сырт көзге. 

Сөзде және қылықтарда турашылдық. 

Әрекетті жан-жақты ойластыру. 

Батылдық. 

Өзі жөнінде қажетсіз бір сөз айтпау. 

Санасыз бос уақыт өткізбеу, ретсіз емес көңілдегі іспен 
айналысу.

Әуесқойлық, құмарлыққа емес қажеттікке немесе сүйініске
шығындану. 

Әр кеште өз қылықтары жөнінде есеп беру. 

Болғанды, бүгінгі болатынды айтып еш мақтанбау. 
Бұл ережелердің әр жолына түрлі мағына беріп, байыта беруге 
болады.
Өзін-өзі тәрбиелеудің міндеттемесі оқушыны өз тұлғалық 
сапаларын өзі талдауына мәжбүр етеді. Бұған итермелейтін аға 
ұрпақтың өнегелі өмірі, іс-әрекеті, қарым-қатынасы болады. Мұғалім 
оқушыға өзінің орынды немесе орынсыз сапалары мен кемшіліктерін 
түсінуге көмектесуі міндетті, яғни өзінің кім екенін өзі ұғынуға көмек 

51
беруі қажет. Бұған мұғалімнің оқушының жүріс-тұрыс тәртібі мен 
мінез-құлық қылықтарына баға беруі, оны басқалармен салыстыруы 
әсер етеді. Мұғалім тұлғалық сапалар мен қылықтардың арасындағы 
байланыстың сырын оқушыға ашып береді.
Өз тұлғасын ұғынудың өзі кейде оқушыны өзін-өзі тәрбиелуге 
жетелей бермейді. Өз кемшіліктерінің немқұрайлы пайымдаушысы 
болып қала береді. Оларды түзетуге тырыспайды. Бұл жағдайда 
түсіндіру ұжым тарапынан сынау арқылы, өз кемшіліктерін түсініп 
күйзеліске келтіру арқылы сезіміне қозғау салу қажет.
Өзіндік міндеттеменің орындалуына, өз кемшіліктерін түзетуге 
оқушының бүкіл еркін жұмылдыруға өзіндік бұйыру көмектеседі. 
Тұлғаға сөз түрінде берілген: “қажет”, “жетеді”, “орындау керек”, 
“шыдау керек”, “тұр”, “өзіме бұйырамын” және басқа өзіндік бұйыру 
еркін жұмылдыруға және қиындықтарды жеңуге мүмкіндік береді. 
Өзіндік бұйырумен орынды қылықтарды орындаудың сапалы 
жаттығулары өзін-өзі тыңдаудың берік дағдыларын қалыптастыруға 
көмектеседі. Өзіндік бұйырумен таңертең белгілі уақытта тұруға, 
күнделікті жұмыс ырғағын орындауға, тәртіп сақтауға және т.б. 
орындауға болады.
Өзін-өзі тәрбиелеуде алдын-ала дайындық негізгі іс-әрекеті, 
қарым-қатынасы жөнінде ұжымда өзіндік есеп беру де қолданылады.
Тұлғаның өзін-өзі тәрбиелеуіне педагогикалық басшылық 
оралымды, икемді болу керек және олардың өзін-өзі тәрбиелеу 
құралдарын меңгеру барысындағы түрі өзгеріп отыруы керек. 
Алғашқы кезде мұғалімдер арнайы ұйымдастырылған іс-шараларына, 
өзін-өзі тәрбиелеудің ұйымдастырылған ұжымдық іс-әрекеттерге 
сүйенеді. Оқушылар өзін-өзі тәрбиелеудің құралдарын меңгере түсу 
барысында бұл шаралар бәсеңси түседі. Әрине, бұл оқушыларды 
бетімен қоя беру деген емес. Онан әрі де ұжымда бірлескен іс-әрекет, 
қоғамдық пікір ықпалы, бетпе-бет пікірлесу арқылы көмектесіп 
отырған жөн.

жүктеу/скачать 1,14 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: