Материалдары
ҚАЗАҚ ХАНДЫҒЫНЫҢ ЗИЯТКЕРЛІК ҚАРЫМЫНЫҢ ҚАЛЫПТАСУЫ
жүктеу/скачать 3,83 Mb. Pdf көрінісі
|
ЖИНАҚ БАҺАДҮР 22,10
|
ҚАЗАҚ ХАНДЫҒЫНЫҢ ЗИЯТКЕРЛІК ҚАРЫМЫНЫҢ ҚАЛЫПТАСУЫ Astana IT University т.ғ.к., профессор С.А.Ескалиев Резюме В данной статье рассматривается инте л лектуальный потенциал традиционного казахского общества ХV – XVII веков представителями которых были правители, бии, мыслители. Summary In given article is considered intellectual potential traditional Kazakh society ages to representatives who were a rulers, beat, poets, thinkers. ХV ғасырдың екінші жартысында шаңырақ кҿтерген ҧлттық мемлекет – қазақ хандығы ҥш ғасырға жуық дербес ҿмір сҥріп, интеллектуалдық ҽлеуетін жаңа мазмҧн, жаңа пішінмен байыта алады. Оған септескен бірнеше факторды атап ҿтуге болады. Ең алдымен ауызға алатынымыз саяси фактор немесе мемлекеттің пайда болуы. Мемлекет ҧғымын екі мағынада қабылдау керек. Бірі – белгілі бір аумақты алып жатқан ҽрі тҧрақты халқы бар саяси – қҧқықтық, шаруашылық – мҽдени, идеологиялық кҥрделі қҧрылым ретінде, екіншісі – мемлекетті басқарудың билік жҥйесі ретінде. Аталған екі қҧраушының да интеллектуалдық ҽлеуеттің тағдырына тікелей қатысы бар. Мемлекет аумағының ҧлғаюы, халық санының ҿсуі, ішкі – сыртқы саясатты жҥзеге асыратын биліктің уақыт ҥдесінен шыққан қарымын кҿрсетумен бірге қоғамның басты салаларда нығайғанын, оның ішінде интеллектуалдық ҽлеуеттің де артқанын кҿрсетеді. Ҿйткені адам баласы жануарлар дҥниесінен бҿлініп шыққаннан бері де қоғамның ілгерілеуіне негізгі себептердің қатарында зерек ақыл, ҿмір сҥруге қауіпсіздікті қамтамасыз етуге қажетті қҧрал – жабдық пен қару – жарақты жетілдіруші ҥздіксіз ізденіс, тапқырлық пен ҧтқырлық, яғни интеллектуалдық ҽлеуеттің қҧрамдас бҿліктерін сапалы биіктерге кҿтеру жолында ҽрекет етіп келді. Екіншіден, қазақ хандығының интеллектуалдық ҽлеуеті ХV – XVII ғасырлар ішінде мейлінше шапшаң ҿскенінің географиялық демографиялық деректер айғақтап тҧр. М.Х.Дулатидің жазуынша 1465 – 1466 жылдар шамасында Шу мен Қозыбасы аралығында Керей мен Жҽнібек негізін қалаған шағын мемлекет қҧрамында 1523 – 1531 жылдары билік қҧрған Тахир ханның тҧсында, 1 миллионға дейін ҽскер шығара алған екен. Одан да ілгеріде Қасым хан (1511 – 1518 жж.) 300 мың қол ҧстағанын З.М.Бабыр дҽйектейді. Қазақ хандығының алғашқы 10 – 15 жылы аясында мҧнда кҿшпелі ҿзбек хандығынан 200 мың адам кҿшіп келгені тарихи деректерде айтылған [1]. Белгілі шығыстанушы В.П.Юдин XVI ғасырдың ортасындағы қазақ хандығында 5 – 7 млн.халық болу мҥмкіндігін жоққа шығармайды: «Каков бы ни был способ подсчета, цифру 5 – 7 млн. человек абсолютно нереальной считать нельзя, так как территория Казахстана, в исторически максимальном исчислении, прокормить такое количество населения даже в условях экстенсивного кочевого скотоводческого хозяйства, в полне могла. Политическая обстановка не давала возможности максимального освоения площади производства, что при возрастании числа населения до нескольких миллионов человек создавало недопустимую плотность населения на одной единице полезной площади» [2]. Қалай болғанда да, екі ғасырға жетер – жетпес уақытта қазақ хандығының аумағы қазіргі Қазақстан жерін алып жатты жҽне халқы бірнеше миллионнан асып жығылды. Осынау тҥбегейлі бет – бҧрыста интеллектуалдық ҽлеует шешуші рҿл атқарғаны ақиқат. Ҥшіншіден, алғашқы қазақ билеушілерінің саясатқа жҥйрік соғыс ҿнерінің білгірлері, халықаралық ахуалды ҧтымды пайдалана алғаны жас мемлекеттің іргесін кеңейтіп қойған жоқ, барша азаматтардың ҿсіп – ҿнуіне, қоғамдағы интеллектуалдық қазынаны ҽрлендіре тҥсуге серпін берді. ХV – XVII ғасырлардағы хандарымыздың саяси келбеті, ҽлеуметтік – кҽсіби кемелдігі туралы аз да болсасаз мҽліметтерді келтіре 160 кетейік. Шығыс деректерінің зерттеушісі Т.И.Сҧлтановтың пікірінше, Жҽнібек ханның мінезі мен қызметі жайлы мҽлімет сақталмаған. Мҧсылман тарихшылары ҿз заманында оны ержҥрек жауынгер, қазақ хандығының іргесін қалаушы ретінде бағалаған дейді [3]. Есесіне халық жадында Жҽнібек бейнесі Ҽз Жҽнібек есімімен сақталып, ҥлкен қҧрметпен аталғаны белгілі. «...Предание киргиз считает своим ханом Джанибека, сына Барака, - деп жазады Ш.Уалиханов. Во всяком случае преданию, Джанибек был первым ханом казаков из фамилии Джучи хана... Время управления Джанибека, когда две родные орды ногаев и казаков жили вместе, воспевается в киргизских поэмах, как золотой век. К этому времени преднадлежит большая часть преданий, нравственные изречения Джиренчи – чечена (мудрого), Аз – Джанибека и ногайского философа Асана Горемычного (Асан – кайгы) употребляются степняками до сих пор» [4]. Қазақ хандығын 42 жыл (1610 – 1652 жж.) басқарған Жҽңгір хан, 30 жыл (1474 – 1511 жж.) басқарған Бҧрындық, бар болғаны 7 жыл (1511 – 1518 жж.) хан тағында отырған Қасым, 32 жыл хандық қҧрған (1548 – 1580 жж.) Хақназар, бҧлардан кейінгі Тҽуекел (1583 – 1598 жж.), Есім (1598 – 1613 жж.), Тҽуке (1652 – 1718 жж.) хандардың отан тарихындағы интеллектуалдық еңбегі айрықша бағаланғаны кездейсоқтық емес. Мҽселен, Ибн Рузбиханның жазуынша, Бҧрындық хан кез – келген уақытта қазақ ҧлыстарына: «Жорыққа шығамыз, атқа қоныңдар» деген бҧйрық жіберсе – ақ, жер қайысқан 400 мың сарбаз жанынан табылатын болған [5]. М.Х.