ПӘнінің ОҚу- әдістемелік кешені оқУ-Әдістемелік материалдар

Модаль, модальность термині латынның мере деген сөзінен алынған.

Айналада үнемі болып отыратын әр алуан құбылыстар, өмірдегі сан-сала болмыс түрлері, белгілі бір заттың сын қимылы, іс-әрекеті сөйлемде жалпы жалаң хабар түрінде ғана айтыла салмайды. Сөйлеушінің осы хабар туралы пікірі, яғни сөйлем мазмұнының ақиқат шындыққа қатынасы жөніндегі оның көзқарасы, әдетте қоса беріліп отырады.

Сөйлем мазмұнының ақиқат шындаққа қатынасы және сөйлеушінің ол жөніндегі пікірі тіл білімінде, әдетте, сөйлемнің модальділігі деп аталады. Сөйлемнің модалділігі тіл білімінде жалпы объектиті модальділік және субъективтік модальділік деп екі тұрғыдан қарастырылады. Мысалы, Сөйлем мазмұнының ақиқат шындықпен сәйкестігі объективтік модальділік деп аталады. Бұл көбінесе райлар арқылы беріледі.

Субъективтік модальділік сөйлем мазмұнының ақиқат шындыққа қатынасы жөніндегі сөйлеуші көзқарас пікірін айтады. Бұл модальділік арнаулы жеке сөздер арқылы беріледі. Сөйлемнің модальділігі әр алуан.. Ол, әсіресе, экспрессивті, эмоциялық мағыналармен де ұқсас келеді.

Модаль сөздер төркіні соңғы кезде ғана сөз болып жүр. Е.И.Убрятова, Н.А.Баспанов, Н.Ж.Дмитриев, А.Н.Кононов, В.В.Виноградов т.б. ғалымдар сөйлеуші адамның пікірін білдіретін сөздерді жеке тақырыпша етіп алып, бөлек талдайды.

Модальдық реңк одағайларда да, қыстырма сөздерде де, сұраулық шылауларда да кездеседі. Бірақ бәрін модаль сөз деуге болмайды. Сөйлем мазмұнының ақиқат шындыққа қатынасы жөніндегі сөйлеушінің пікірін білдіретін мұндай арнаулы сөздерді модаль сөздер дейді (пікірлеуші сөздер деуге болады.)

Сөйлеуші адамның сөйлем мазмұны жөніндегі пікірін білдіру үшін қолданылатын осындай арнаулы модаль сөздер өздерінің құрамы жағынан түрлі-тшүрлі болып келеді. Модаль сөздер өздерінің лексикалық және грамматикалық белгілеріне қарай есім сөз табынан да, етістіктен де, комекші сөзден де кейбір басқа сөз таптарынан да бола береді. Мысалы, мүмкін шамасы, рас, әрине, тәрізді, зайыры, әлбетте, бәлкім – синтаксистік функциясы жағынан қыстырма сөздер. Ал мағыналық ерекшелігі жағынан Яғни сөйлемдегі ой жөнінде сөйлеушінің пікірі қандай – мақұлдай немесе күдіктене не біржола айта ма, әлде нық сенімділік білдіре ме – осы тұрғыдан алғанда бұлар – модаль сөздер. Өйткені кейінгі жылдардағы көптеген лингвистикалық әдебиеттерде сөйлеуші адамның сөйлем мазмұны, яғни ондағы айтылған ой жөніндегі күдігін я болжамын, мақұлдау пікірін немесе қалауын, не оның нық сенімін осылар тәрізді басқа да пікірін білдіретін сөздерді модаль сөздерге жатқызады.

Модаль сөздер қазіргі қазақ тілінде сан жағынан оншалықты көп емес. Бірақ олар өздерінің қолдану ерекшеліктеріне қарай әр алуан болып келеді. Мысалы, білем, көрінеді, керек тәрізді біраз сөз күнделікті қолдану процесінде бірте-бірте грамматикализацияланып, лексикалық мағынасының сыртында модальдық мағына да білдіреді. Бұлардың модальдың мағынасы әуелгі лексикалық мағынасының негізінде кейіннен қалыптасты. Мысалы, Мен оны көптен білем – Мені оятқан сен білем. Бұл жерден ауыл анық көрінеді – Мұны істеген Асқар көрінеді. Маған кітап керек – Төргі үйдегілер қонақтар болу керек. – ол ендігі шықса керек.

Сияқты модаль сөзінің синонимі ретінде тілімізде тәрізді, әлпетті, сықылды, секілді сөздері де қолданылады. Соңғы екеуі фонетикалық тұрғыдан екі вариантта айтылғанымен негізінде, бір-ақ модаль сөз. Сияқты тәрізді, сықылды модаль сөздері өздерінің негізгі лексикалық мағынасында қолданылғанда адамдардың, басқа да әр түрлі заттардың арасында болатын өзара ұқсастықты білдіреді. Яғни салыстыру мағынасында айтылатын –дай, -дей қосымшасының қызметін атқарады. Бұл сөздер кейде әр түрлі етістік қосымшаларын да қабылдайды. Бұлармен тақылетті, реуішті, мәзімді, іспетті сөздері де мағыналас.

Тақылетті сөзі өзінің лексикалық мағынасында да, сондай-ақ модальдық мағынада да қолданылады. Басқалары модалдылық мағынада жұмсалмайды.

