ҚАЗІРГІ БІЛІМ БЕРУ ЖҤЙЕСІ ЖАҒДАЙЫНДА ОҚУШЫЛАРДЫҢ ТОЛЕРАНТТЫЛЫҒЫН

ҚАЗІРГІ БІЛІМ БЕРУ ЖҤЙЕСІ ЖАҒДАЙЫНДА ОҚУШЫЛАРДЫҢ ТОЛЕРАНТТЫЛЫҒЫН 
ҚАЛЫПТАСТЫРУ 
Қартбаева Ж.Ж. 
Ғылыми жетекші, п.ғ.к., Қ. Жҧбанов атындағы Ақтҿбе ҿңірлік мемлекеттік университетінің доценті, 
Ақтҿбе қаласы, 
Ҽ.Молдағҧлова даңғ., 34 
jainagul_kj@mail.ru
 
 
Ҧлықова А.К. 
Қ. Жҧбанов атындағы Ақтҿбе ҿңірлік мемлекеттік университетінің 
2 курс магистрі, Ақтҿбе қаласы, 
Ҽ.Молдағҧлова даңғ., 34 
ayagoz.uk@mail.ru
 
 
Аннотация 
Бұл мақалада оқушылардың толеранттылығын қалыптастырудың мəселелері қарастырылады. 
Тақырыпта қазіргі таңда толеранттылықты тəрбиелеу өзекті мəселе екенін алға тартады. Қазіргі таңдағы 
білім беру жүйесі жағдайында оқушылардың шыдамдылығына тəрбиелеу олардың ерік-жігері мен сипатын 
қалыптастырудың міндетті шарттары қарастырылады. Ғылыми педагогтардың осы мəселе тұрғысынан ой 
пікірлерімен көзқарастары айтылған. Адам өзінің ар-ожданын жете түсінетін жəне басқалардың ар-
ожданын, құқын, еркін құрметтейтін тұтас, еркін тұлғаны қалыптастыру жолдары айтылған. 
Түйін сөз: Тұлға, толеранттық, қасиет, əлем, шыдамды, төзім, көндігу, агрессия, бейбітшілдік, 
термин, пікір, испан, қытай, француз, мінез – құлық, мейірбан, дүниетаным, құндылық, ұлт, мақсат, 
экстремизм, диалог, мəдениет, шығармашылық, комуникативті, парадигма, құқық, əдіс – тəсіл, талант, 
махаббат, адамгершілік, рефлексия, ертегі, ойын, жаттығу, музыка, ұлттық музыка, балабақша 
Жеке тҧлғаның маңызды қасиеттерінің бірі ретінде толеранттылықты тҽрбиелеу соңғы уақытта ҽлемдік 
деңгейдегі ҿзекті мҽселе болды. Толеранттық тҥсінігі латынның шыдау, тҿзу, кҿндігу тҥсініктерін беретін tolero 
етістігінен шығады. Неофрейдизм ҿкілдерінің еңбектеріне сҥйене отырып, (В. Райх, К. Хорни, Г. Маркузе, А. 
Миттерлих, Н. Браун, А. Баллок, Э. Фромм) агрессия жауығудың негізінде, ал толеранттық бейбітшілдік пен 
зорлық-зомбылыққа қарсылықтың негізі екендігін кҿреміз. Қазіргі шетел сҿздерінің сҿздігінде толеранттық 
tolerantia деген латын терминінен алынған ҧғым, біріншіден, ағзаның кез-келген бір улы заттың қолайсыз 
жағдайына тҿзімділігі, екіншіден, біреуге, бір нҽрсеге деген шыдамдылық, жҧмсақтық деп кҿрсетілген.
Испан тілінде toleranсia – «ҿз пікіріне қайшы келетін идеялар мен пікірлерді қабылдау қабілеті» 
деп кҿрсетілсе, немісше-орысша сҿздікте tolerant «біреудің пікіріне шыдау» дегенді білдіреді. Қытай тілінде 

349 
толеранттық «басқаларға кеңпейілділікпен қарау» дегенді білдірсе, парсы тілінде «шыдам, шыдамдылық, 
тҿзім, татуласуға дайындық» дегенді, француз тілінде tolerant «шыдамды, мейірбан», ал, tolerare «тҿзу, қолдау 
кҿрсету» дегенді білдіреді. Толеранттылықты ҿзгелердің мінез-қҧлық ҥлгілерін, нанымдары мен 
қҧндылықтарын либералды қабылдау деп те ҧғынуға болады. Жағымды тҥсінігінде басқалардың 
қҧндылықтарын қорғауды, плюрализмді қолдауды жҽне олардың ашық кҿрінуіне кедергі келтіруге шынайы 
қарсы тҧруды білдіреді [1].
Ҿйткені шыдамдылық еңбекте де, қарым-қатынаста да қажет. Шыдамдылық 
саналы тҥрде қабылданған мақсат ҥшін бірдеңеден бас тарту жҽне оған қол жеткізу ҥшін барлық кҥш-жігерді 
жҧмылдыру қабілетін болжайды. Tолеранттылық адамдардың, яғни елдердің, мемлекеттердің ҿзара іс-қимылы, 
жердегі бейбітшілік пен бҥкіл aдамзаттың ҿмір cҥру жағдайларын жетілдіру мҥмкін емес. Балалардың 
шыдамдылығына тҽрбиелеу олардың ерік-жігері мен сипатын қалыптастырудың міндетті шарты болып 
табылады.
Осылайша, тҿзімділік мҽселесін тҽрбие мҽселесіне жатқызуға болады жҽне бҧл бағыттағы жҧмысты 
мектепке дейінгі жастан бастау қажет, ҿйткені дҽл сол кезде дҥниетанымның қҧндылық негізі қаланады.
Тҿзімділікті тҽрбиелеудің мақсаты-ҿскелең ҧрпаққа ҧлттық, ҽлеуметтік, діни тиістілігіне, кҿзқарастарына, 
дҥниетанымына, ойлау мен мінез-қҧлқына қарамастан адамдармен жҽне адамдар топтарымен сындарлы ҿзара 
іс-қимыл жасауға деген қажеттілікті жҽне дайындығын тҽрбиелеу. 
Толерантты мінез-қҧлықты қалыптастыруға ҽлеуметтік-қоғамдық ҥдерістер себепші болады, олар: 
ортада, қоғамда ҽлеуметтік зомбылықтың ҿсуі, ҧлтаралық қақтығыстардың жалғасуы, ҧлттық экстремизмнің 
ҿсуі жҽне т.б., сонымен қатар ҽлеуметтік зорлықтың ҽртҥрлі жағдайларында жеке адамдар мен ҽлеуметтік 
топтардың толерантты мінез-қҧлқын азаматтық келісім ҿлшемдерінің негізі ретінде ҽлеуметтік практикаға 
енгізу қажеттілігі сияқты ортаның cҧранысы ескерілуі қажет. Оқушылардың толерантты мінез–қҧлықтарының 
қалыптасуы қоғам дамуы заңдарымен, білім беру ҥдерісімен, оқыту жҽне жеке тҧлға дамуымен заңды 
байланысты. 
Классикалық жҽне қазіргі заманғы педагогикалық зерттеулерде ҧсынылған кҿптеген пікірлерден біз Б.И. 
Третьяковтың ойларын негізге алдық. Біз толерантты мінез-қҧлықты қалыптастыруды тҧлғалық-бағдарлық, 
коммуникативті-диалогтік, мҽдени, шығармашылық, қоршаған орта жҽне жҥйелік тҧрғыдан қарастырдық. 
Тҧлғалық-бағдарлық тҧрғыдан қарау оқушы тҧлғасының мҥмкіндіктерін жан-жақты есепке алуға жҽне 
олардың ҿзіндік ерекшеліктерін дамытуға арналған қажетті шарттарды қамтамасыз етеді. Мақсат 
парадигмасының ҿзіндік ерекшелігі оқушылардың қасиеттеріне, қалыптасуына, дамуына, қабілеттеріне сай 
бағдарлау ретінде тҧжырымдалады. Тҧлғалық-бағдарлық тҧрғыдан қарау баланы қорғаудың негізгі стратегиясы 
мен тактикасын кҿрсетеді. Бҧл ҿзінің ар-ожданын жете тҥсінетін жҽне басқалардың ар-ожданын, қҧқын, еркін 
қҧрметтейтін тҧтас, еркін тҧлғаны қалыптастырут [2].
Жеке тҧлғаға қҧрметпен қарау принципі-баланың позициясына, оның дҥниетанымына қарамастан, оған 
қҧрметпен қарау тҽрбие процесінің қажетті принципі болып табылады. Тҿзімділікті қалыптастыру кезінде бҧл 
принцип қос мҽнге ие болады. Баланың ҧстанымы мен пікірін қҧрметтеп жҽне қабылдай отырып, бірақ қажет 
болған жағдайда оларды тҥзете отырып, біз оған ҽлемге ҿзге кҿзқараспен адамға толерантты қарым-қатынас 
ҥлгісін кҿрсетеміз. 
Тірек принципі, ол баланың - адамгершілік сапасын, дамытушылығын, баланың ҿзін – ҿзі дамыту жҽне 
ҿзін-ҿзі жетілдіруді қалыптастырады. Бҧл ретте мектепке дейінгі балалардың толераттылығын тҽрбиелеу 
процесінің табыстылығының негізі оң қасиеттерді, оң ҽлеуметтік тҽжірибені ҿзектендіру болып табылады, 
адамдармен ҿзара іс-қимыл жасаудың дамыған (тіпті аз дҽрежеде болсын) сындарлы іскерліктерін кҿрсетеді. 
Толеранттылықты тҽрбиелеу процесінің ҽлеуметтік шарттылығы принципі-ҽлеуметтік ортаның 
ықпалымен негізделген толеранттылықты тҽрбиелеу. Баланың қоршаған ортасы толерантты болса, оның 
қалыптасу процесі қиынға соғады. Сондықтан ҽлеуметтік ортаны зерттеп, оған тҿзімділік идеяларын алып, ол 
ҥшін тиісті нысандарды, жҧмыс ҽдістері мен тҽсілдерін таңдап алу қажет. 
Баланың белсенділігіне педагогикалық ҽсер ету жҽне тірек принципі-адамгершілік тҽрбиенің 
ерекшелігі-балалардың мінез-қҧлық негіздерін қалыптастыру бойынша ересектердің іс-ҽрекеттері 
морализаторлық деп қабылданады, сондықтан олар ҽсерлерге жиі қарсы тҧрады. Мҧндай жағдайды болдырмау 
ҥшін жанама жҧмыс ҽдістері мен тҽсілдеріне сҥйену керек. Алайда, толеранттылық таза сыртқы ҽсермен 
игерілуі мҥмкін емес, ол дербес автономияға негізделген жҽне адамның ҿзінің ҿмір сҥру принципі болып 
табылады. 
Білім мен мінез - қҧлықтың бірлігі қағидаты-бҧл қағидат ҿзара байланысты екі деңгейде: ақпараттық жҽне 
біртҧтас болып табылатын мінез-қҧлық деңгейлерінде толымдылықты қалыптастыру бойынша тҽрбие процесін 
қҧруды талап етеді. Белгілі бір айырмашылықтары бар адамдармен жҽне топтармен сындарлы, толерантты 
ҿзара іс-қимыл жасай білу толераттылықтың негізгі ҿлшемі болуы тиіс. 
М.И.Демков ҧсынған қағидалардың ішінде ҥшеуін атап айтуға болады: оқушының ҿзіндік ҽрекеті. 
Баланың ҿзінің ҽрекетінсіз оның еш мҥмкіншілігі: - таланты, мінезі, ақылы дамуы мҥмкін емес 
- адамгершілік міндеті; 
- балаларға шексіз махаббат; 
Білім беру мекемесінде толерантты орта қҧру принципі-толерантты білім беру ортасы жағдайында ғана 
тҽрбиелеуге болады: 

350 
- педагогтар ҧжымында, балалар ҧжымында қауіпсіз қарым-қатынас пен зорлық-зомбылық атмосферасын қҧру; 
- педагогикалық басшылықтың демократиялық стилін қолдану; 
- ҧжымдағы диалог пен ынтымақтастықты ҧйымдастыру; 
- ҧжым мҥшелерінің психологиялық-педагогикалық қолдау жҽне психологиялық қорғалуын ҧйымдастыру.
Диалогтік жҽне ынтымақтастық принципі-білім беру кеңістігін диалогтау жҽне ҿзара іс-қимылдың жетекші 
тҥрі ретінде ынтымақтастыққа сҥйену толерантты тҽрбиелеу принциптерін сақтау ҥшін міндетті болып 
табылады [3]. Тҽрбиелеуші рефлексия принципі-толерантты ҧстанымдар мен мінез-қҧлықты қалыптастыра 
отырып, тҽрбиеленушілерге ҧжымда, отбасында, қоғамда қалыптасқан қарым-қатынастарды талдау жҽне 
рефлексия жасау ҥшін жағдай жасау қажет [6]. 
Балалармен жҧмыс істеу ҽдістері мен формаларына тоқталып ҿтсек:
-
Ертегі терапиясы, онда психологиялық, терапиялық, дамытушылық жҧмыс қолданылады. Ертегіні 
ересек адам да айта алады, бҧл топтық ҽңгіме болуы мҥмкін, онда ҽңгімешілер балалар тобы да бола 
алады. 
-
Ойын терапиясы-сабақтар педагогты ойын іс-ҽрекетіне қосу арқылы ҧйымдастырылуы мҥмкін. Ойын-
бҧл баланың ҿмір сҥруінің ең табиғи тҥрі. Ойын барысында баланың қоршаған ортамен белсенді 
қарым-қатынасы қалыптасады, оның зияткерлік, эмоционалдық-ерік, адамгершілік қасиеттері дамиды, 
оның жеке тҧлғасы жалпы қалыптасады. 
Мысалы, ойындар мен ойын жаттығулары:
- бейвербальдік қарым-қатынас дағдыларын дамыту:" тап-ка", "сҥйікті ертегі кейіпкері"»; 
- басқа балалармен жақындық сезімін дамыту: "Ласковое имя",
" комплименттер»; 
- басқа адамдардың сезімдерін тануға бағытталған іскерлікті дамыту: "теңіз толқиды»: 
- ҿз атын, тегін тҥсінуді ҥйлестіру: "бізді қалай басқаша атауға болады?", "Бҧл кім деп ойлайсың?"»; 
- қарым-қатынаста қашықтықты сақтай білуді дамыту: "тҧрған жҽне отыратын адамдар»; 
- айналадағылардың кҿңіл-кҥйін тҥсіне білуді дамыту: "досқа не істеуге болады?»; 
- ҿз мінез-қҧлқын реттеу: "шыдамды адам»; 
- қайырымдылық сезімін кҿрсету, басқа адамдарға жанашырлық кҿрсету:" мейірімділік кҥні", " мейірімді 
орманшы», 
- ойындарда, сабақтарда, қоғамдық орындарда мҽдени мінез-қҧлық дағдыларын іс жҥзінде қолдануға 
бағытталған жағдайларды талқылау жҽне ойнату, ересектер мен қҧрдастарына қарым-қатынас жасай білуге 
ҥйрету. 
Кҿркем сҿз – ҿлеңдерді, мақал-мҽтелдерді, шетел авторларының ҽңгімелерін жҽне ҽлем халықтарының 
ертегілерін қолдану. 
Кҿрнекі қҧралдарды – сюжеттік суреттерді, фотосуреттерді, ертегілерге иллюстрацияларды, суреттерді, 
схемалар мен карталарды пайдалану. 
Ҽр тҥрлі халықтардың музыкасын, балалар ҽндерін, ҧлттық музыкасын тыңдау. 
Осылайша, осы сабақтардың барлығы мектепке дейінгі баланың ҿзіне, одан кейін ҿз ортасына, отбасына, 
қоғамға деген қызығушылығын жандандыруға мҥмкіндік береді, тҿзімділікті тҽрбиелеуге, басқа ҧлт пен 
нҽсілдердің адам қҧқықтарын қҧрметтеуге ықпал етеді, сондай-ақ мектепте одан ҽрі оқыту кезінде олардың 
адамгершілік жҽне қҧқықтық мҽдениетін дамыту базасын қамтамасыз етеді [4]. 
Балалар тҿзімділікке тҽрбиелеу бойынша жҧмыс балабақша педагогтары мен ата-аналардың тығыз 
ынтымақтастығын кҿздейді. Ата-аналар балалар тҽрбиесі ҥшін жауапкершілігін жоғарылатып; отбасында 
тҽрбиелеу ҿнеріне, балалармен қарым-қатынас жасауға, бос уақытты ҧйымдастыруға, ҥй тапсырмаларын 
орындауға кҿмектесуге, нарықтық жағдайларда еңбек етуге даярлауға ҥйретіп, ҥлкен мен кішіге қамқорлық 
жасау жҽне балаларға азаматтық қасиеттерді меңгертуді ҥйретуі қажет.Ол ҥшін ата-аналармен жҧмыс жасаудың 
ҽртҥрлі формаларын қолданды: жиналыстар, кеңестер, педагогикалық жҽне балалар кҿркем ҽдебиет кҿрмелері, 
фотостендтер, бірлескен мерекелер, экскурсиялар, ойын-сауық, ата-аналармен жеке ҽңгімелесулер [7]. 
Балабақша мен отбасы жҧмысында мҧндай келісушілік баланы толыққанды тҽрбиелеудің, оның мінез-
қҧлқының адамгершілік нысандарын, қҧқықтық мҽдениетті қалыптастырудың маңызды шарты болып 
табылады. 
Қорыта айтқанда, оқушы тҧлғасының мінез–қҧлқында толеранттылық нышандарын қалыптастырудың 
маңызды шарты, бір жағынан, бала ҥшін ортаның маңызын, оның жеке тҧлға дамуына ықпалын зерттеу болып 
табылса, екінші жағынан орта кҿзқарасы оқушының тҧлға ретінде қалыптасуына мҥмкіндік жасауы тиіс. 
Ҽдебиеттер тізімі: 
1. Кадыржанов Р.К. Этнокультурная политика в Республике Казахстан // Казахстанская модель этнополитики: 
научное издание. — Алматы: КИССИ при Президенте РК, 2002. — С. 69-82. 
2. Калмырзаев А.С. Национальный менталитет и национальный дух // Казахстанский патриотизм: размышления 
политолога о свободе, демократии и национальных ценностях в условиях независимости. — Алматы: НИЦ 
Ғылым, 2003. — С. 31-46. 

351 
3. Семин Л. И. Учимся диалог. Тҿзімділік: бірігу жҽне кҥш-жігер.// Отбасы жҽне мектеп. 2001 жылғы № № 11-
12 
4. Степанов П. Толеранттылықты қалай тҽрбиелеу керек? // Халықтық білім беру. 2001 №9, 2002 №1, 2002 №9 
5. Риэрдон Б. Э. Толеранттылық – бейбітшілікке бастар жол. М., 2001 
6. Педагогикалық технологиялар. М., 2007 
7. Байбородова Л. В. Оқушылардың іс-ҽрекеті мен қарым-қатынасын ҧйымдастыру ҥдерісінде тҿзімділікке 
тҽрбиелеу. // Ярославский педагогический вестник. 2003 №1 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

352 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
«ҦЛЫ ДАЛАНЫҢ ҦЛЫ ЕСІМДЕРІ: ЖАЛАҢТҾС БАҺАДҤР ЖҼНЕ ТҤРКІ ДҤНИЕСІ»
атты 
халықаралық конференцияның 
МАТЕРИАЛДАРЫ 
25-26 қазан, 2019 ж. 
 
Баспаға 15.10.2019 қол қойылды. 
Пішімі 210 х 297 1/8. Қағазы офсеттік. 
Шартты баспа табағы 23 
₪₪₪₪₪₪₪₪₪₪₪₪₪₪₪₪₪₪₪₪₪₪₪₪₪₪₪₪₪₪₪₪₪₪₪₪₪₪₪₪₪₪₪₪ 
Баишев университеті, Ақтҿбе қаласы, Ағ.Жҧбановтар кҿшесі, 302а.