Педагогикасы казакстан республикасы

2.2 
К^азакстандык; галымдар мен зиялы
тулгалардыц отбасы тэрбиес
1
 туралы ецбектер1 мен
кезкарастары
Отбасы тэрбиеЫ мэселесш казактьщ алдьщгы катарлы агарту- 
шылары мен педагогтары да карастырып, кептеген кунды пш рлер 
айтты. Отбасы тэрбиеа мэселелер1 Шыгыстыц улы ойшылдары Эл- 
Фараби, Ж. Баласагун, К,. Яссауи, М. К^ашкари, казак агартушылары
А. Кунанбаев, Ы. Алтынсарин, Ж.Аймауытов, М. Оуезовтын ецбек­
тершде кецшен орын алды. Бугшде отбасы тэрбиес1 мэселелер1 ка- 
закстандык галымдар М. Габдуллин, X. Аргынбаев, С. Габбасов, К^. 
Жакыпов, К^. Р. Крянбаев, Г. Байдильдинова, В. Лысенко, Р. К.Те- 
леубекова, Е. Сагындыкулы, С. Кенжеахметулы, К- Т. Атемова жэне 
тагы баскалар тарапынан зерттелш келедк
Цазак халкынын отбасылык тэрбиесш зерттеу каж етлпн ец ал- 
гаш кетерген академик М. Габдуллин. Ол озшщ 1966 жылы жарыкка 
шыккан «Ата-аналарга тэрбие туралы кенес» атты ецбепнде «... 
казак халкыньщ ем
1
ршен орын алган тэрбиенщ тарихын жан-жакты 
турде карастыру - ез алдына зерттелетш мэселе» деп атап кеткен.
Ь^азак отбасынын тарихы туралы жан-жакты зерттелген туцгыш 
ецбек - тарихшы-этнограф X. Аргынбаевтьщ 1973 жылы шыгарган 
«К^азак халкындагы семья жэне неке» атты ютабы. Ол 1996 жылы 
толыктырылып, ецделш «^азак отбасы» деген атпен кайта жарык 
кердг Ецбекте казак отбасыньщ еткеш мен бупнпсц халкымыздьщ 
оган байланысты бай салт-дэстурлер1 мен эдет-гурыптары терен 
камтылган. Ецбектщ басты максаты - халкымыздьщ умытылып бара 
жаткан озык эдет-гурыптарын кецшен насихаттау, одан гибрат алуга 
ундеу, тозык дэстурлерден аулак болуга шакыру. Демек, ютаптыц 
гылыми-танымдык манызы, 
3 c i p e c e K a 3 ip r i 
казак кауымы 
ушш 
тэ- 
л1м-тэрбиел1к мэтп ете зор.
Клтаптыц 
6ipiHLui 
тарауы «Кдзактагы дэстурл1 отбасы жэне 
отбасылык карым-катынастар» деп аталып, онда отбасы турлер1, эке 
мурасы жэне мурагерлж кукы, туыстык карым-катынастар, туыстык 
жуйе, бала асырап алу салты, отбасындагы эйелдер жагдайы, кеп 
эйел алу салты, казак отбасындагы бала тэрбиеЫ, конак кабылдау 
дэстурц мэйггп жерлеу жэне оньщ артын куту дэстур1 кецшен сез 
болады.
23

«Т^азактагы некелеу эдет-гурпы» тарауында некелесу дэстур1, 
оныц турлерй калындык айттыру, куйеудщ урын бару салты, уйлену 
тойы мазмунды баяндалган. Уппнип «К^алыц мал жэне жасау» 
тарауында калыцмал мен жасау, олардын мелшер1 мен курамы, 
казакпен корпи халыктардагы калыцмал мен жасау, кальщмал мен 
жасаудьщ калыптасу сипагы айтылган. Соцгы «K^a3ipri отбасы жэне 
некелж катынастар» тарауында отбасы турлер1, отбасылык карым- 
катынастар, некелесу турлер1, оган байланысты эдет-гурыптар ка- 
растырылгап. Сонымен катар ютапта халкымыздьщ отбасылык, 
некелж катынастарга байланысты эдет-гурыптары мен салт-дэс­
турлер! жан-жакты эцпме етшген.
Онын казак отбасы, ондагы салт-дэстурлер i туралы соцгы 10- 
15 жылда ipmi-уакты 50-ден аса ецбектер1 жарык кордг Солардын 
6ipi 1991 жылы шыккан «Наурыз: жацгырган салт-дэстурлер» деп 
аталган ютапта казак халкыньщ улттык ип эдет-гурыптары мен 
салт-дэстурлерi, халыктык педагогикасы тарихи жазба деректер не­
пзшде этнографиялык тургыда сез болады.
Клтаптыц б iрiнш i бол1мшде улыстьщ улы куш - Наурыз мейра- 
мыньщ шыгу тарихы мен оны отюзуге байланысты усыныстар мен 
оныц сценарий! бершген.
Еюнип бол1мде «торкалы той, топыракты ол1м» дэстурл1 уйлену 
тойы, урпак улагаты, дэстурл1 жерлеу салты, уппнип бол1м «Халкым 
кандай десец - салтымнан сынап бш» деп аталып, атамекен угы- 
мы, конак куту дэстур1, сал-сершер, салтанаты, ал тортшип бол1мде 
атадан балага дэстур болган жет1 ата, урпак жалгасы, ющцк шеше, 
нагашы, эпке, ага, ата, эке, бауыр, карындас, келш, ер, коке, жецеше, 
конак жезде, жиен, торюн т.б. улттык угымдарга тусппк бершедк
Адамзат кауымыныц отбасын куру шеж1рес! мэселесш карас- 
тырган галымдардыц 6ipi С. Габбасов. Ол езшщ «Педагогика мен 
психология непздерЬ) деген ецбепнде: «Семья тарихыныц адам- 
заттык сигтаты, урпак тазалыгыныц мэнш тусмну, ата-ана мен бала 
арасындагы сыйластык, ана курсагындагы тэрбиенщ турлер1, ер- 
лнзайыптылардыц арасындагы катынас мэселелерше терец талдау 
жасайды.
Ь^азак халкыпыц ем1ршдеп кай кезец болмасын непзп тэрбие 
коз1 - отбасы болганын галым Е. Сагындыкулыныц: «Отбасы адам- 
ныц туган ошагы, юмге болса да кымбат угым. Отбасы гасырлар 
бойы калыптаскан адам баласыныц ец жакын топтарыныц б1рлесш
24

©Mi p
суретш мекенг Онда адам алгашкы тэрбиеш кабылдап, алгаш 
рет 
©Mi p
туралы, ужым туралы угым калыптасады. Отбасы адам 
упин ен жакын элеуметпк орта», - деп керсеткен 
n i K i p i
дэлелдей 
туседг
Отбасында бала тэрбиелеу мэселес1 1987 жылы жарыкка шык- 
кан Ц. Жакыповтьщ «Баланы семьяда тэрбиелеу» атты ецбегшде 
терещрек карастырылады. Бул енбекте отбасытэрбиесше, ата-ана 
мен бала арасындагы карым-катынас, баламен тш табысу, ата-ана 
тарапынан болатын бакылаудьщ манызы мен тэрбиенщ кейб1р ерек- 
шел1ктер1 тещрегшде энпме козгалады.
Галым-педагогтар С. Кдпиев, М. Оразаев пен М. Смайлова- 
ньщ орта мектептщ VIII-IX кластарына арналган «Цазак халкыньщ 
салт-дэстурлерЬ> атты факультатив^ к курсы казак жастарын жан- 
жакты кабшетп азамат етш ecipyae халыктык салт-дэстурлердщ 
тэтпм-тэрбиелш, бипмдпс, танымдык рол1н кврсетуге тырыскан 
тунгыш казак тшшде жарыкка шыккан оку куралы. 1\урал багдарла- 
мага сай юрюпеден, уш бвл1мнен турады. Куралда бала тэрбиесше 
байланысты салт-дэстурлер, турмыс салт-дэстурлерi жэне элеумет- 
т1к-мэдени салт-дэстурлердщ мазмуны кен келемде жасалынган.
Авторлардыц 
n i K i p i H m e ,
казак халкыньщ салт-дэстурлерк бала 
тэрбиесше байланысты салт-дэстурлер, турмыс-салт дэстурлер1, 
элеуметпк-мэдени салт-дэстурлер болып уш улкен топка болшедг 
Оган бала тэрбиесше байланысты эдет-гурыптарга баланын дуние- 
ге келген куншен 
6 e p i
журпзшетш тэл1м-тэрбиелж дэстурлерден 
(шшдехана, суйшпп, балага ат кою, беЫкке салу, кыркынан шыгару, 
тшш дамыту, тусау кесу, атка мшпзу, сундет тойы, т.б.) бастап, кыз 
бала мен ул баланы келешек отбасын куруга, шаруашылыкка, 
OMip­
r e ,
енбекке бешмдеуге арналган азаматтык жон-жоралгылар юредг
К^азак халкыньщ отбасылык дэстур1 туралы комакты ецбектердщ 
6 i p i
белгш жазушы-этнограф, галым С. Кенжеахметулынын «Улт­
тык эдет-гурыптын беймэл1м 220 
T y p i »
атты жинагы. Онда казак 
халкыньщ ырым, тыйым, эдеп, эдет-гурып, дагды, мшез-кулык, 
салт-санасы, дэстур1 топтастырылып жэне казактьщ туыстык атау- 
лары, оларга катысты адамгершшк катынастар, халык касиет1 мен 
тагылымдары дэлелд1 деректермен баяндалган.
Аталган енбек гылыми-танымдык, тэрбиелж, коркемдж жагы­
нан тартымды гана емес, сонымен 
6 i p r e
отбасында ул мен кыз ба­
ланы инабатты да иманды болып, ата жолын ардактап 
© c i p y
ушш 
ата-аналарга кецес бередг
25

