Клод Андриан Гельвецийдің педагогикалық идеялары

Гельвеций “Ақыл туралы” 1758 жылы шыққан кітаптың авторы ретінде танылды және реакцияның барлық күштерінде, үстем тап өкілдерінің тарапынан қудалауға ұшырады. Кітапқа тыйым салынды және өртеуге шешім алынды. Бұдан да жан-жақты өз идеяларын “Адам оның ойлау қабілеттіліктері туралы және оның тәрбиесі” кітабында дамытты. 1769 жылы жазылған бұл кітапты жаңа қуғындауды болдырмау мақсатында Гельвеций өзі өлгеннен кейін жариялау жөнінде өсиет жазды, ол кітап өзі өлгеннен екі жылдан кейін 1773 жылы жарық көрді.

Өзінің еңбектерінде Гельвеций алғаш рет педагогика тарихында адамды қалыптастыратын факторларды толық ашып берді. Сенсуалист ретінде барлық елестетулер мен ұғымдар адамдарда сезгіштік қабылдаулардың негізінде ұйымдасты және ойлауды түйсіну қабілеттілігіне теңеді.

Адамды қалыптастырудың негізгі факторы ол ортаның әсерін жоғары бағалады. Адам қоғамдық ортаның және тәрбиенің нәтижесі деп тұжырымдады. Гельвеций тәрбиені қоғамдық өмірді қайта құрудың құралы ретінде қате түсіндірді. Адамды қалыптастыру орта мен тәрбиеге байланыстылығы туралы материалистік тезис ұсына отырып, Гельвеций оны біржақты тұжырымдады.

Феодалдық мектептегі оқытудың схоластикалық әдістерін қатты сынай отырып, Гельвеций оқыту көрнекті болу керек және мүмкіншілігіне қарай баланың жеке тәжірибесіне негізделу керек, оқу материалы, оның айтуынша, шәкірттерге қарапайым және түсінікті болуы қажет.

Гельвеций барлық адамдар білім алуға құқылы, әйелдер ерлермен бірдей білім алуға тиісті деген болатын-ды.

Гельвецийдің айтуынша, барлық адамдар бірқалыпты дене бітімімен дамуға табиғаттан бірдей қабілеттіліктер мен мүмкіншіліктерді меңгереді.

Гельвеций қоғамдық тәрбиенің жанұя тәрбиесінен артықшылығын дәлелдеп берді.

Гельвецийдің пікірінше, бала дүниеге келгенде қайырымды немесе қатыгез болып тумайды, оған берілетін белгілі сапалар-қоғамдық орта мен тәрбиенің нәтижесі.

Гельвецийдің ілімі тарихи прогрессивті сипатта болды және утопистік социализмнің идеялық қайнар көздерінің бірі болып табылады.

№6. Дәріс тақырыбы: Батыс Европа елдеріндегі мектеп пен тәрбие (XIX - XX ғасырлардағы мектеп пен тәрбие ) 2 сағ.

Оқушылар ауылшаруашылық және тоқыма кәсібімен шұғылданып еңбек еткенімен, тапқан еңбекақылары арқылы мектеп ұстап тұрамын деген ойын іске асыруға мүмкіндік бермейді. Өзі оқушыларға білім бере отырып, оқуға, жазуға, есептеуге үйретіп, оқуды еңбекпен ұштастыруына тура келді. Оқуды еңбекпен ұштастыру баланы жан-жақты тәрбиелеудегі басты құрал деп санады.

И.Песталоццидің педагогикалық жүйесінің басты арқауы – оқушыларға элементарлық білім беру идеясы болды. Бұл идея бойынша оқыту, тәрбиелеу ең жай элементтерден басталып, бірте-бірте күрделендіре түсуі керек делінді. Бастауыш білім беру әдістемесінің негізін қалаудағы оның еңбегі зор болды. Ол ана тілін оқыту үрдісінде оқушының сөйлеу дағдысын және сөздік қорын байытуда әріптерді қосып оқытуды ұсынды. Ана тілін оқытуды көрнекілік ұстанымына негіздеп жаратылыс, география және тарих пәндерінен жүйелі элементарлық білімдер беруді мақұлдады. Жазуға үйретуде И.Песталоцци балаларды әр әріптің элементтерін жазуға және ұзақ жаттықтырумен қатар орфографиялық дұрыс жазуға бейімдеді.

