ПӘнінің ОҚу- әдістемелік кешені оқУ-Әдістемелік материалдар
жүктеу/скачать 0,97 Mb.
|
| 5В020500 «Қазақ филологиясы» мамандығына арналған
«Қазіргі қазақ тілінің сөзжасамы» ПӘНІНІҢ ОҚУ- ӘДІСТЕМЕЛІК КЕШЕНІ ОҚУ-ӘДІСТЕМЕЛІК МАТЕРИАЛДАР СЕМЕЙ
2013 Мазмұны 1 Глоссарий 2 Дәрістер 3 Тәжірибелік сабақтар 4 Курстық жұмыс (жоба) 5 Студенттердің өздік жұмысы 1 ГЛОССАРИЙ Адвербиалдану – сөздің үстеу тобына өтуі Адъективация – сөздің сын есімдер тобына өтуі Аффикс – тіл элементі Грамматика – (грек. – әріп, жазу) тілдің құрылымы, яғни морфологиялық категориялар мен тұлғалар. Грамматикалық категория – бірыңғай мағынасы бар грамматикалық тұлғалар қатарларының қарама-қарсы қойылатын жүйесі Деривация – бастапқы тіл бірліктерінен басқа туынды тіл бірліктерін жасау үдерісі. Қосымша морфема – морфеманың бір түрі Морфема – (грек.) тілдің негізгі бірлігі, ең кіші таңба Морфология – (грек. форма және сөз, ілім) тілдегі сөз тұлғалардың құрылысы мен мағынасын айқындайтын тіл механизмдерінің жүйесі Зат есім - сөйлемде заттық үғымға қатысты ойды білдіретін сөздер. Сын есім деп заттың әр түрлі сыр-сипатын білдіретін сөздер. Сан есімдер-сандық ұғымды білдіретін, есімдер тобына жататын сөз табы. Етістік деп заттардың қимыл-әрекетін білдіретін сөз табы аталады. Етіс – қимыл-әрекеттің субъектіге, қимылдың нысанына қатысын білдіріп, салт, сабақты етістік жасайтын етістіктің түрі. Көсемше деп сөйлемдегі негізгі қимылдың жайы-күйін, жанама қимылды білдіретін етістіктің түрі аталады. Үстеу- қимылдың жайы-күйін, эр түрлі белгілерін сипаттайтын сөз табы. Еліктеуіш сөздер деп өмірдегі заттардың әр түрлі дыбыстарға еліктеуден немесе заттардың әр қилы көріністерінен пайда болатын сөздер аталады. Түбір – сөдің лексикалық мағынасын сақтаушы негізгі бөлік. Шылаулар грамматикалық дамудың нәтижесінде лексикалық мағынасынан айырылып, грамматикалық мағынаға көшкен, түрлі грамматикалық қызмет атқаратын тілдік бірліктер. Одағай – адамның сезімін, көңіл- күйін білдіретін сөз табы. Сөзжасамдық ұя – бір негізгі түбірден тараған туынды түбірлердің жиынтығы. Сөзжасамдық тізбек – бір түбірден тараған, бірінен-бірі тікелей туындайтын, біріне-бірі негіз болатын негізді сөздердің тобы. Сөзжасамдық жұп – «негіз сөз – негізді сөз» қатынасы. Сөзжасамдық тип – әр сөз табының туынды сөздерінің жасалу үлгісі. Сөзжасамдық типті белгілеуде негізгі үш белгісіне сүйенген жөн: 1) негіз сөздері бір сөз табынан болуы; 2) негіз сөздер мен туындылардың мағыналық қатысы ұқсас болуы; 3) сөзжасам тәсілінің бірлігі, синтетикалық тәсілде бір аффикс арқылы жасалуы. Сөзжасамдық үлгі – туынды сөздердің нақтылы жасалу үлгісі, сөзжасамдық типтен гөрі тар ұғымда қолданылады. Сөзжасамдық тарам – бір түбірден сөзжасамдық бір сатыда жасалатын туынды түбірлердің тобы. Сөзжасамдық саты – бір түбірден тараған, құрамындағы жұрнақтардың жалғану ретіне қарай сатылай орналасқан туынды сөздердің жиынтығы. Сөзжасамдық саты жұрнақтардың жалғану ретіне қарай, өз ішінде тік қатардағы сатылар және көлденең қатардағы сатылар болып екіге бөлінеді. Негіз сөз – туынды түбір жасауға қатысқан лексикалық мағынасы бар сөз. Негіз сөз негізгі түбірден де, туынды түбірден де болуы мүмкін. Негізді сөз – құрамындағы негіз сөзімен салыстырғанда, морфемдік те, мағыналық та құрылымы күрделі сөз. Негізсіз сөз – сөзжасамдық тізбектегі негізгі түбір, яғни бірінші сөз. Негізсіз сөз деп аталу себебі, оған негіз болып тұрған сөз жоқ. Негіз емес сөз – сөзжасамдық тізбектегі соңғы туынды түбір. Негіз емес сөз деп аталу себебі, ол тізбекте ешқандай сөзге негіз болмайды. Туынды сөздер – өмірде пайда болған жаңа ұғымдарды атау қажеттігін өтеу үшін, тіліміздегі сөзжасам тәсілдері арқылы, сөзжасам заңдылықтары негізінде жасалған сөздер. Туынды түбір – синтетикалық тәсіл арқылы жасалған туынды сөз. Туынды түбір құрамы жағынан алғанда, екі морфемадан тұрады, олар: негіз сөз және сөзжасамдық жұрнақ. Туынды түбірдің мағынасы негіз сөз бен сөзжасамдық жұрнақтың мағынасынан жасалады. Синтетикалық тәсіл – «синтез» (қосу) деген сөзден қалыптасқан термин. Ең түпкі мағыналы бөлшек негізгі түбірге жұрнақтар жалғау арқылы жаңа сөз жасау жолы. Аналитикалық тәсіл – екі немесе одан да көп түбірлердің бірігуі, не қосарлануы, не тіркесуі, не қысқаруы арқылы жаңа сөз жасау жолы. Лексика-семантикалық тәсіл – белгілі бір сөздің жаңа мағынаға ие болуы арқылы жаңа сөздің жасалу жолы. Сөзжасамдық тәсілдер туынды сөздің жасалу жолдары туралы ғылым. 2 ДӘРІСТЕР №1 модуль. Сөзжасам пәні, оның зерттеу нысандары. Сөзжасамның тілдің басқа салаларымен байланысы. №1дәріс тақырыбы: Сөзжасам - тіл білімінің жеке саласы. 1. Сөзжасамның тіл білімінің дербес саласы екені. 2. Сөзжасам жүйесін зерттеуші ғалымдар және олардың еңбектері. 3.Сөзжасамның тіл білімінің негізгі салаларымен байланыстылығы. Сөзжасамның тіл білімінің дербес саласы болып танылу оның өзіндік зерттеу нысаны болумен байланысты. Сөзжасам тілдің сөзжасам жүйесін, сөзжасамдық бірліктерді, сөзжасам заңдылықтарын, сөзжасамның амал-тәсілдерін, сөзжасам арқылы жасалған туынды сөздерді, әр сөз табының сөзжасамын т.б мәселерді зерттейді яғни тілдің сөзжасам жүйесін зерттейді. Сөзжасамды жеке сала деп тануды орыс тіл білімінде алғаш ұсынған академик В.В. Виноградов болды. Ресейде сөзжасам мәселесін зерттеп, ол туралы дәлелді пікір айтқан, сөзжасамның өзіндік зерттеу нысанасы барын, оның тіл білімінің басқа салаларынан ерекшелігін ашқан, басқа салалармен байланысын да көрсете білген ғалымдар болды. Олардан Г.О Винокур,Е С Кубряков, Е А Земская, Н Д Арутюнова, А Н Тихонов,И. С. Улухановтарды атауға болады. Сөзжасамды тіл білімінің жеке саласы деп тану мәселесі шетел ғалымдарының зерттеуінде де дәлелденді. Сөзжасам мәселесі туралы ғалымдар зерттеулері қазақ тілі ғалымдарына да әсер етті, осы мәселені зерттеуге игі ықпал жасады. 1984-1988 жылдары академияның тіл білімі институтының грамматика бөлімінің қызметкерлері сөзжасам мәселесін арнайы зерттеді. Зертеудің нәтижесінде 1989 жылы “Қазіргі қазақ тілінің сөзжасамы” деген атпен монография болып шықты. Бұл сөзжасам мәселесін жаңа тұрғыдан зерттеген зерттеудің нәтижесі болды. Сөзжасамның тіл білімінің жеке саласы болып танылуы оның тіл білімінің басқа салаларымен байланысын жоққа шығармайды. Тіл білімінің салаларының ішінен сөзжасамның морфологиямен байланысы ертеден-ақ назарға іліккен. Сондықтан да сөзжасам соңғы кезге дейін көп тілде морфологияның құрамында қаралып келеді. Бұл екі саланың байланысты болатын себебі екеуі де сөздің ең кішкене бөлшегі морфемамен байланысты. Сөзжасам мен синтаксистің байланысы да тілде белгілі орын алады. Сөзжасам нәтижесінде жасалған туынды сөздер сөздік қорға қосылып, тілдегі басқа сөздер сияқты лексикологияның зерттеу нысанасына түседі. Бақылау сұрақтары: 1.Сөзжасам тіл білімінің дербес саласы екендігінің себептері қандай? 2.Сөзжасам нені зерттейді? 3.Сөзжасам тілдің басқа салаларымен байланысты ма ? Ұсынылатын әдебиеттер: 1.Оралбай Н. Қазақ тілінің сөзжасамы. -Алматы, 2002. 2.Салқынбай А. Тарихи сөзжасам. –Алматы, 1999. 3.Салқынбай А. Қазақ тілі сөзжасамы. –Алматы, 2003. 4.Бейсембайқызы З. Сөзжасам пәнін модуль бойынша оқыту.-А., 2000. 5.Қазіргі қазақ тілінің сөзжасам жүйесі. Алматы, 1989ж. 6.Қалиев Ғ. Қазақ тілінің сөзжасам мәселелері. Алматы, 2002ж.
1.Қазақ тіліндегі сөзжасамның қалыптасқан тәсілдері 2.Сөзжасамның синтетикалық тәсілінің сөзжасамда алатыны орны.
4.Сөзжасамның лексика-семантикалық тәсілі Туынды сөздің жасалу жолдары ғылымда сөзжасамдық тәсілдер деп аталады. Қазақ тілінің сөзжасам жүйесінде көне замандардан бері қарай қолданылып әбден орныққан, қалыптасқан негізгі тәсілдері мыналар: 1) синтетикалық тәсіл, 2) аналитикалық тәсіл, 3) лексика-семантикалык тәсіл. Синтетикалық тәсіл арқылы туынды сөз жасауда екі тілдік бірлік қызмет атқарады: 1) лексикалық мағыналы сөз, 2) сөзжасамдық жұрнақ. Туынды сөз жасауға қатысатын лексикалық бірлік туынды сөздің мағынасына арқау болады. Сондықтан да туынды сөз жасауға лексикалық мағыналы сөздер ғана қатысады. Мысалы, жүлдегер, ақта, ақылды, бәлеқор сияқты туынды сөздердің жаңа мағынасы жүлде, ак, ақыл, бәле сөздерінің негізінде жасалған, сондықтан олар негіз сөздер деп аталады. Негіз сөз дегеніміз - туынды сөздің лексикалық мағынасына арқау болатын сөз. Сөзжасамның аналитикалык, тәсілі. Аналитикалық тәсіл деп екі я онан да көп сөзден бір лексикалық мағыналы сөздің жасалуы аталады. Қазақ тілінде аналитикалық тәсіл жиі қолданылатын, өнімді тәсіл болумен бірге, оның іштей бірнеше түрі бар: 1) сөзқосым, 2) қосарлау, 3) тіркестіру, 4) қысқарту сияқты аналитикалық тәсілдің төрт түрі бар.Бұлардың әрқайсысы да тілдің сөзжасамында өнімді қызмет атқарады, олар арқылы жасалған туынды күрделі сөздер тілде ете мол. Сөзжасамның лексика-семантикалык тәсілі. Лексика-семантикалық тәсіл арқылы, зат есімге заттану арқылы көшкен сөздер өте көп: бүлдірген, ағарған, қорған,қамал, айтыс, қоршау, ақ, асар, жетісі, екпін, тіл т.б.