Казак отбасылык тэрбиесшщ психологиялык ерекшел1ктер1 
туралы п т р л е р К|. Жарыкбаев, Э. Табылдиев, К. Оразбекова,
Н. Елжбаев, К^. Жукеш жэне т.б. сиякты галымдардыц ецбектершен 
кен орын алады.
К. Оразбекованьщ «Иман жэне инабат» атты оку куралында эдеп 
жэне турмыс-салт психологиясы улттык мазмунда жазылган. Оку 
куралында отбасы - адамзат ©Mipi оз жалгасын табатын, болашак 
урпак ecin-ep6in ушатын уя, эдептипк, сыпайылык, 1зеттшк, адам­
гершипк сиякты асыл касиеттерге баулу отбасынан бастау алаты- 
ны, сондыктан отбасыньщ мшдет1 - жас урпакты инабаттылык пен 
имандылыкка тэрбиелеу деп корсеткен автор.
Оку куралынын 6ipiHiiii тарауы «Адам, отбасы, когам» деп ата- 
лып, «Отбасы - адам баласыньщ ocin-енер, каз турар, канат кагар 
уя-сы, алтын 6eciri. Отбасы дегешм1з - туыскандык байланыста 
болатын (балалары, эйел1, куйеуц ата-анасы, эж еа т.б.) б1рлесш, 
элеуметпк-турмыстык OMip суретш адамдар» дей келш, отба­
сынын турлер1, оларга сипаттама, отбасында кыз жэне ул бала 
тэрбиесшдеп анасы мен эжесшщ, 9Keci мен атасы жэне туыста- 
рыньщ жауапкершипп, баланы тэрбиелеудеп эдет-гурыптар мен 
салт-дэстурлердщ манызы жэне макал-мэтелдердщ адам эдебш, 
адамгершиппн тэрбиелеудеп рол1 керсетшген.
«Салт-дэстурлердеп ерекшел1ктер» атты екшпп тарауында ка- 
зактьщ турмыстык салттары мен дэстурлершщ тэрбиелж мэш, бе- 
ciK тэрбиеЫ, казак улдары мен кыздарыньщ эдеб1, оларды тэрбие­
леу, ондагы ата-ананын en6eri, улп-енегеЫ даналык создер аркылы 
дэрштелген.
Yuiimiii 
«0ск1н 
келсе, 
таны» 
тарауында 
автор
жасеашр1мдердщ жас ерекшелжтерш, баланын дене куыпнщ 
дамуын, балигаттылыктын калыптасуын, балан жастагы сез1м 
эсерлерш, баланьщ дуниетанымын, ем1рлж жоспары мен кэсш 
тандауын, 
K a 3 i p r i
накты жагдайлармен эцпмелеген.
«Махаббатсыз 
©Mip 
бос» тарауында ж1пттер мен бойжеткендер- 
дщ кар ым-каты нас ы, ондагы кыз бен жиггтщ достыгы, ал достык
- махаббат бастамасы, жасесшр1м шактагы махаббат сез1мдершщ, 
турмыс куру, некенщ пэкпп, уйлену, отбасыньщ 
© p 6 y i, 
уй болудьщ 
ошак касынан басталатыны, ерл1-зайыптылардыц бейбгг жэне ба- 
кытты 
©Mip c y p y i ,
ол ушш олардыц езш-ез1 тэрбиелеу кажетпп 
туралы акыл-кецестер бершедк
26

Бала тэрбиесшщ курделенш отырганы, оньщ киыншылыкта- 
ры мен кайшылыктарын корсете отырып, оны шешуде болашак 
урпак тэрбиес1 улттык мураттар мен дуниежузипк рухани бай 
казынадан нэр алумен уштастырылып жазылган ецбектердщ 6ipi 
Р. Телеубекованьщ «Бала тэрбиесшдеп халыктык педагогика» атты 
оку-эдютемелш куралы.
Оку-эдютемелш куралыньщ «Томенп класс окушыларына тэр­
бие берудщ ерекшел1ктерЬ> деп аталатын екшнп тарауында ол ба­
ланы тану, оны тусшу туралы, ойын - баланын басты психикалык 
1с-эрекет1 екеш, баланын езш-ез1 багалай 6myi, балага адамгершшж 
тэрбие беруде атамураныц манызы туралы баяндалган. Ушпшп 
тарауда «K,a3ipri отбасы жэне балаларды халыктык педагогика 
аркылы тэрбиелеудщ мумкшд!ктер1» карастырылады, ягни отба­
сы - тэрбиенщ бастауы, ата-ана - табиги тэрбиепп, халыктык 
педагогика - отбасы тэрбиесшщ непз!, отбасы угымына TyciHiK 
бершедг Opi карай казактьщ тэл1мд1к ой-пш рш щ гарихы кыскаша 
айтылып, казакстандык галым педагогтар мен психологтардыц 
отбасы тэбиес1 туралы ецбектер1 карастырылады да, к;азipri кездеп 
бала тэрбиесшдеп киыншылыктар, отбасы тэрбиесшщ нашарлау 
себептер1 аныкталып, оны жендеудщ жолы ретшде отбасында ата- 
баба дэстурш кайта жацгырту кереютпн айтады.
Отбасы мэселесш тарихи тургыда зерттеп журген галымдар- 
дьщ 

жүктеу/скачать

Достарыңызбен бөлісу: