Педагогика және психология мамандықтарының студенттері үшін
жүктеу/скачать 1,5 Mb.
|
Tashtauova.OtbPx
- Бұл бет үшін навигация:
- 24 лекция Отбасында баланың жас және психологиялық даму ерекшеліктері (1 сағат) Жоспары
- 3. Мектепке дейінгі шақта баланың адамгершілік құндылықтарын қалыптастырудың маңыздылығы 4. “Отбасына бейімделу және топтасу шкала” сауалнамасы Мақсаты
- Лекция мәтіні: 1.
| Бақылау сұрақтары:
1. Отбасы дамуы дегеніміз не, ол қай уақытта немен байланысты басталады? 2. Отбасылық дағдарыстардың даму деңгейлері? 3. Отбасындағы қалыпты және қалыптан-тыс дағдарыстар дегеніміз? 4. Жекелік және отбасылық жағдайды дағдарыстан шығару мүмкіндігі? 24 лекция Отбасында баланың жас және психологиялық даму ерекшеліктері (1 сағат) Жоспары: 1. Отбасын әлеуметтік-психологиялық зерттеудің әдістемелік негіздері 2. Отбасындағы бала дамуының кезеңдері 3. Мектепке дейінгі шақта баланың адамгершілік құндылықтарын қалыптастырудың маңыздылығы 4. “Отбасына бейімделу және топтасу шкала” сауалнамасы Мақсаты: Студенттерді баланың жас және психологиялық даму ерекшеліктерімен таныстырып, соған сай отбасылық тәрбие барысында ескерілетін мәселелердің алдын-алуға үйрету. Лекция мәтіні: 1. Психологтың отбасымен жұмыс жүргізудегі басты бағыты оның қазіргі жағдайын анықтай алуы. Біздің ұсынып отырған әдістемелер жүйесі отбасымен жұмыс жасайтын маманға диагностикалық құралдардың көп түрлілігіне көңіл бөле отырып, алдына қойған мақсат-міндеттерге сай тепе-теңдік деңгейлерде қарастыруға таңдау жасап, жүргізуіне ұсынамыз. Берілген диагностикалық шаралар клиникалық жән тәжірибелік зерттеулер жүргізуге отбасы құрылымын, ерлі-зайыптылардың жүйе бөлігі жағдайына, отбасы ахуалына әсер ететін жағымды және жағымсыз факторлар, ата-ана мен бала қатынасындағы ерекшеліктерді анықтауға мүмкіндік береді. Э.Г.Эйдемиллер “отбасы диагнозы” деген терминді ұсынған. Отбасы диагнозы – отбасы өміріндегі бұзылыс деп, қиындықтың енуі мен сақталу отбасы мүшесінің бірінің немесе бірнешеуінің жеке қызметінің бұзылуына әкеледі. Отбасы диагнозы – отбасы жоспары мен қызметінің бұзылысын анықтай отырып, отбасы татулығын сақтау жұмысына стратегиялық бағытын береді. Отбасы қатынасын анықтауға қолданылатын әлеуметтік-психологиялық диагностикалық әдістер: сұрақ-жауап, бақылау, эксперимент, социометриялық әдіс, сандық-сапалық құжаттық әдіс, тест. Ұсынылып отырған әдістер арқылы отбасы құрамын, шегін және құрылымын анықтауда: топтасуы (эмоционалды байланыс, жақындық және отбасы мүшелерінің бір-біріне үйренісуі), иерархия (сатылы), шекара, коммуникация сипаты, отбасының бір-біріне икемділігі болады. 2. Отбасында баланың даму ерекшелігін зерттеуде соңғы кезде авторлар, жас ерекшелік кезеңдерін, даму заңдылығын ескеру арқылы, өз кезеңдік көзқарасында қосуда. Алғаш психоанализде жас еркшелік кезеңдеріне әсіресе балалық шаққа көп көңіл бөлген З.Фрейд болды. Фрейдтің пікірі бойынша жыныстық құмарту – адам дамуының басты белігісі болып табылады. Бір жасқа дейін эрогенді аймақта жағымды түйсінуге жету бөлігіне ауыз қуысы мен тіл сілекейі жатты. Осы негізге сүйене нәрсетелік - оральды кезең деп аталды. Бір жас пен үш жас аралығында эрогенді аймақ болып ішектің сілекей қабаты қаралады. Бұл аналды кезең деп аталды. Бала бұл жаста сүйкімді және жекелік тазалық, қыңырлық, тұйықтық агрессиялық ерекшеліктерді, меңгере бастайды. Келесі фаллистикалық кезең (3-5жас) деп аталады, балада жыныстық құмарту жоғарғы деңгейде көрінеді. Фрейдтің жолын құушы Э.Эриксонда өзінің кезеңдік бөлу негізіне басқа да белгілер енгізді. Бала дамуы өмір сүрген ортасының мәдениеті мен экономикалық деңгейіне байланысты. “Әрбір келесі кезеңге сәйкес дағдарыстың берілуі қоғамдағы негізгі элементке жатады, оның қарапайым себебі адам институты мен өмірлік даму циклы бірге эволюцияланған болып табылады. 1. Бірінші кезең (туылғаннан бір жасқа дейін) негізгі сенім сенімсіздікке қарама-қарсы деген атқа ие болды. Бұл кезеңде ана мен бала арасындағы жағымды қатынастың қалыптасуы төтенше маңызға ие. Егер ана баласына қажеттіліктерін қанағаттандыруда өз қамқорлығын, сүйіспеншілік пен мейірімділік танытса бала өз жағдайының жақсы екенін, іс-әрекетінің басқаның күтуіне сәйкес келетінін сезеді. Нәресте қоршаған әлемге сеніммен қаруға үйренеді, ал бұл болмасы бірқатар бұзылыспен аураға әкеп соғады. 2. Екінші кезең, бір жастан – үш жасқа дейінгі жас кезеңіне сәйкес келеді, “ұятқа қарама –қарсы автономия” деген атқа ие болып, оның аяқталуы “Мен өзім” дағдарысын туындатады. Бала дамуының қарқыныдылығы оны дербес етеді. Ата-ананың бақылау жасау, шектеу, тыйым салуы жиілей бастайды. Тұрақты түртпектеу баланың өз қажетсіздігін сезінуге негіз болады. “Шектен шығара ұялту” жасанды мінез-құлыққа әкеледі, егер бұл ұялу сезімін жоймаса, онда жасырын шешім шығаруда бала қалайда жағдайдан шығуға талпынады. Бала осы жастың өзінде секем алу және ұялу сезіміне ие болып, қоғамға балалық қарғыс және ауыр сөздер арқылы үндеу тастайды. Сондықтан да ата-ана міндеті – бала жеке басын сыйлау және мөлшерден тыс басынбау болып табылады. Осы жағдайда ғана балада әділеттілік қалыптасып, “кінәлілік сезіміне қарсы белсенділік” деген жас ерекшелік даму кезеңіне қоғамның толыққанды мүшесі болып енеді. 3. Үшінші кезең “Бастамашылдық немесе кінәлілік сезімі” 4-5 жаста балада айналасын зерттеу белсенділігі артады. Олар әлемнің құрылымын және оған қалай әсер етуге болатынын біле бастайды. Олар үшін әлем шынайы және қиялындағы адам мен заттан тұрады. Жалпы зертеушілік іс-әрекеті нәтижелі жүзеге асқанда, олар айналасындағы адам мен затпен конструктивті тәсілде қатынас жасауға үйренеді және бастамашыл бола бастайды. Алайда оларды қатаң сынап және жазалайтын болса, олар көптеген іс-әрекетінде өзін кінәлі сезінуге әдеттенеді. 4. Төртінші “Еңбексүйгіштік немесе бүтінсіздік сезімі”. 