Швейцариялық И.Песталоцци “Лингард және Гертруда” атты әлеуметтік-педагогикалық романында халықтың шаруашылықты өнімді еңбекпен ұйымдастыру және балалардың адамгершілік қасиеттерін дұрыс тәрбиелеу арқылы елдің тұрмысын жақсарту идеясын көтерді. Осы романнан кейін педагогикалық идеялар көлемін одан әрі дамытып, “Гертруда балаларын қалай оқытады”, “Аналар кітабы”, “Бақылау әліппесі”, “Сан жөнінде көрнекті ілім” шығармаларында И.Песталоцци бастауыш білім берудің жаңа әдіс-тәсілдерін айқындап берді.

И.Песталоццидің дүниеге әлеуметтік-педагогикалық көзқарасы демократиялық негізде болып, оқыту мен тәрбие барлық адамдарға бірдей мектепте жоспарлы түрде берілуі тиіс деген пікірді ұстады. Білім беру барысында оқушының бақылауына, тәжірибесіне сүйеніп ұйымдастыру, білімді жүйелеп жалпылауға икемдеу жағын ойластырды. Мысалы, бақылау арқылы оқушының есту, көру, сезіну, т.б. түсініктері негізінде ойлау қабілеті мен сөйлеу дағдысы дамиды. Пәндерді оқыту арқылы оқушы білім алса, алған білімдері оның ой-санасын дамытып, айналасындағы құбылыстарды тануға мүмкіндік береді. Құбылыстар мен заттар элементтерден тұратындықтан, олардың санын, формасын және аты-жөнін оқушылар білуі тиіс.

Оқыту үрдісінде өлшеу арқылы оқушы заттың формасын, санау барысында санын есептесе, тілін дамыту арқылы заттың, нәрсенің атын еске сақтап тілмен айтып жеткізеді. Сөйтіп, атақты педагог элементарлық білім беру өлшеу, санау және тілді меңгеруімен сипатталады деп санады. Ол алғаш рет дамыта-тәрбиелей оқыту идеясын ұсынды, бастауыш білім берудің жеке әдістемелері мен алғашқы оқытудың жалпы негіздерін жасады.

И.Песталоцци оқушының қалыптасуында тәрбиенің ролін жоғары бағалап, отбасында және мектепте жоспарлы түрде тәрбиені ұйымдастырғанда бірдей талап қойса, оның нәтижелі болатындығына күмән келтірмейді. Тәрбиенің мақсаты баланың барлық табиғи күшін, қабілетін жан-жақты дамытуда деп түсінеді.

Фридрих Вильгельм Адольф Дистервегтің педагогикалық идеялары. Германияда мұғалімдердің мұғалімі, белгілі неміс педагогы Адольф Дистервег (1790-1866) халық педагогикасын насихаттаушы болды, өзінің бай тәжірибесіне сүйеніп “Неміс мұғалімдерінің білімін жетілдіруге басшылық” атты кең мазмұнды еңбегін (1835) жазды. Ол бүкіл Еуропаға, Ресейге кең тараған шығарма болды.

А.Дистервег бастауыш мектеп мұғалімдерін даярлауды жетілдіру мәселесімен өмір бойы шұғылданып, 1827 жылдан бастап “Тәрбие, оқыту жөнінде Рейн беттері” атты журнал шығарып тұрды. Оның жазған шығармаларының көпшілігі халық мектептерінің мұғалімдеріне арналды. Оның өзі де Рейн облысындағы Мерсе қаласындағы мұғалімдер семинарын басқарып, отыз жылдай директорлық қызмет атқарумен қатар педагогика, математика және неміс тілінен сабақ жүргізді.