Керек сөзі де екі түрлі мағынада

1. Негізгі лексикалық мағынасы – баяндауыш, анықтауыш болады.

2. Модальдық мағына – Көмекші сөз есебінде қолданылады.

Керек сөзінің 2 түрлі модальдық мағынасы бар

1міндеттілік мағынасы

2.болжамдылық мағынасы

Керек сөзімен қажет, тиіс синонимдес. Шамасы, тәрізді, зады – сөйлемде қыстырма сөз позициясында қолданылады. Модальдылық мағына біреу-ақ. Сөйлеуші адамның сөйлемде айтылған хабар жөніндегі болжамын білдіреді. Бұлармен кейде сірә, тегі сөздері де қолданылады.

Модаль сөздер синтаксистік қызметіне қарай екіге бөлінеді. Олар:

1. Әртарап сөздер (бар, жоқ, аз, көп, қажет, керек, тиіс, мүмкін)

2. Бейтарап сөздер (бәлки, әрине, бәсе, әйтеуір, әлбетте, бәлкім, сірә, тегі)

Әртарап сөздердің сөйлемдегі қызметі:

Бастауыш қызметін атқарады: Көп қорқытады.

Баяндауыш қызметін атқадады: Байдалыға соларды салу қажет.

Толықтауыш қызметін атқадады: Бұл нәрсе бір керекке жарар.

Анықтауыш қызметін атқадады: Маған керек кітап бітіп қалыпты

Пысықтауыш қызметін атқадады: Жиналысқа студенттер көп жиналды.

Әртарап сөздер көмекші қызметін атқарады. Мысалы, айтылған жоқ

1. Шылаудың басқа сөз таптарынан қандай айырмашылықтары бар?

2. Не себепті шылаулар сөйлем мүшесі бола алмайды?

3. Шылаулар қандай сипатына қарай септеулік, жалғаулық, демеулік болып бөлінеді?

4. Септеуліктер мен жалғаулықтардың бір-бірімен ұқсастықтары қандай?

5. Септеуліктер мен жалғаулықтар қандай мағыналық қатынастарды білдіреді?

6. Демеуліктердің мағыналық ерекшеліктері мен септеулік, жалғаулық шылаулардан айырмашылықтары қандай?

7. Қандай шылаулар қандай грамматикалық тұлғалармен ұқсас келеді және олар қалай жазылады?

8. Қандай шылаулар өздері қатысты сөздің дыбыстық ерекшеліктеріне сәйкес дыбыстық өзгеріске түсіп қолданылады?

9. Қандай жағдайда сұраулық шылаулар -мы,-мі, -бы, -бі, -пы,-пі болып өзгереді және қалай жазылады?

10. Қандай шылаулар дефис арқылы жазылады?

Әдебиеттер:

1. Қазақ тілінің грамматикасы. А.,1967. 220-240-б.

2. А. Ысқақов. Қазіргі қазақ тілі. А.,1974. 3380-402-б.

3. Р. Әміров. Қазақ тіліндегі жалғаулықтар. А.,1959.

4. Исенгалиева В.А: Служебные имена и послелоги в казахском языке. А.,1966.

5. Исследования по сравнительной грамматике тюркских языков. ІІ. Морфология. М.,1956. 72-77.

6. Ф.Кенжебаева. Шылау сөздер. //Қазақстан мектебі. 1962. 3.

7. Қазақ тілі. Энциклопедия. А.,1998. 461-б.

8. 
   ӘДЕБИЕТТЕР
   

1. 
   Ысқақов А. Қазіргі қазақ тілі. Алматы: Ана тілі, 1991. – 384.
   
2. 
   Оралбай Н. Қазіргі қазақ тілінің морфологиясы. Алматы: ЖШС Інжу-Маржан, 2007. – 390 б.
   
3. 
   Қазіргі қазақ тілінің грамматикасы. І-бөлім. Алматы: 2003.
   
4. 
   Исаев С. Қазіргі қазақ тіліндегі негізгі грамматикалық ұғымдар. А., 1992. – 190 б.
   
5. 
   Байтұрсынов А. Тіл тағылымы. Алматы: Ана тілі, 1992. – 448 б.
   
6. 
   Жұбанов Қ. Қазақ тілі жөніндегі зерттеулер. Алматы, 2010. – 608 б.
   

1. 
   Қазақ тілі. Энциклопедия. Алматы, 1998.
   
2. 
   Оралбаева Н., А. Қалыбаева. Қазіргі қазақ тілінің морфемалар жүйесі. А., 2001.
   
3. 
   Аханов К. Тіл білімінің негіздері. Алматы, 2000. – 664 б.
   
4. 
   Хасенов Ә. Тіл білімі. Алдматы: Санат, 2003. – 416 б.
   
5. 
   Маманов Е. Қазіргі қазақ тілі. Етістік. А., 1966. – 132 б.
   
6. 
   Шәкенов Ж. Күрделі сөздер. 2001 ж.
   
7. 
   Хасанова С. Қазіргі қазақ морфологиясынан пысықтау жаттығулар. Алматы: Ана тілі, 2004. – 136 б.
   
8. 
   Мұсабаев Ғ. Қазақ тіл білімінің мәселелері. Алматы: Арыс, 2008. – 472 б.