6-11 жаста мектепке, үйде және өз құрбылары ортасында бірқатар дағды мен іскерлігін дамытады. Эриксон теориясына сәйкес, түрлі бағытта бала құзыреттілігінің артуы “Мен” сезімін едәуір толықтырады. өзін құрбыларымен салыстыру үлкен мәнге ие бола бастайды. Әсіресе осы кезеңде басқалармен салыстырғанда өзін жағымсыз бағалау зор зиянын келтіреді. 5. Бесінші жеткіншектік кезең – 11-16 жас. Осы кезең үш жастағы “Мен өзім” дағдарысына еске түсіреді, бірақ бұл әлеуметтік мәнде жүзеге асады. Аталған дағдарыс бе лгілі бір өткірлігімен сипатталады. Дағдарыс белгілері: 1. Баланың жалпы оқу үлгерімі төмендейді; 2. Негативизм. Үш жас дағдарысымен салыстырғанда, оны екінші негативизм фазасы деп те атайды. Бала ортасынан алшақтайды, өштескен ұрыстарға, тәртіп бұзуға бейім, ішкі мазасыздықты сезінеді, өзіне көңілі толмайды, жалғыздыққа ұмтылады. Ұл балаларды қыздарға қарағанда негітивизм кеш (14-16 жас) басталғанымен айқын әрі жиі байқалады. Дағдарыс кезінде жеткіншек іс-әрекеті жағымсыз сипатта болуы мүмкін емес. Выготский іс-әрекеттің үш нұсқасын келтіреді. Бірінші нұсқа – негативизм жеткіншек өмірінің барлық саласында айқын байқалады. Мұндай реакция жеткіншектердің 20 % - де көрініс табады. Екінші типте – бала потенциалды негативист. Негативизм қоршаған ортаның теріс ықпалына реакция ретінде кейбір жағдайда ғана байқалады: отбасылық қақтығыстар, еңсені басатын іс-әрекеттер, ересетердің қысым көрсетуі. Мұндай бала шамамен 60% - ті құрайды. Үшінші жағдай жағымсыз құбылыстар мүлдем болмайды. Ол балалардың 20%-де кездеседі. Жеткіншектік кезеңде баланың түрлі психикалық жарақат, қақтығыс, келеңсіздіктерге сезімталдығы күрт артады. Созылмалы сипаттағы екі топ факторы мәні ерекше: дұрыс тәрбие бермеу және қақтығыстық жағдайлар. Екінші топқа келесі эманципиялы қақтығыс, құрбы-құрдастарымен топ құру негізінде туындайтын жанжалды (байланысқа түсе алмау,қолынан келмейтін басшылыққа ұмтылу, өзін кем сезіну, өзіне деген жоғары талаптардың орындалмау негіздері) күштеп тоқтатуға болады. Дәл осы жас кезеңінде алғашқы суйцид әрекет белсенділік көрініс беріп, психологиялық дағдарысты сезіну мен байланысты жағымсыз тәуелділік қауіпі пайда болады. Психологиялық дағдарыс салдарына сезімтал болып келетін жеткіншектер категориясы: зорлық көргендер, түрлі тұрмыс жағдайындағы, отбасында қатыгездіктің құрбаны болғандар, ата-анасының қазасына байланысты психологиялық соққы алғандар, жақын адамдарын жоғалтқандар, ата-ананың ажырасу жағдайын басынан кешіргендер, ұяң, ұялшақ жеткіншектер, аборт немесе басқа да медициналық әрекеттерді салыстырғанда үлкен жетістіктерге жетіп үлгерген дарынды балалар. Бұл кезеңде өз тәніне көңілі толмаушылық, гармондардың қайта құрылуына байланысты туындаған тітіркендіргіштік күрт көтеріліп, қоршаған ортаға – деген қатынасы өзгеріп, тәуелсіздікке деген қажеттілік туындайды, дөрекілік, сыншылдық пайда болады. Зерттеушілердің бір қатары 17-19 жаста жасөспірімдік