Пруссия үкіметі 1854 жылы қабылдаған мектепті толығымен шіркеуге бағындыру және бастауыш мектепте берілетін білімнің көлемін азайтып, дін сабағының жүктемесін негізгі сабақ ретінде көтеруді міндеттеген болатын. Ол реакциялық заңға қарсы шығып, баспа және депутаттар палатасының трибунасы арқылы жоғарыда аталған заңның халыққа қарсы екендігін айтты және оған белгілі өзгеріс енгізуге үкіметті мәжбүр етті.

А.Дистервег халық педагогикасын оқу-тәрбие үдерісіне ендіруге атсалыса жүре, сословиелік тәрбиеге қарсылығын көрсеткен. Мектептің алдында тұрған басты мақсат – жастарды саналы адамгершілік рухта тәрбиелеу және тәрбиенің мазмұны – адамдар арасындағы бір-бірімен адамгершілік қарым-қатынастағы сүйіспеншілікке балаларды әдеттендіруіміз керек деп санаған. Тәрбиенің мәні – баланың табиғи мүмкіндіктерін дер кезінде байқап, дамуына қозғау салып, өзін-өзі тәрбиелеуге себепші болуда деп И.Песталоццидің пікірін қызу қолдады. Оқушылардың жас ерекшеліктерін, әр баланың дара өзгешіліктерін, зейін, ес, ойлау қабілеттерін мұғалімдердің білу керектігін атап көрсетті.

Ал оқу үрдісінің негізгі міндеті оқушылардың ақыл-ойын және қабілетін дамыту, оқыту арқылы баланы жан-жақты қалыптастырумен бірге, білім бере отыра, оның адамгершілік қасиеттерін тәрбиелеуді міндеттейді. Оқушылардың ақыл-ойларын дамытуда жаратылыстану мен математиканың ролін жоғары бағалап, оған қоса тарих, география, ана тілі мен әдебиетін бірлікте оқыту барысында бұл үрдістің мән-мағынасы одан да бетер артатынын айтады.

Ол бастауыш мектепте берілетін білімнің көлемдерін кеңейтіп, жаратылыс, география, физика мен геометрия пәндерінен білім берумен қатар орта мектепте мамандыққа байланысты білім берілуін жақтады.

Шығыс славяндарда алғашқы тапсыз рулық қоғам кезінде және кейіңгі дәуірлерде де тәрбие мәселесіне үлкен көңіл бөлінді. Балаларды егін егуге, аң аулауға, қолөнеріне, әскери өнерге үйретті. Ертедегі словяндар қауымдық құрылыс жағдайында өмір сүрген барлық басқа халықтар сияқты, қауымда балаларды өмірге даярлай отырып, өлкелеу ұрпақты тәрбиеледі. Оларға жер шаруашылығының, ал кейінірек қолөнер еңбегінің дағдыларын берді.

   Балаларға адамгершілікке тәрбиелеуде шығыссловяндардың оның бай ауыз әдебиеті ерекше роль атқарады: ертегілер, өлеңдер, батырлар жырлары. Тегінде ең берекелі, ең парасатты тәжірибе- әрине, халық түйген тұжырымдар, ғасырлар бойы зергерлік ұқыптылықпен сұрыпталған үрдістер, дамыған даналық дәстүрлер, ұстаздық ойлар болса керек-ті. Бұл – халықтың ауыз әдебиеті, халықтық педагогиканың үлгілері. Бұлар ғасырлар бойы қалыптасқан, ауызша ауыздан-ауызға, ұрпақтан-ұрпаққа беріліп келе жатқан даналығы, олар балаларды өмірлік құбылыстармен таныстырады, оларға жанұялық және қоғамдық қатынастар туралы түсініктер береді.

Монастырь, шіркеу жанындағы мектептер қирады. Осы дәуірдің өзінде орыс жерінде хат таныту ісі жүргізілді. ХІV – XV ғасырларда саутты адамдар жергілікті жерлерде балаларды жиып оқытты. Олар қолодан жазылған кітаптар арқылы хат танытуға 2-3 жыл уақыт өткізді. Жазу құралдары болмағындықтан, жазуды меңгеру қиынға түсті. ХІV – XV ғасырларда Новгород экономикасы мен саудасы дамыған ірі мемлекет болды. Қолөнері жақсы дамыды, шетелдермен ірі сауда жасалды. Новгород қаласында кітап көшірушілер көп болды. Бұл қолөнерінің бір түрі болып саналады. Новгород жеріндегі ірі монастырьларда кітап көшірілді. Новгород жерінде сауатты адамдар көп болды, кітаптар кең тарады. XV ғасырдағы Новгород сөздіктері біздің заманымызға дейін жетті. XVІ ғасырда Москва княздығының басшылығымен орыс жері бір орталыққа бағынған мемлекет болып құрылды, ал кейін Волга өзенінің бойы, Сибир жері қосылғаннан кейін, орыс халқының басшылығымен көп ұлтты Ресей мемлекетіне айналды. Мемлекет феодалдық болды. ХІV – XVІ ғасырларда діңи-моральдық бағыттағы мақалалар жинағына педагогикалық мазмұнда жазылған мақалалар да енген.

Туысқандық мектептер: XVІ ғасырда және XVII ғасырдың бірініш жарытсында Украина мен Беларуссия Поляк-Литва мемлекетінің қарамағында болды. Поляк пандары украйн мен беларус халықтарының қанап, поляктандыруға тырысты. Поляк қанауына қарсы украйн мен беларустар діңи ұлттық ұйымдар (братства) құрды. Бұл ұйымдар демократиялық принципте құрылды, мәселелер жалпы жиналыста көпшілік дауспен шешілді. Бірақ ұйымның басшылығы бай адамдардың қолында болды. Ұлттық қанауға қарсы күрес құралдырының бірі туысқандық мектеп болды, олар поляктардың католик мектептеріне қарсы ұйымдастырылды. Алғашқы украин туысқандық мектебі 1586 жылы Львовта ашылды. Мектептің ректоры мен мұғалімдері ұйымның жалпы жиналысында сайланды. Оның үстіне мектеп жұмысын бақылайтын екі қамқоршы өкіл сайланды. Баласын мектепке берерде баланың әкесі мектеппен шарт жасайтын болды. Ол шартта мектептің баланы неге үйрететіні, ата-ананың мектеп алдындағы міндеті (ата-ана бала мектепті бітірмей баланы оқудан алмайды, баланың оқуға үзбей баруына кедергі келтірмейді және т.б) анықталды. Уставта мұғалімнің жеке басының үлгісі туралы да айтылған.

Мұғалім ақылды, ұстамды адам болуы керек, ашушаң, біруді күңдейтін, орынсыз сөйлейтін адам болмауға тиіс. Мектепке барлық сословиенің балалары алынды. Панасыз балалар ұйымның есебінен оқытылды. Туысқандық мектеп уставында (5 параграф) мұғалімдерге демократиялық талаптар қойылды: мұғалім балаларды бірдей оқытып, бірдей жақсы көрді, байдың балалары мен кедей балаларына бірдей қарады. әркімнің шамасына қарай оқытты. Бұл мектеп мұғалімдері XVІ – XVII ғасырларда бірнеше славян тілі грамматикасын құрастырып, баспадан шығарды. Туысқандық мектептерде грек, латын тілдері, грамматика, риторика, диалектика, арифметика, геометрия, астраномия, музыка оқытылды. XVІ – XVII ғасырлардағы Украина және Беларуссия туысқандық мектептеріндегі оқу жұмысын ұйымдастыруда класс сабақ жүйесінің элементтері болды. XVII ғасырда көптеген шығармалар басылып шықты. Олардың ішінде діни емес, сатира түрінде жазылғандары, көрнекті адамдардың өмірі туралы шығармалар да болды. Қолдан жазылған әліппелер шығарылды, кітап баспасы дамыды. Орыс теңізшілері солтүстікте және Азияның шығысында ірі географиялық жаналықтар ашты. Славян санауынан арабтың цифрлық сануына көшудің математика ғылымының дамуында үлкен мәні болды.

Ресейдегі XVIIІ ғасырғы ағарту ісінің дамуы: XVII ғасыр әсіресе оның екінші жартсы Россияда ағарту ісінің дамуында елеулі кезең болды. Бұл XVIIІ ғасырдың бас кезіндегі оқу-ағарту формаларына дайындық еді. XVII ғасырда шіркеу және монастырь жанындағы бастауыш мектептердің саны көбейді. Бұл мектептерде оқуға және жазуға үйретті. Тек қана ер балалар жеті жастан бастап жоғарыда аталған мектептерде оқыды. Әр бала үлгергенінше жеке оқыды. Мұғалім баланы класста жеке оқытты. XVII ғасырдың екінші жартсына дейін қолдан көшірілген кітаптармен оқытылды. XVII ғасырдың екінші жарытысында Москвада бірнеше грек латын мектептері пайда болды. 1687 жылы Москвада славян-грек-латын академиясы ашылды. Академияны ашуда ағайынды білімді гректер Лихудылар үлкең еңбек сіңірді. Олар жоғарғы кластарда риторика және филасофиядан сабақ берді, грек және латын тілінде грамматика мен риторикадан оқулық құрастырды. Кейін олар Новгородта славян-грек-латын училищесін ашты.

Осының үлгісімен XVII ғасырдың басында Новгород жерінде 14 грамматикалық мектеп ашылды. Мәскеуде славян-грек-латын академиясы дін иелерін даярлап қана қойған жоқ, оны бітірушілер медицина мектептеріне, ал кейбірулері университетке түсіп оқыды. А.Д.Кантемир, архитектор В.И.Беженов және т.б. XVII ғасырдағы мәдениет саласындағы көрнекті қайраткерлер сол университетте оқығандар. 1755 жылы Москва университеті ашылғаннан кейін ол діни академияға айналды. XVІ ғасырда және XVII ғасырдың бірінші жартысында Москвада алғашқы баспадан шыққан кітаптар діни кітаптар болды. Ал мектепте қолдан көшірілген кітаптармен оқыды. Кейбір әліппелер әрі әліппе, сонымен қатар грамматика, арифметика, тарих, табиғаттану пәндерінің оқулығы болды. Украинада XVII ғасырда Павма Берында құрастырған анықтама-сөздік басылып, онда 4000 сөзге түсінік берілді. 1634 жылы Москвада Василий Бурцевтің әліппесі басылды. 1694 жылы Карион Истоминнің суретті әліппесі шықты. Бұл әліппенің әр беті бір әріпке арналды.

Шығыс славяндарда алғашқы тапсыз рулық қоғам кезінде және кейіңгі дәуірлерде де тәрбие мәселесіне үлкен көңіл бөлінді. Балаларды егін егуге, аң аулауға, қолөнеріне, әскери өнерге үйретті. Мұнын бәрі еңбек әрекетінің арқасында іске асырылды. Қатаң табиғатпен күресте күшті, шебер еңбекші, жақсы егінші,сонымен бірге өз мекенің жаудан қоғай алатын батыл әскер керек болды. Балаларды тәрбиелеуде мақал-мәтелдер, ертегілер, батырлар жыры, өлең шын мәнісінде тәрбие құралы болды. Бұлардың педагогикалық мәнін ұлы орыс педагогы К.Д.Ушинский өте жоғары бағалады. Халықта жазьа әдебиеті пайда болғанға дейін ауыз әдебиеті жастарды тәрбиелеуде үлкен рөль атқарды. Тарихи деректерге қарағанда ХІІІ ғасырда Шығыс славяндарда ана тілінде жазуы болған. Олардың ішінде латын, гірек тілдерін білуші адамдар кездеседі. 988 жылы Киев русінің Кирилл мен Мефодийдің әліппесінің орыс жеріне таралуына әсер етті. Орыс тіліне жақын ескі болгар тілінде кейін славян тілінде қолдан көшірілген кітаптар тарай бастады. Орыс жеріндегі алғашқы дің иелері гректер болды, кейін шіркеу және монастырь жанынан дің иелерін даярлайтын мектептер ашыла бастады. Монастырьларда дін қызметкерлерін даярлаумен қатар кітаптар көшірілді, осының негізінде алғашқы кітапхана пайда болды. ХІ ғасырда Киевке әйелдер монастырында әйелдер училищесі ашылып, 300 қыз бала оқуға, жазуға, ән айтуға, іс тігуге үйретілід. ХІ – ХІІ ғасырда Киев мемлекетінде қалдан жазған бірнеше діни-моральдық мақалалар жинағы пайда болды. Олардың ішінде педагогикалық мақалалар кездеседі. ХІІ-XV ғасырларда орыс жері татар-монғол басқыншыларының қол астында болды. Татар-монғол жаулауы орыс жерін көп күйзеліске ұшыратты.

Монастырь, шіркеу жанындағы мектептер қирады. Осы дәуірдің өзінде орыс жерінде хат таныту ісі жүргізілді. ХІV – XV ғасырларда саутты адамдар жергілікті жерлерде балаларды жиып оқытты. Олар қолодан жазылған кітаптар арқылы хат танытуға 2-3 жыл уақыт өткізді. Жазу құралдары болмағындықтан, жазуды меңгеру қиынға түсті. ХІV – XV ғасырларда Новгород экономикасы мен саудасы дамыған ірі мемлекет болды. Қолөнері жақсы дамыды, шетелдермен ірі сауда жасалды. Новгород қаласында кітап көшірушілер көп болды. Бұл қолөнерінің бір түрі болып саналады. Новгород жеріндегі ірі монастырьларда кітап көшірілді. Новгород жерінде сауатты адамдар көп болды, кітаптар кең тарады. XV ғасырдағы Новгород сөздіктері біздің заманымызға дейін жетті. XVІ ғасырда Москва княздығының басшылығымен орыс жері бір орталыққа бағынған мемлекет болып құрылды, ал кейін Волга өзенінің бойы, Сибир жері қосылғаннан кейін, орыс халқының басшылығымен көп ұлтты Ресей мемлекетіне айналды. Мемлекет феодалдық болды. ХІV – XVІ ғасырларда діңи-моральдық бағыттағы мақалалар жинағына педагогикалық мазмұнда жазылған мақалалар да енген.

Туысқандық мектептер: XVІ ғасырда және XVII ғасырдың бірініш жарытсында Украина мен Беларуссия Поляк-Литва мемлекетінің қарамағында болды. Поляк пандары украйн мен беларус халықтарының қанап, поляктандыруға тырысты. Поляк қанауына қарсы украйн мен беларустар діңи ұлттық ұйымдар (братства) құрды. Бұл ұйымдар демократиялық принципте құрылды, мәселелер жалпы жиналыста көпшілік дауспен шешілді. Бірақ ұйымның басшылығы бай адамдардың қолында болды. Ұлттық қанауға қарсы күрес құралдырының бірі туысқандық мектеп болды, олар поляктардың католик мектептеріне қарсы ұйымдастырылды. Алғашқы украин туысқандық мектебі 1586 жылы Львовта ашылды. Мектептің ректоры мен мұғалімдері ұйымның жалпы жиналысында сайланды. Оның үстіне мектеп жұмысын бақылайтын екі қамқоршы өкіл сайланды. Баласын мектепке берерде баланың әкесі мектеппен шарт жасайтын болды. Ол шартта мектептің баланы неге үйрететіні, ата-ананың мектеп алдындағы міндеті (ата-ана бала мектепті бітірмей баланы оқудан алмайды, баланың оқуға үзбей баруына кедергі келтірмейді және т.б) анықталды. Уставта мұғалімнің жеке басының үлгісі туралы да айтылған.

