Пәні бойынша оқыту бағдарламасының титулдық парағы (syllabus)

Жынысты жолмен көбейетін ағзаларда клеткалардың диплоидты және гаплоидты деген екі түрі болады. Диплоидты клеткаларға соматикалық (дене) клеткалар мен жыныс клеткаларының бастама кезеңдері жатады, ал гаплоидты клеткаларға жетілген жыныс клеткалары – гаметалар жатады. Жыныс клеткаларының хромосома сандарының екі есе азаюын қамтамасыз ететін мейоз үрдісі. Оның құрамына бірінен кейін бірі жүретін екі бөліну кіреді. Гаметалар қосылғаннан кейін жаңа бір клеткалы диплоидты ағза зигота пайда болады.

Зиготаның әрі қарай митоздық бөлінуі нәтижесінде әрбір хромосомасы жұп болып келетін диплоидты клеткалар пайда болады. Осындай қос хромосомаларды гомологты хромосома деп атайды. Гомологты хромосомалардың ұзындықтары, центромераларының орналасуы бірдей болып келеді, сондай-ақ гендер саны тең, осы гендердің сызықты кезектесулері бірдей болады. Диплоидты ағзаның гомологты хромосомалар жұбының әрқайсысы спермия ядросынан, я не болмаса жұмыртқа-клеткасының ядросынан пайда болады.

Ағзада мейоздың нәтижесінде пайда болатын гаметаларда әрбір жас клеткаға барлық гомологты хромосома жұбының тек қана біреуі беріледі. Бұлай болу себебі, мейоз кезінде ДНК-ның тек қана бір рет репликациясы жүреді, оның соңынан ядроның бірінен кейін бірі жүретін екі бөлінуі (мейоз I және II) жүреді, ол бөлінулер кезінде ДНК синтезделінбейді. Нәтижесінде бір диплоидты клеткадан 4 гаплоидты жасуша пайда болады (41-сурет).

Мейоздың алдында интерфаза кезінде клетка қалыпты G_1, S,  G₂ фазаларынан өтіп, тетраплоидты болады. Яғни хромосомалардың ДНК-сы мен гистон-ақуыздары репликацияланады, ал туыстас хроматидтер өздерінің центромераларымен байланыста болады да, ядрода әрбір хромосоманың 4 жинағы болады. Клетканың жалпы көлемі мен органеллалары ұлғаяды.

Мейоздың әрбір бөліну кезеңдерінің (мейоз  I, II) өзара ерекшеліктері бар. Мейоздың бірінші бөлінуі кезінде жасуша күрделі профазаны (профаза I) өтеді. Ол бірнеше кезеңдерге бөлінеді: пролептонема, лептонема, зигонема, пахинема, диплонема және диакинез.

Зигонемада гомологты d хромосомалар қатарлап тізбектеліп, жақындап, аралықтарында арнайы синаптонемальді кешендер (грек. synapsis – байланыс, қосылыс) пайда болады, олар ақуызды құрылымдар.

Электронды микроскоптың кішкене өлшемінен қарағанда синаптонемальді кешен өзара ашық түсті жолақпен ажырылатылған екі электронды-тығыз жолақ түрінде болады. Үлкен өлшемімен қарастырғанда ұзындығы 120-150 нм, қалыңдығы 10 нм екі паралель ақуыз жіпшелері көрінеді, олар өзара жұқа мөлшері 7 нм көлденең жолақтармен байланысқан. Олардан екі жаққа қарай d хромосомалар жатады. Олардың ДНҚ-лары көптеген ілгектер түзеді.

Осы кешен орталығымен қалыңдығы 20-40 нм ось элементі өтеді. Синаптонемальді кешен арқаннан жасалған баспалдақ тәрізді болады. Осы баспалдақтың әр жағы гомологты хромосомалардан жасалған. Соның салдарынан гомологты хромосомалар өзара ұстасады да биваленттер түзеді.  46 d – хромосома 23 бивалент түзеді. Әрбір бивалент екі d хромосомадан, яғни төрт хроматидтен тұрады.

Зигонема соңында әрбір гомологты хромосома жұбы өзара синаптонемальді кешен  көмегімен байланысқан. Тек X және Y жыныс хромосомалары толық конъюгацияланбайды, өйткені олар толығымен гомологты емес.

Пахинема (грек. pahys – жуан) кезеңі бірнеше тәулік қана жүреді. Оның үрдістері біртіндеп өтеді. Хромосомалар біршама қысқарып, жуандайды. Аналық және аталықтардан туындайтын хроматидтердің аралығында бірнеше жерден хиазма (грек. chiasma – перекрест) немесе рекомбинанттүйіндері деп аталатын байланыстар түзіледі. Хиазмалар мөлшері шамамен 90 нм болып келетін ақуыз кешендері. Әрбір хиазма аймағында гомологты хромосомалардың тиісті бөлімдерімен, аталықтан аналыққа және керісінше ауысуы жүреді. Осы үрдіс кроссинговер (ағыл. crossing-over -  перекрест-қиылысу) деп аталады. Сонымен, кроссинговер көпшілік генетикалық рекомбинациялар түзеді.

Адамның әрбір бивалентінде I профазада кроссинговер орташа 23 бөлімде жүреді. Рекомбинатты түйін саны қиылысу санына тең.

Кроссинговер аяқталғаннан кейін хроматидтер бөлінеді, бірақ хиазма аймағында қосылған түрінде қалады. Диплонема кезеңі туады.

Диплонемада (грек. depioos – қос, екі еселенген) синаптонемальді кешен тарайды, конъюгацияланушы хромосомалар алшақтайды, әрбір биваленттің гомологты хромосомалары бір-бірінен алшақтайды, дегенмен олардың аралығындағы байланыс хиазма аймағында сақталып қалады.

Диплонема мен диакинез арасында анық морфологиялық шекара жоқ, сондай-ақ уақыт шекарасы да анық емес. Диакинезде хромосомалар конденсациясы жалғасады, олар нуклеолеммадан алшақтайды, бірақ гомологты d хромосомалар  хиазмалар арқылы өзара байланыста, ал әрбір хромосоманың туыстас хроматидтері өзара орталық өлшемдері (центромералары) арқылы байланыста болады. Бірнеше хиазманың бар болуына байланысты биваленттер ілгектер құрайды. Осы кезде ядро қабықшасы мен ядрошық ыдырайды. Репликацияланған центриольдер полюстерге бағытталады, бөліну ұршығы пайда болады.

Диплонеманың ұзақ уақыт жүруіне байланысты мейоздың профазасы ұзаққа созылады. Спермийлердің жетілуі кезінде профаза бірнеше тәулік жүрсе, жұмыртқа клеткаларының жетілулері бірнеше жыл жүреді. Мейоздың профаза кезеңін өткен жыныс клеткаларын бірінші реттегі гаметоциттер деп атайды.

I-Метафаза митоздың метафазасына ұқсас. Хромосомалар экваторға жинақталады да метафаза пластинкасы түзеді. Митоздан айырмашылығы хромосома микротүтікшелері центромераға тек бір жағымен жабысады, ал гомологты d-хромосомалардың центромералары экватордың екі жағына орналасады. Хромосомалар аралығындағы хиазма байланыстары сақталады.

I-Анафазада хиазмалар ыдырайды, гомологты d-хромосомалар бір-бірінен бөлінеді де полюстерге кетеді. Митоздың анафазасынан ерекшелігі осы хромосомалардың орталық мөлшерлері репликацияланбайды, яғни туыстас хроматидтер ажырамайды.