дағдарыс кезеңін бөліп көрсетіп және жеңіл шығудың жалпы 3 тәсілін ерекшелейді. Бірінші бұл- ішкі ресурстар мен конструктивті копингтік бағдарламаларды қолданудың мәнін түсінудің арқасында дағдарыс жағдайлары тиімді шешу болып табылады. Екінші тәсіл бұл-жекелік эмоционалдық тұрғыдағы уайымдауына қатты мән бергендіктен, мағыналы нәрсені көре алмай тиімсіз шешім пайда болады. Үшінші – дағдарыс жағдайды шешуде туындаған жағымсыз уайымдардан қашу, жағдайды шешудегі жауапкершілікті басқа адамдарға артумен байланысты болып табылады. Қыз баланың ерекшелігі ол дағдарыс жағдайын терең эмоционалдық уайымдаумен қабылдап, одан мән-мағынаны көре алу іскерлігі болады. Дағдарысқа ұшыраған қыз бала оны түсіну мен басынан өткере терең қабылдайды, нәтижесінде олар өмірдің қиын кезеңдерінде мағыналы жол таба білуге машықтанады. Бозбала бұл шақтағы ерекшелік ол дағдарыс жағдайын эмоционалдық мәнділігін төмендетеді, оны жеңіл қабылдауға ұмтылады. Дағдарысқа ұшыраған ұл балалар сасқалақтап, жағымсыз уайымдауға беріліп нәтижесінде өзінің мәселесін түсінуден алшақтай түседі. Отбасын әлеуметтік психологиялық зерттеудің әдістемелік негіздері. Психологтың отбасымен жұмыс жүргізудегі басты бағыты оның қазіргі жағдайын анықтай алуы. Біздің ұсынып отырған әдістемелер жұйесі отбасы мен жұмыс жасайтын маманға диагностикалық құралдардың көп түрлілігіне көңіл бөле отырып, алдына қойған мақсат-міндеттерге сай тепе-теңдік деңгейлерде қарастыруға таңдау жасап, жүргізуіне ұсынамыз. Берілген диагностикалық шаралар клиникалық және тәжірибелік зерттеулер жүргізуге отбасы құрылымын, ерлі-зайыптылардың жүйе бөлігі жағдайына, отбасы ахуалына әсер ететін жағымды және жағымсыз факторлар, ата-ана мен бала қатынасындағы ерекшеліктерді анықтауға мүмкіндік береді. Э.Г. Эйдемиллер “отбасы диагнозы” деген терминді ұсынған (10) Отбасы диагнозы – отбасы өміріндегі бұзылыс деп, қиындықтың енуі мен сақталуы отбасы мүшесінің бірінің немесе бірнешеуінің жек қызметінің бұзылуына әкеледі.Отбасы диагнозы –отбасы жоспары мен мүшесінің бұзылысынанықтай отырып отбасы татулығын сақтау жұмысына стратегиялық бағытын береді. Отбасы қатынасын анықтауға қолданылатын әлеуметтік- психологиялық диагностикалық әдістер: сұрақ- жауап, бақылау, эксперимент, социометриялық әдіс, сандық- сапалық құжаттық әдіс, тест 3. Қоғам өмірінің барлық сфераларында терең өзгертулер жүрде, әсіресе келешек ұрпақтың адамгершілік құндылықтарын қалыптастыру сұрағы өзекті болып тұр. Жаңа ғасыр басында адамның қоршаған ортамен қарым-қатынасы шиеленісе түсті. Бір жағынан барша саланың ғаламдануы, екінші жағынан рухани азғындану бас көтеріп, үдей түсті. Бүгінгі күнде еліміздегі күннен күнге нашақорлық, маскүнемдік, жұмыссыздық тағы басқа да қоғамға теріс қылықтар жалпы тәрбие процесін күрделенгендігін және оның қажеттілігін байқатады. Н.Ә.Назарбаевтың 2005 жылдың 19 ақпандағы «Қазақстан экономикалық, әлеуметтік және саяси жедел жаңару жолында» атты халыққа Жолдауында елімізді одан әрі жаңарту мен демократияландыру үшін қазақ халқының моральдық және рухани құндылықтарын одан әрі дамыта беруге аса көңіл бөлу қажеттігін баса айтқан. [1] Білім жүйелеріндегі осыған орайлас жаңартумен «жұлқыну» оқу процесіндегі жайлы ойшылдық жағына, әрбір балаға озаттық сапалардың дамуының және өзіндік адамгершілік құндылықтарының құруына акцент азайды, өмір мәнін түсінуіне автоматты білімдер адамды жүргізбейді, оларды рухани етпейтінін педагогтер ұғынуға тырысты. Бала бақшадағы әр әдістемелердегі берілетін адамгершілік тәрбиесі, нақты бір жүйеге қойылмаған. Қазіргі кезеңде мектепке дейінгі әр мекемелерде адамгершілік құндылықтарды енгізу, жүйесін құруымен өңдеу өткір мәселелері мен мақсатқа бағытталған. Академик B.C Леднев сөздерімен айтқанда, біріншіден - бөлек жалпы білім беретін пән болу қажет және, екіншіден, «дақ түсіру» оның барлық білім сфераларында, басқа пәндерде осы процесс ықшамдауына арналуы қажет. (Леднев B C, 2002. ). Дамудың рухани негіздерін баланың әлеміне, оның мінезін, адамгершілік мінез-құлық ерекшеліктерін мектепке дейінгі шақта қажетті өткізу. Л.С.Выготский мектепке дейінгі шақта баланың нақты адамгершілік негіздері бекиді деген. Дер кезінде адамгершілік құндылықтары қалыптаспағанда, бұл қасиеттер адам дамуына тек қана кедергі болып қана қоймай, сонымен қатар жас өспірімдік шақта бала дамуында әлеуметке қарсы мінез-құлықтың болуына әсерін тигізеді. Балаға адамгершілік тәрбие беру туралы педагогикалық-психологиялық, философиялық ойлар көптеген педагогтердің еңбектерінен кездестіруге болады. Бала бойындағы адамгершілік құндылықтарды қалыптастыруда арнайы тәрбие жұмыстарын жүргізуді өз еңбектерінде Ш.А.Амоношвили, О.С.Богданов, Е.В.Бондаревская, Н.И.Болдырев, Н.К.Гончеров, А.А.Гусейнов зерттеулерінен де көруге болады. Л.С.Выготский, Б.Г.Ананьев, А.Н.Леонтьев, С.Л.Рубинштейн психологиялық зерттеулерінде балаға жеке-бағытта жақындап келуді ұсынады. Олар баланы субьект ретінде қарап, басқа адамдармен қарым-қатынаста және байланыста қалыптасқан мінез-құлқын анықтауға болады деп қарады. Сондай жақын келу бала бойында жан ашу, іске араласу, бірге күйзелу сияқты адамгершілік құндылықтарды сынауға мүмкіндік береді. Бұл адамгершілік сапалары қарапайым адамгершілік нормаларды саналы орындаудан, қоғамдық ортадан адамгершілік тәртіпті игеруден басталады. Адамгершілік құндылықтарды танып, өзін-өзі айқындау әртүрлі бағытта ғылыми салаларда зерттелген. Мәселен, педагогикада О.С.Богданов, Д.М.Гришин, Г.К.Нурғалиева, Р.К.Төлеубекова сияқты ғалымдардың еңбектеріне талдау жасау арқылы тәрбие процесінде адамгершіліктің қажеттілігін айқындай келе, адамгершілік дегеніміз адамның жалпы игілік, жақсылық және тұлғаның еркін дамуы сияқты адамгершілік мақсаттарға жетуге бағытталған және адамгершілік мотивтер бойынша, адамгершілігі жағынан дәлелденген тәсілдер арқылы жүзеге асқан іс-әрекетті реттейтін адамның белсенділігінің, оның қоршаған дүниемен өзара қатынасының өзіндік түрі, формасы екендігін көреміз. Мектепке дейінгі шақта адамгершілік құндылықтардың құру маңыздылығын орнату үшін оны құрастырушы ұғымдарының мағынасын түсіну қажет. Ғылымда құндылықтар астары «адамға арналған олардың дұрыс немесе жағымсыз мағынадағы және қоғамдық айқындаушылар (жақсылық және жауыздық, керемет және ұсқынсыз, әділ-тұтқындар) қоғамдық құбылыстардағы, қоғам өмірлері және табиғаттың нақты ақиқат объектілерінің ерекше арнайы анықтамалары (философиялық)» яғни, әрбір адам өмірінде және қоғамдық ақиқаттан хабардар болуын қамсыздандырады. Өз өмірінде қоғамды ұйымдастыру үшін, жалпы мақсаттар және мінез-құлық түрлері анықтау үшін мәнді. Адамдарда аралық көңіл болу көп жағдайда құндылықтармен анықталады. Көне грек философы Аристотель адамгершілік пен ғылымның арасындағы айырмашылықты «Ғылым нақты бір затты, оның табиғатын зерттесе, адамгершілік сол затпен, яғни қоршаған ортамен қарым-қатынас жасаудың жолдарын үйретеді деп тұжырымдады»,- деп көрсетті. Бір сөзбен айтқанда адамзат баласының қоғамдағы әрбір қарым-қатынасы тек адамгершілік құндылықтармен ғана нәтижелі болады. Бұл дегеніміз қоғамдағы адамдар өмірінің мәнді-мағыналы болуы адамның ой парасаты мен адамгершілік іс-әрекетіне байланысты. Демек, адамгершілік құндылықтарды қалыптастыруда баланың өзін-өзі тануына, өз әрекетін бағалауына үлкен мән беріледі. Қай кезеңде болмасын, біз педагогтер жеке тұлға тәрбиесі туралы айтқанда алдымен бұл процестің кім үшін, қандай мақсатта жасалатындығын ұмытпауымыз керек. Тұлға ретінде бала ең алдымен ата-ана үшін балалық борышын ақтау мақсатында қызмет ету қажеттігін ескеруіміз қажет. Содан кейін ғана өз отбасының болашақ қоғамға үлесін, рухани және материалдық жағынан өз өмірін жақсарта отырып, елінің өркендеуіне үлес қосуы. Олай болса, біз ата-анаға болашақ баласының бойынан көргісі келетін адамгершілік құндылықтарының қалыптасуына көмектесуші, ықпал етуші адам екендігіміз. Көп жағдайда біз баланы, жеке тұлғаны өзіміз қалағандай етіп жасауға тырысамыз. Балаға табиғат берген табиғилықтан бұрын жасанды қасиеттерді бойына сіңіртіп, ең соңында сол әрекеттен аластауын қалаймыз. Мәселен, бала өмірге келген күннен бастап, біз баланың қалауынша емес, өз қалауымызша қарым-қатынасқа түсеміз. Бала «көрейін, ұстайын, жасайын» деген кезінде, тағы да ерік бермейміз. Ал оқу, үйрену қажет кезінде қызығушылық бала бойынан көріне қоймайды. Ол кезде енді ата-ана да, педагог те балаға күштеп оқытуға, үйретуге тырысады. Бұл жағдайда баланың өзін-өзі бағалауы, өзін-өзі айқындауы көрінбейді. Тек педагогтің, немесе ата-анасының бағыт көрсетуімен ғана әрекет етеді. Бұл ешқандай жаңа технологияны, ешқандай жаңашылдықты жүзеге асырмайды. Сондықтан бала тәрбиесінде баланы өзіміздей болғанын емес, өзінің қалағанын, тілегенін жасауға жағдай жасасақ, оны тәрбиелеуге кедергі жасамаймыз, тек тәрбиенің бала бойында қалыптасуына жағдай жасаймыз. Бала өзінің жеке тұлғалық қасиетін, «мен» тұжырымдамасын көрсете алады. Біз бала тәрбиесіне оң ықпал жасай отырып, оның табиғатын оятамыз. Осы жерде Ш.А.Амоношвилидің «Жүрексіз нені ұғуға болады» деген мысал әңгімесін еске түсіргім келеді. [2] Яғни, біз кейде, онау дейміз, мынау дейміз, бірақ баламен жүргізілген жұмыстың қажеттілігіне, оның нәтижесіне көңіл бөлмейміз. Ш.А. Амоношвили сөзімен айтсақ баланың жүрегіне жол табу үшін, бала жүрегін оқи білу үшін ешқандай батыс технологиясының қажеттілігі жоқ. Ең алдымен педагогтің өз жүрегі таза болуы қажет. Баланың пәк, кіршіксіз таза жүрегіне таза жүрегімізбен қалауынша жақсылықты бере аламыз. Біз баламен жүргізілетін әрбір істі үлкен мәселе деп қарамай, оны күнделікті қарапайым, әрі шешімі бар іс деп қарауымыз қажет. Мектепке дейінгі бала, ол әлі ойын баласы, оның негізгі әрекеті ойын. Бала өзінің бар өнерін ойында, ойын үстінде көрсетеді. Егер біз мектептегі білім беру ісінде оқыту жүйесін негізгі әрекет деп алып, соған жаңалықтар енгізген болсақ, мектепке дейінгі кезеңде баланың ойынының мазмұнына, бағытына, ұйымдастыруына көңіл бөлуіміз қажет. Баланың ең алдымен өзіне, күллі әлемге, жанындағы жақындарына, құрбы-жолдастарына деген сүйіспеншілік сезімі сонда ғана оянады. Егер де біз «әркім өзі жақсы көретін, өзіне қолайлы іспен айналысу керек» деген болсақ, баланың да құмары қанып ойнауына, қуанышқа бөленуіне жағдай жасауымыз керек. Тіпті кейде өмірде үлкен адамдар да көңіліне жақпаған іс, қаламаған тапсырма берілген болса, немқұрайлылық байқатады. Біз оны үлкендер- кемшіліктерімізбен, жетістіктерімізді келешекте қайталамас үшін, басқаларға үлгі болу үшін, жан-жақты талдап баға беріп отырамыз. Ал бала болса, тек біз талдау жасағанда ғана өз ісінің сол орта үшін, өзі үшін жақсы, немесе жаман екендігін айтады. Бірақ оны түсініп, келешекте қайталамайды деп кесіп айту қиын. Педагог оған қайта-қайта ескерту жасап отырады. Ересек адам қандай болмасын істі алдымен өзі үшін, өз қажетіне қарай жасайды десек, баланың да жасаған әрекеті өзіне, өз пайдасына жұмсалуы керек. Егер балада өзін қанағаттандыру болса және өз ісіне баға беру, есеп беру болатын жағдайда, өз бойынан шыққан жақсылықты, көмектесуді, қайырымдылық көрсетуді шынайы көңілмен жасайды. Оны өзі үшін де, ортасы үшін де қажет деп түсінеді. Міне, бұл оның бойындағы адамгершілік құндылықтардың көрінісі. Егер бала бойында қандай болмасын әрекет, қатынас, байланыс оның мектепке дейінгі естияр шағында көрініс таппаса, оны кейін жаттатып қалыптастыру қиынға соғады. Сондықтан адамгершілік құндылықтарды мектепке дейінгі кезеңнен бастау қажет пе, содан кейін де оған тоқталуға болмай ма деген сұраққа, біз кейін тіптен кеш қаламыз деп жауап берер едік. Сондықтан балалық шақтың қызықты болуын, бала ойынының маңызды болуын, әрі оның айналасына деген көзқарасының табиғи