Мұғалім ақылды, ұстамды адам болуы керек, ашушаң, біруді күңдейтін, орынсыз сөйлейтін адам болмауға тиіс. Мектепке барлық сословиенің балалары алынды. Панасыз балалар ұйымның есебінен оқытылды. Туысқандық мектеп уставында (5 параграф) мұғалімдерге демократиялық талаптар қойылды: мұғалім балаларды бірдей оқытып, бірдей жақсы көрді, байдың балалары мен кедей балаларына бірдей қарады. әркімнің шамасына қарай оқытты. Бұл мектеп мұғалімдері XVІ – XVII ғасырларда бірнеше славян тілі грамматикасын құрастырып, баспадан шығарды. Туысқандық мектептерде грек, латын тілдері, грамматика, риторика, диалектика, арифметика, геометрия, астраномия, музыка оқытылды. XVІ – XVII ғасырлардағы Украина және Беларуссия туысқандық мектептеріндегі оқу жұмысын ұйымдастыруда класс сабақ жүйесінің элементтері болды. XVII ғасырда көптеген шығармалар басылып шықты. Олардың ішінде діни емес, сатира түрінде жазылғандары, көрнекті адамдардың өмірі туралы шығармалар да болды. Қолдан жазылған әліппелер шығарылды, кітап баспасы дамыды. Орыс теңізшілері солтүстікте және Азияның шығысында ірі географиялық жаналықтар ашты. Славян санауынан арабтың цифрлық сануына көшудің математика ғылымының дамуында үлкен мәні болды.

Ресейдегі XVIIІ ғасырғы ағарту ісінің дамуы: XVII ғасыр әсіресе оның екінші жартсы Россияда ағарту ісінің дамуында елеулі кезең болды. Бұл XVIIІ ғасырдың бас кезіндегі оқу-ағарту формаларына дайындық еді. XVII ғасырда шіркеу және монастырь жанындағы бастауыш мектептердің саны көбейді. Бұл мектептерде оқуға және жазуға үйретті. Тек қана ер балалар жеті жастан бастап жоғарыда аталған мектептерде оқыды. Әр бала үлгергенінше жеке оқыды. Мұғалім баланы класста жеке оқытты. XVII ғасырдың екінші жартсына дейін қолдан көшірілген кітаптармен оқытылды. XVII ғасырдың екінші жарытысында Москвада бірнеше грек латын мектептері пайда болды. 1687 жылы Москвада славян-грек-латын академиясы ашылды. Академияны ашуда ағайынды білімді гректер Лихудылар үлкең еңбек сіңірді. Олар жоғарғы кластарда риторика және филасофиядан сабақ берді, грек және латын тілінде грамматика мен риторикадан оқулық құрастырды. Кейін олар Новгородта славян-грек-латын училищесін ашты.

Осының үлгісімен XVII ғасырдың басында Новгород жерінде 14 грамматикалық мектеп ашылды. Мәскеуде славян-грек-латын академиясы дін иелерін даярлап қана қойған жоқ, оны бітірушілер медицина мектептеріне, ал кейбірулері университетке түсіп оқыды. А.Д.Кантемир, архитектор В.И.Беженов және т.б. XVII ғасырдағы мәдениет саласындағы көрнекті қайраткерлер сол университетте оқығандар. 1755 жылы Москва университеті ашылғаннан кейін ол діни академияға айналды. XVІ ғасырда және XVII ғасырдың бірінші жартысында Москвада алғашқы баспадан шыққан кітаптар діни кітаптар болды. Ал мектепте қолдан көшірілген кітаптармен оқыды. Кейбір әліппелер әрі әліппе, сонымен қатар грамматика, арифметика, тарих, табиғаттану пәндерінің оқулығы болды. Украинада XVII ғасырда Павма Берында құрастырған анықтама-сөздік басылып, онда 4000 сөзге түсінік берілді. 1634 жылы Москвада Василий Бурцевтің әліппесі басылды. 1694 жылы Карион Истоминнің суретті әліппесі шықты. Бұл әліппенің әр беті бір әріпке арналды.
XVII ғасырдың екінші жартсында орыс педагогикасының елеулі ескерткіші – «Балалар тәртібінің ережелері» дүниеге келді. Бұл еңбекте 164 сұрақ –жауап берілген. Соның ішінде балалар өзін үйде, қонақта, басқа адаммен жолыққанда, мектепте қалай ұстауы жөнінде ережелер бар.