I-Телофаза ядро қабықшасы және ядрошық түзіледі. Бөліну қалтарысы пайда болып, тереңдейді де кариокинез жүреді. Алдымен гомологты d-хромосомалар жиынтығы полюстерге орналасады. Олардың саны екі есе азайса да, олардың әрқайсысы екі генетикалық түрлі хроматидтерден тұрады. Цитокинез нәтижесінде әрбір туыстас жасушаға 23 d хромосомадан тиеді. Пайда болған клеткаларды II реттегі гаметоциттер деп атайды.

II — Интерфаза өте қысқа жүреді. Оның ең басты қасиеті, онда ДНК редупликацияланбайды, яғни S фазасы жүрмейді. II реттегі гаметоциттердің бөлінуі профаза II, метафаза II, анафаза II, және телофаза II кезеңдері арқылы жүреді.

Профаза II де ұзаққа созылмайды, хромосомалар конъюгациясы болмайды.

Метафаза II- де экваторда 23 хромосома тізіледі. Анафаза II-де ДНК митоздың анафазасындағы секілді центромерлер аймағында репликацияланады да, хромосомалар полюстерге ажырайды. II-Телофазада екі туыстас клетка пайда болады.

Мейозда митоздағы секілді тетраплоидты емес диплоидты клеткалар бөлінуге түседі. Сондықтан әрбір жаңа клетка гаплоидты. Диплоидты қайта түзу тек қана аталық пен аналық гаметалардың бірігулері нәтижесінде, яғни ұрықтану және жаңа ағза түзу кезінде болады.

Сонымен, кезектесе жүретін мейоздың бөліну нәтижесінде 4 жасуша пайда болады, олардың әрқайсысында S-хромосомаларының гаплоидты жиынтығы бар.

Мейоздың биологиялық маңызы:

-       конъюгация және кроссинговер нәтижесінде гендердің комбинациялануы жүреді. Ата-аналарының қасиеттері алмасып, жыныс клеткаларында тұқым қуалайтын өзгергіштік – мутация пайда болады;

-       хромосомалардың комбинациялануының нәтижесінде тұқым қуалайтын өзгергіштік күшейіп, жаңа формалар қатысады;

-       мейоздың басты биологиялық мәні – мейоздағы хромосомалардың редукцияланып, гаплоидты хромосомалық жиынтығы бар гаметалардың түзілуі.

Ақ май үлпасы адамды қүрсақтың төменгі бөлігінде, санда, бөкседе, шарбыда, бүйрек майында болады. Қоңыр май жаңа туған нәрестелерде және қысқы үйкыға кететін сүтқоректілерде байқалады. Қоңыр май үлпасы адам мен сүтқоректілердің жауырын аймағьшда, мойынында, омыртқа жотасының бойьшда, төсте, қол белдеуінін бүлшык еттерінің арасында орналасады. Май үлпасының бүл түрінің қоңыр түрі үсақ кан тамырлар торы мен цитохром пигменттерінің көп болуьша байланысты. Май үлпасы тіршілікке қажетті энергия көзі болып табылатын организмдегі май депосы рөлін атқарады. Ішкі органдарды соққыдан сақтайды, организмде жылудың сақталуына себепші болады.

2) В — лимфоциттер.   Лимфоциттердің   бүл   түрі   алғаш   рет Фабрицус бурсалары (bursa — дорба) деп аталатьш құстың лимфоидтың  мүшесінде   байқалатындықтан  аталған.   В — лимфоциттер гуморальдық иммунитет жүйесіне жауапты. Арнаулы белоктар антиденелерді бөліп, организмді бакте-риялық     және     қайталаушы     вирустық     инфекциядан қорғайды. Моноциттер лейкоциттердің 2-ден 8 процентке дейінгі саньш қүрайды.  1 мм³ қанда 200-ден 600-ге дейін болады. Лейкоциттердін ішіндегі ең ірісі. Цитоплазмасында жақсы жетілген Гольджи аппараты, бос рибосомалар мен полирибосомалар,   гранулалық  эндоплазмалык   ретикулум және біренсаран митохондриялар болады.

№ 1 тәжірибелік сабақ.

Клетка популяциясы мен ұлпалар жүйесін жарық микроскопының көмегімен (фазасы қарама-қарсы, люминесцентті, интерференциялық, поляризациялық), электронды микроскоппен, сандық цитохимия әдісімен (цитофотометрия, цитофлуориметрия, авторадиография, интерферометрия) зерттеу, сонымен қатар соңғы зерттеу әдістері: клетка биологиясы, иммунология, биохимия, молекулалық биология, биофизика (клетка және үлпалар культурасы, радиациялық химер әдісі, иммунофлуоресценция әдісі, көпклонды антиденешік, биохимиялық және молекулалық биология т.б.)

In vitro жағдайындағы клетка популяциясының морфологиясы, физиологиясы және цитогенетикалық гетерогенділігі. Өсімдіктер және жануарлар клеткаларының гибридизациясы. Клетка инженериясының негізгі проблемалары. Биотехнологиялык зерттеулердің дамуындағы цитологияның жетістіктері.

Клетка ядросының қүрылысы және химиясы: хроматин (хромосомалар), ядрошық, кариоплазма, ядро қабықшасы. Ядрошықтың клетканың белінуі кезіндегі тағдыры жөне оның митотикалық хромосомалармен байланысы. Ядро қабықшасының күрылысы мен қызметі. Клетканың цитоқаңқасы (микротүтікшелер жөне микрофиламенттер). Органоидтар циклозы.

№ 4 тәжірибелік сабақ.

Пластидтердің қүрылысы және қызметі. Пластидтердің классификациясы: (хлоропластар, лейкопластар, амилопластар, хромопластар). Пластидтердің қызметіне байланысты өзгеруі. Хлоропластар және фотосинтез.

Клетка патологиясы. Клеткаға жарақаттану факторларының әсері. Некроз. Апоптоз.

Жануарлар үлпасын зерттеудің негізгі қазіргі әдістері. Клетка популяциясына кинетикалық талдау жасау мәселелері.

Тері эпителийлері. Тері эпителийлерінің классификациясы: бір қабатты, көп қабатты, кутикулалы. Ішек эпителийлері. Омыртқалы жөне омыртқасыз жануарлардың ішек эпителийлерінің ерекшеліктері, түзілуі, физиологиялық регенерациясы. Без эпителийі. Экзокринді жөне эндокринді бездер, оларға жалпы морфофункционалды сипаттама, классификациясы.

Қан. Сүтқоректілердің қан клеткаларына жалпы сипаттама және оларды талдау. Омыртқалы және омыртқасыз жануарлардың қан жасау мүшелерінің ұлпалары. Эритропоэз, гранулопоэз, қан пластинкаларының пайда болуы. Омыртқлылардың лимфоидты ұлпасы. Омыртқалы жануарлардың борпылдақ дөнекер үлпасы. Омыртқалылардың тірек-механикалық ұлалар топтары. Сүйек үлпалары. Омыртқалылардың әртүрлі ішкі орта ұлпаларының байланыстылығы.

Омыртқалылардың көлденең-жолакты қаңқа ұлпалары. Омыртқалылардың каңқа бұлшық еттерінің гистогенезі жөне регенерациясы. Миобластар жөне сателлит-клеткалар.Омырткалылардың жүрек бұлшык ет ұлпалары. Төменгі сатыдағы омыртқалылар мен омырткасыздардың жүрек бұлшық еттері. Омыртқалылардың тегіс бұлшык ет үлпалары. Тегіс бұлшық еттің гистогенезі жөне регенерациясы.