Дулати: «Қасым ханның атақ – даңқы, танымалдығы Жошы хандікінен кем тҥскен жоқ», - дейді [6]. Тҽуекел ханның сымбатына,сыртқы келбетіне, ержҥректілігі, ҽскери жҽне мҽмлегерлік таланты, ақындығы сҽйкес келгенін замандасы Хафизи – Таныш бекер жазбаса керек. Мҧның бҽрі сырт кҿздің бағасы. Қазақ мемлекетінің ақылмандары да тҧлғалы хандардың парасаты мен қайраткерлігіне жалтақтамай, жасқанбай, ҿз ой – пікірлерін еркін айта алған ғой. Ел басқаруға қабілет – қарымы жетпегендерді аяусыз сынағандары жҽне бар. Айталық, Марғасқа жырау (XVIIғ) қазақ хандығының тҧтастығына қатер тҿндірген Тҧрсын ханға ауыр – ауыр сҿз арнағанда бірінші орынға оның биік мҽртебеге интеллектуалдық тҧрғыдан лайық еместігін қояды: Ей, қатағанның хан Тҧрсын, Кім арамды ант ҧрсын, Жазықсыз елді еңіретіп, Жер тҽңірсіп жатырсың. Хан емессің, қасқырсың, Қара албасты басқырсың Атың тақта жатса да, Ажалы жеткен пақырсың! Еңсегей бойлы ер Есім, Есігіне де келіп тҧр: Алғалы тҧр жаныңды, Шашқалы тҧр қаныңды! – дейді жырау [7]. Міне, осы жолдардағы «арам, албасты, қасқыр» тҽрізді анықтауыштар лайықсыз ханның моралдық – этикалық бейнесін сипаттаса, «пақыр» сҿзі оның интеллектуалдық болымсыздығы мен толымсыздығын ҽшкерелейді. Билеушінің ҽлеуметтік – кҽсіби, моральдық – этикалық, интеллектуалдық қасиеттері ол атқаратын міндет сҧранысынан тҿмен тҧрса, зардабын барша қоғам, қалың халық шегетінін де қазақ ойшылдары ҽркез айтып отырғаны біраз мҽселенің басын ашады. Асан қайғы мемлекет басшысы «хандық жорадан айырылғанда» халықтың шабылатынын, ата мҧрадан кҿз жазып, ел ҧстайтын ерлер қатары сирейтінін ескертеді. Жиембет жырау ханның қаталдығы ҽділдікке жығылмаса, халық қаһарына ҧшырайтынын ҧмытпауға шақырады. Ал Бҧқар жырау кемел билеуші тҧсында қағысыз ҧйқы, қайырусыз жылқы келетінін, билік қателессе жамандар кҿбейетіні, бас – басына тозатынын кҿрегендікпен болжаған. ХV – XVII ғасырлардағы қазақ хандары тҧтастай алғанда биік интеллектуалдық ҽлеует иелері болғаны кҥмҽн туғызбаса керек. Нҽтижесінде мемлекеттің экономикалық, ҽскери, демографиялық, рухани қуаты артып, алыс – жақын елдерге атағы жетті, олармен тҥрлі қарым – қатынасқа тҥсті, елшіліктер алмасты, аумақтық саяси тҧтастықты сақтай алды. Бҧл ҿз кезеңінде халық арасынан дарынды перзенттердің шығуына қолайлы ахуал қалыптастырды. Тіпті ақын жырауларды, ҽнші – кҥйшілерді, ойшылдарды айтпағаннын ҿзінде, Қазақстанның тҥкпір – тҥкпірінде қазірге дейін сақталып қалған материалдық – заттай, тарихи – мҽдени ескерткіштер дҽстҥрлі қоғамның интеллектуалдық жасампаз табиғатын сипаттайды. Отырар, Тҥркістан, Сайрам, Бозақ сынды қалалар 161 сҽулет – қҧрылыс ғылымы мен практикасын ҿз бойына жинақтаса, қолданбалы қол ҿнері (зергерлік, тігіншілік, ағаштан тҥйін тҥю, т.б.с.) сҧлулық пен ҽсемдіктің интеллектуалдық бастауларын дҽлелдейді. Дҽстҥрлі қазақ қоғамында дҥниеге келген биік интеллектуалдық ҽлеуеттің ҥздік шығармалары – «Қыз Жібек» жҽне «Қобыланды батыр» жырлары. Кҥрделі оқиғаларға толы, кейіпкерлерінің ҧстанымы мен мінезі қанық, кҿркемдік идеялық қҧндылығы мен мақсаты жоғары, мҧндай шығармалар интеллектуалдық жҧтаң ортада туа қалмайды. Тарихта болған оқиғаның ізімен жазылса да, бҧлардағы адалдық пен кісілік, білік пен билік, елдік пен ерлік, тапқырлық пен талғампаздық, сыр мен сезім, дос пен дҧшпан, табиғат пен қоршаған орта тҿңірігіндегі ой – толғамдар ХV – XVII ғасырға тҽн интеллектуалдық ҿрінің сыңдарлы мҽн – мағынасын тҥсінуге шылбыр ҧстатады. Осынау шығармалар отаншылдық рухты қалыптастырушы саяси идеология міндетін атқарды, ҽлдеңеше ҧрпақты оптимистік кҿңіл – кҥйде тҽрбиеледі. Қазақ хандығымен қҧрдас асыл қазыналарға уақыт ҿктемдігі жҥрмейді. Олар патшалық отарлау тҧсында да, кеңестік тотаритарлық жылдары да халықпен бірге жасады, ҥздіксіз жарық кҿріп жатты. Мҽселенің мҽнісі мемлекеттілікті қорғау, ҧлттық қауіпсіздікті бекемдеу екені белгілі. Шҽкҽрім қажы қаламынан туған «Тҥрік, Қырғыз, қазақ һҽм хандар шежіресі» зерттеуінде Қобыланды батыр ҧлттық мемлекет қҧруына субъективті тҥрткі болған оқиғаны былайша тарқатады: «біздің осындағы арғындардың арғы атасы Дайырқожа Ҽбілқайыр ханның (кҿшпелі ҿзбек хандығының билеушісі – автор) сҥйікті қазысы екен. Ҽділ билік айтқандықтан Ақжол атанған. Сол Ақжол Қобыланды батырмен жауласады. Бір кҥні далада Қобыланды батыр Дайырқожаны ҿлтіріп кетіпті. Оны ҽз Жҽнібек біліп, Қобыландыны шариғат бойынша қысас қылып сҧрапты. Ҽбілқайыр берейін десе, кҿп қыпшақ бҧзылатҧғын болғандықтан бере алмай, ҥш кісінің қҧнын алып, бітім қыл деген соң Ҽз – Жҽнібек ҿкпелеп кетеді» [9]. Дегенмен қазақ хандарының жанынан табылған Қобыланды батыр елдің тҽуелсіздігін нығайтуға олжа салғаны жырда басты идея орнына жҥреді. Сол ҥшінде оның есімі ҧрпақтан ҧрпаққа аманатталады. Бҧл – бір. Екіншіден, биік интеллектуалдық ҿремен тҥзелмесе, жырдың сақталып қалуы да не ғайбыл еді, ендеше, «Елтҧтқа» кітабында тиянақталғандай, «бҧл мазмҧны жағынан да, басқа батырлық жырларға қарағанда шоқтығы биік тҧрған халықтық шығарма, ерлік эпопиясы... қазақ хандығының ҿзара іштей екіге бҿлінген Ноғай ордасынң бірін қолдап, екіншісімен соғысып жатқан тарихи кезеңін алға тартады» [10]. Дҽстҥрлі қоғамда «Қыз Жібек», «Қобыланды батыр» жырларына жете ғабыл шығармалар аз болмаған. Бірақ олардағы шеберлік пен шешендік, даналық пен даралық, мҧрат пен мҧра, таным мен талғам халықтың кҿркемдік – суреткерлік ҽлемі сҧранысынан, азаттық, теңдік, адамды қастерлеу, тҧлғаны ҧлықтау биігіне шықпағандықтан тарих шаңына кҿміліп маржанын ғана қастерлеп, мҽдени – тарихи мҧраға айналмағаны сҿзсіз. ХV – XVII ғасырларда сҿз ҿнерінен кейінгі орында саз ҿнері тҧрады. Кҥйлердің мифтік, ҽпсаналық, аңыздық жағдайяттық тҽрізді жанрларға қазақ тыңдаушысы мен орындаушысының шығарма авторларын биік талап қоя білгендігін айғақтайды. Қазақстанның ҽр ҿңіріне тҽн ҽн – кҥй мектептері де сол ғасырлар ішінде қалыптасты. Саз ҿнерінің биік интеллектуалдық ҿрімін ҿрілгеніне жҽне бір айғақ – ІХ ғасыр тҧлғасы жайлы «Қорқыт ата кітабының» ХV ғасырда дҥниеге келуі. Ҧлылар мен ҧлы идеяларды қастерлей алған ортада ғана осындай сабақтастық кездеседі. Қорқыт мҧрасының ғасырлар аттап бҥгінге жеткенінен ел ішінде «Қорқыт кҥйі», «Қорқыт толғауы», «Қорқыт сарыны», «Қорқыттың елмен қоштасуы», «Кілем жайған» кҿне сарындарының бҥгінге дейін орындалуынан байқау аздық етеді. Бҧл – ҧлы даланың мҽңгілікке ҧмтылған арман мҧратының жҥзеге асқан нышаны. Сондықтан да Қорқыттың ҿмірі мен шығармаларына қатысты аңыз – ҽңгімелер Қазақстанның батысы мен Шығысында, Орталығы мен Оңтҥстігінде тҥрлі оқиғаларымен, жергілікті ерекшеліктермен байланыста сақталып қалған. Дҽстҥрлі қоғамның интеллектуалдық тҧтастықта ҿмір сҥргенінің айғағы – осы. Бҥгінде Қорқыттың мазары Сырдың бойында тҧр, Қобыланды батырдың Ақтҿбе облысының аумағында жерленгені толық дҽлелденді. Бірақ бҧлардың қазақ хандығы тҧсында жҥзге, жерге бҿлмей, ортақ тҧлғалар ретінде қабылдағанының арқасында сан ҧрпаққа рухани интеллектуалдық нҽр беруі ҥзілмеді. Тамаша ғалым А.Сейдімбектің: «Қорқыт ҿз заманындағы, ҿз қоғамындағы ел – жҧртының қамын ойлаған, бақытты тірлік ҥшін тыным таппай кҥресіп ҿткен ҧлы тҧлға. Бейнесі даналықтың, ерліктің айғағындай болып, қорқыттың кҥйлері зҧлымдықты жеңетін сҧлулықтың куҽсындай ҧрпақтар кҿкірегінде мҽңгі жасай береді», - деген пайымы мейлінше орынды [11]. Интеллектуалдық ҽлеуетті материалдық заттай байлықтан жоғары бағалаған дҽстҥрлі қоғам басты қҧндылықты адам деп білгені назар аударарлық мҽселе. Бҧл ҧғым – тҥсінік байырғы тҥркі заманынан келе жатыр. Халық даналығы жаңа интеллектуалдық қҧндылықты тҥзуші адамның дҥниеге келуі басқалардан ерекше екенін Қорқытқа байланыстыра: Қорқыт туған кезінде Қар аспанды су алған 162 Қара жерді қҧм алған Ол туарда ел қорқып, Туғаннан соң қуанған! – десе, Қобыланды дҥниеге келерде де ҽкесі Тоқтарбай, шешесі Аналық емес, ҽліп таңбалы қалың қыпшақ қайысады. Алты жасар Қобыланды: Тобылғы меңді торта атты Енші қылып мінеді, Қобландының тілегін Бҥкіл қыпшақ тіледі [12], - деген жолдар жаратылыс бҿлек жанды алдағы асқаралы міндеттерге дайындаудың басы еді. «Қобыланды», «Қорқыт ата кітабы», «Қыз жібек» - бҽрі авторы белгісіз шығармалар. Қазақ хандығында ҧлттық интеллектуалдық тарихына есімімен бай мҧрасымен кірген тҧлғалар аз болған жоқ. Олар – ҽйгілі билер, батырлар, сазгерлер, ғалымдар жҽне тҥрлі ҿнер иелері. жүктеу/скачать 3,83 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|