шынайы болуын ескергеніміз жөн. Сөз соңында Ливан ақыны Халио Гибраттың «Сенің балаларың сенің балаларың емес» деген өлеңіне тоқталуды жөн көрдік. Сенің балаларың, сенің балаларың емес. Оларды өмірге назар аударған Алла жаратқан. Олар сенің арқанда әлемге келеді, Бірақ сен оларды ертіп әкелмейсің, Сен өз махаббатыңды оларға ұсына аласың Бірақ өз ойыңды емес, себебі оларды ойлау өз меншігінде. Сен олардың тәніне пана бере аласың, Бірақ олардың жанына емес. Себебі, олардың жаны ертеңгі күн үйінде мекендейді. Оған сен тіпті армандап бара да алмайсың. Сен олардай болуға талаптана аласың, Бірақ оларды өзіңдей етуге тырыспа Себебі өмір артқа қайтып келмейді, Және кешегі күнге тоқтатылмайды. [3] Осы өлең жолдарымен келісе отырып, егер бала бойында адамгершілік құндылықтарын жастайынан көргіміз келсе, оның қалыптасуына тек көмектесуіміз, қолдау жасауымыз қажет. Сонда ғана ертеңгі қоғамда бәсекелестікке түсе алатын, өзінің біліктілігін жан-жақты көрсете алатын болашақ ұрпақ бойынан адамгершіліктің жоғары құндылықтарын көре аламыз. 4. Отбасына бейімделу мен топтасу шкаласы қалыпқа түсірілген сауалнама, мақсаты – отбасы құрылымын бағалау. Сауаланама авторлары Д.Х.Олсон, Дж.Портнер, И.Лави. 1986 жылы алғаш бейімдеуге М.Перс ұсынған. Сұрақнамада отбасы мінез-құлқын үш негізгі шамада: топтасуы, бейімделуі және коммуникациясы жинастыра “дөңгелек моделі” қарастырылады. Отбасы топтасуы: отбасы мүшелерінің эмоционалды көңіл-күйде бір-бірімен байланысуы, оған мынадай белгіде көрсеткіштер: эмоционалды байланыс, отбасылық шекара, уақыт, шешім шығару, достары, қызығуы мен демалуы қарастырылады. Отбасы бейімделуі: отбасы мүшелері стресстік жағдайға қаншалықты икемді немесе кертартпалық қасиеттері бойынша бейімделуі. Оның көрсеткіш белгілері: отбасында көшбасшы, бақылаушы, тәртіп, береже және ролдері. «Дөңгелек моделі» отбасылық топтасудың 4 деңгейде қарастырады: төтенше жағдайдың төмендігінен оның жоғарылуына дейін, осыған сәйкес аталуы: бытырау, бөлектеу, байланысу және тұтасу. Сауалнама авторлары теңдестікке және соңғы деңгейдегі отбасы топтасын және бейімделуін анықтауда отбасы жүйесінде қызметтің жетістігін көрсетеді. Алдымен сауалнаманы жүргізбес бұрын зерттеуші мен қатысушы арасында өзара сенім қалыптасу қажет. Егер сауалнаманы отбасы мүшелері бірге отырып, жұмыс жасай толтырса, ол психологқа қосымша мәлімет алуға: коммуникациясын, мінез құлық ерекшеліктерін бақылауға септігін тигізеді. Сауалнаманы жүргізер алдында түсіндіріп өтеді. Ал орындау барысында кездескен сауалнамадағы түсініксіз жерлерді, психолог қосылмай өзара түсіндіруіне мүмкіндік туғызғаны жақсы. Нұсқау: Бұл әдістемені 12 жастан жоғары отбасы мүшелерінің барлығына жүргізуге болады. Зерттеуді отбасы мүшесінің барлығымен толық жүргізгені абзац, ол коммуникация ерекшелігін Жан жақты бағалауға мүмкіндік береді. жүктеу/скачать 1,5 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|