Синапстар. Жалпы сипаттама, классификациясы, ультрақүрылысы. Рецепторлы нерв ұштары. Интерорецепторлар мен экстерорецепторлар. Біріншілік- және екіншілік сезгіш клеткалар. Нейросекреторлы клеткалар. Сүтқоректі жануарларда олардың орналасуы, құрылысы, қызметі және биохимиялық ерекшеліктері. Нейросекреторлы клеткалардың омыртқалы жануарларда нерв және эндокринді жүйелермен байланысы. Нейроглия.

№ 1 зертханалық сабақ.

Сабаққа дайындалу барысында микроскоптың құрылысымен танысу, онымен жұмыс жасауды, қазіргі заманға сай клетканы зерттеу цитологиялық әдістерді көшіріп жазу керек. Берілген сұрақтарға жауап беру.

1. 
   Фиксациялау және бояу әдістері
   
2. 
   Микроскопия. Түрлері. Микроскоптың шешуші қабілеті.
   
3. 
   Цитохимиялық әдіс.
   
4. 
   Микрургия
   
5. 
   Ұлпаларды қолдан өсіру әдісі.
   

Әдебиет: [1], [2], [5], [6]

1. 
   Митохондриялар. Олардың ашылуы, пішіндері, мөлшерлері, кездесу жерлері.
   
2. 
   Митохондрийлердің құрылысы, қызметі.
   
3. 
   Хлоропласттердің құрылысы, қызметі.
   
4. 
   Пластидтердің басқа түрлері: хромопласттер, амилопласттер, лейкопласттер, элайопласттер, протеопласттер, тонопласттер. Олардың қызметтері және кездесу жерлері.
   

Әдебиет: [2], [5], [8], [11]

1. 
   Интерфазаның негізгі кезеңдері мен олардың сипаттамалары;
   
2. 
   Алғашқы кезеннің процестерін қарастыру – құрылымдық элементтерінің пайда болуы, кейбір элементтердің бұзылуы және уақытша құрылымдар ( профаза);
   
3. 
   Хромосомдардың қозғалу және бөліну кезеңі (метафаза мен анафаза)
   
4. 
   Қалыптасу кезеңі – телофаза;
   
5. 
   Өсімдіктер мен жануар клеткаларындағы карио- және цитогенез процестерінің ұқсастықтары мен айырмашылықтары.
   

1. 
   Бір қабатты жазық және куб тәрізді эпителийлер.
   
2. 
   Биік призма тәрізді эпителийдің гистоқұрылысы.
   
3. 
   Көп қабатты эпителийлердің құрылысы.
   
4. 
   Безді эпителий.
   

1. 
   Қан жасайтын мүшелер, гемопоэз.
   
2. 
   Борпылдақ дәнекер ұлпасы. Тығыз қалыптасқан және қалыптаспаған дәнекер ұлпасы.
   
3. 
   Шеміршек ұлпасы.
   
4. 
   Сүйек ұлпасы. Сүйек ұлпасының дамуы.
   

1. 
   Бұлшық ет ұлпасы.
   
2. 
   Көлденең-жолақты бұлшық ет ұлпасы.
   
3. 
   Жүрек бұлшық еті.
   

1. 
   Нерв клеткаларының құрылысы, ерекшеліктері.
   
2. 
   Нерв өсінділері және нервтер.
   
3. 
   Синапс, құрылысы, қызметі.
   
4. 
   Нейроглия, түрлері, қызметі.
   

1. 
   Клетканы зерттеудің қазіргі өдістері.
   
2. 
   МБИ-3, МБИ-6, МБТ-11, МБИ-15 фазасы қарама-қарсы, поляризациялық, интерференциялық және электронды микроскоптарды қарастыру және олардың жұмыс істеу принциптері.
   

Әртүрлі типті клеткалардың цитоплазмасындағы эндоплазмалық тор мен Гольджи аппаратының құрылысы мен топографиясын жарық және электронды микроскоп арқылы қарау. Лизосомдардың қүрылысы және кызметі. қалыпты және патология жагдайындагы клетка қызметінің белсенділігіне байланысты екіншілік лизосомдардың келемі және саны. Әртүрлі типті клеткалардағы митохондриялар мен пластидтердің топографиясы, саны, көлемі және құрылысы.

1. 
   Бірклеткалы және кейбір көпклеткалы организмдердің клеткаларының қозғалу органелдері.
   
2. 
   Микротүтікшелер арқылы пайда болатын қозғалыс.
   
3. 
   Микрофиламенттер арқылы пайда болатын қозғалыстар.
   
4. 
   Клеткааралық байланыстардың түрлері (механикалық, химиялық, электрлік) және олардың сипаттамасы
   

Ядроның көлемі, құрылысы және қызметінің өзгергіштігі. Хромосомалар морфологиясы. Ядрошыктың жөне ядро қабықшасының микроскопиялық жөне электронды микроскопиялық қүрылысы, саны.

Өсімдіктер жөне жануарлар клеткасындағы митоз. Амитоз.

1. Цитоплазмаға және клетка кірінділеріне жалпы сипаттама беру.

2. «Аксолотльдің бауыр клеткаларындағы май кірінділері» препаратын талқылау

3. Аксолотльдің бауыр клеткаларындағы гликоген кірінділерін талқылау

4. Амфибиялардың бластомерларындағы кірінділерді талқылау

5. Аксолотль терісіндегі ақуызды секреторлы кірінділер.

1. 
   Схема бойынша мейоздың негізгі фазаларын қарастыру.
   
2. 
   Лептотена, зиготена, пахитена, диплотена және диакинездегі өтетін процестерді анықтап, суретін салу.
   

Дәріс және тәжірибелік қатынасу (семинарлық, зертханалық, жеке, студийлық) 0-100 баллмен бағаланады.

Сабақты жалпы қорытындылауы тест түрінде аяқталады, бұл барлық өтілген материалдарды қамтиды. Емтиханға жіберілуді алу үшін студент келесідей пән бойынша қамтылатын міндеттерді атқаруы қажет:

Әрбір тапсырма 0-100 баллмен бағаланады.

Жіберілу рейтингі орташа арифметикалық барлық тапсырмаларды ағымдағы сабақтардағы орындалған түрі бойынша есептеледі (дәрістерге қатысу, үй тапсырмалары, СӨЖ тапсырмалары, тәжірибе және т.б. тапсырмалары, межелік бақылау).

Жұмыс оқу бағдарламасындағы барлық орындалған тапсырмалары бойынша (барлық зертханалық жұмыстарды орындау және тапсыру, СӨЖ бойынша тапсырмаларды орындау мен тапсыру), курстық жобаны қорғаудан оң баға алуынан және жіберілу рейтингі 50 баллдан кем болмаған студент қорытынды бақылауға (ҚБ) жіберіледі.

Студенттердің оқу жетістіктерінің деңгейі әр бір пән бойынша, соның ішінде МЕ қорытынды бақылауынан, қорытынды бағамен анықталады, ол ЖР мен ҚБ есебімен есептеледі.

Қ = ЖР*0,6 + ҚБ*0,4

Салмақтық үлесімі әр жыл сайын университеттің ғылыми кеңесімен бекітіледі және ЖР 0,6-дан, ал ҚБ 0,3-тен кем болмауы керек.

КЖ/КЖ комиссия алдында қорғалады. Бағасы көрсетілген жұмысы бойынша және жетекшісінің пікіімен қаралып есептеледі.

Қорытынды бақылау пән бойынша студенттің оң бағасымен және жіберілу рейтингісімен есептеледі.

1. 
   Тұрмыстық құрал-жабдықтардың экологиялық қауіпсіздігін қамтамасыз етудегі экологиялық талаптар.
   
2. 
   Қалдықтарды жоюдың және тасымалдаудың зиянсыз әдіс-тәсілдері.
   
3. 
   Қазақстанның өнеркәсіп орындары және оларға қойылатын экологиялық талаптар.
   

Рефератты орындау үшін материалдар ұсынылған әдебиеттерден алынады. Орындауға 1-2 апта уақыт беріледі. Реферат көлемі қолмен жазылса 10-15; компьютерде 10-12 бет болады. Компьютерде жазғанда текстің беттегі иллюстрациялар, таблицалар А-4 өлшемді бетте жазылуы тиіс. Тексті тергенде сол жақ 30 мм, оң-10, жоғары 20, төмен 20 мм-ден кем емес; шрифт көлемі 14, болуы керек, нөмерлеу оң жақ жоғары бүрышында нүктесіз қойылады.

Баға қою үшін рефератқа қойылатын талаптар:

1. Тақырыпты құрастыру дәрежесі

2. Ғылым әдебиетті қамту

3. Рефератты жазудың теориялық дәрежесі

4. Ғылыми негізде дұрыс қорытынды жасау

Студент дәріс сабақтарына міндетті түрде қатысуы тиіс. Сабаққа қатысу әр бір сабақта белгіленеді (сабақтың басында немесе аяғында). Егер белгілеу кезінде студент болмаса, бұл деканаттың қарастыруымен қаралып түсініктеме қағазымен беріледі. Сабақта 2 рет қана жоқ болуы жіберіледі. Сабаққа екі рет қалып келу, бұл бір рет жоқ деп есептелінеді. Егер де екі реттен жоқ болса, бұл әкімшілдік шешім сұрағымен қарастырылады. Дәрісте басқа топтың студенттеріне отыруға тыйым салынады.

Тапсырмаларды дәл уақытында тапсыру қажет. Ең соңғы кезі емтиханға дейін 3 күн қалғанда қабылданады. Осы аталған тапсырмалардың барлығы егер тапсырылмаса, студент емтиханға жіберілмейді.

Тақырыптарды қайталау және өткен материалдарды қамтуы әр кезде қаралып отыруы керек. Оқу материалдарын меңгеруі тестпен немесе коллоквиуммен қаралып бағаланады. Тестілеу кезі студенттерге айтылмай қабылдануы мүмкін.

Негізгі

2.НұрышеваА., Нұрышев М.  Цитология: оқулық. -2-басылым. Алматы: Қарасай, 2006.-184 б.

3. Сапаров Қ.Ә.  Цитология, гистология, эмбриология терминдерінің түсіндірме сөздігі: оқу құралы.- Алматы: Экономика, 2012.-454 б.

4. Соколов В.И., Чумасов Е.И.  Цитология, гистология, эмбриология: учебник для вузов по спец. "Ветеринария".-М.:КолосС,2004.-351 с.

5. Ролдугина Н.П., Никитченко В.Е., Яглов В.В. Практикум по цитологии, гистологии и эмбриологии:учебное пособие для вузов по спец. "Ветеринария".-М.:КолосС,2004.-215 с.

6. Самусев Р. П., Пупышева Г. И., Смирнов А. В..   Атлас по цитологии, гистологии и эмбриологии: учебное пособие для мед. вузов.- М.:ОНИКС 21 век; Мир и образование,2004.-399 с.

7. Верещагина В.А.  Основы общей цитологии:[учеб. пособие для вузов по спец. "Биология"].-3-е изд. , стер..-М.:Академия,2009.-172 с.

8. Афанасьева, Ю.И. Кузнецова С.Л., Юриной Н.А. Гистология, цитология и эмбриология: учебник.-Изд. 6-е, перераб. и доп..-М.:Медицина,2004.-766 с

9. Селезнева Т.Д., Мишин А.С., Барсуков В.Ю. Гистология: учеб. пособие.-М.:Эксмо,2010.-351с.

10. Ленченко Е.М..   Цитология, гистология и эмбриология: учебник по спец. "Ветеринарно-санитарная экспертиза".-М.:КолосС,2009.-367 с.