1.Сөзжасамдық тәсілдер дегеніміз не? 2. Қазақ тілінің сөзжасамның қандай негізгі тәсілдері бар? 3. Сөзжасамның синтетикалық тәсіліне қандай белгілер тән ? 4.Сөзжасамның аналитикалық тәсілі дегеніміз не?
1.Оралбай Н. Қазақ тілінің сөзжасамы. -Алматы, 2002. 2. Салқынбай А. Тарихи сөзжасам. –Алматы, 1999. 3. Салқынбай А. Қазақ тілі сөзжасамы. –Алматы, 2003. 4. Бейсембайқызы З. Сөзжасам пәнін модуль бойынша оқыту.-А., 2000. 5. Қазіргі қазақ тілінің сөзжасам жүйесі. Алматы, 1989ж. 3 дәріс тақырыбы: Сөзжасамның негізгі теориялық ұғымдары. 1. Туынды сөздер жайлы түсінік. 2. Сөзжасамдық ұя ұғымы. 3. Сөзжасамдық тұлға-сөзжасамның негізгі ұғымы. 4. Сөзжасамдық мағына, сөзжасамдық тип ұғымдары. 5. Сөзжасамдық үлгі-сөзжасамның негізгі ұғымының бірі.
Сөзжасамдық ұя - сөзжасамның негізгі ұғымы. Сөзжасамдық ұя дегеніміз-жаңа сөзжасамдарға негіз болатын, ортақ, өзек мағына қалыптастыратын сөздердің жиынтығы. Сөзжасамдық тұлға-сөзжасамның негізгі ұғымы. Сөзжасауға қатысатын ерекше тұлғалық және семантикалық суффикс түрінде де болуы ықтимал. Сөзжасамдық мағына – сөзжасамдық үдерісте қалыптасқан туынды мағына. Сөзжасамдық тип деп бір сөз табынан белгілі бір жұрнақ арқылы жасалған ұқсас мағыналы туынды сөздердің жасалуы аталады. Сөзжасамдық үлгі-сөзжасамның негізгі ұғымының бірі. Сөзжасамдық үлгіні анықтауда мынадай белгілерге сүйену керек:негіз сөздің қай сөз табына жататыны; негіз сөз бен туынды сөздің семантикалық арақатынасы;сөз тудырушы негіз сөз бен сөзжасамдық тұлғаның сыртқы формасы мен туынды сөздің сыртқы формасының сәйкес келуі; Мысалы:келе-шек, бола-шақ; оқу-шы, жүргізу-ші, жазу-шы т.б. Сөзжасамдық тізбек-бір сөзжасамдық ұядан немесе негізгі сөзден тараған туынды сөздер тізбегі, яғни бір түбірден тараған бірінен-бірі тікелей туындайтын, біріне-бірі негіз болатын негізді сөздердің тобы. Бақылау сұрақтары: 1. Туынды сөздер дегеніміз не? 2. Сөзжасамдық ұя, сөзжасамдық тұлға қалай жасалады? 3. Сөзжасамдық тип, сөзжасамдық тізбек, сөзжасамдық тарам дегеніміз не? Ұсынылатын әдебиеттер: 1. Оралбай Н. Қазақ тілінің сөзжасамы. -Алматы, 2002. 2. Салқынбай А. Қазақ тілі сөзжасамы. –Алматы, 2003. 3. Бейсембайқызы З. Сөзжасам пәнін модуль бойынша оқыту.-А., 2000. 4. Қазіргі қазақ тілінің сөзжасам жүйесі. Алматы, 1989ж. 5. Қалиев Ғ. Қазақ тілінің сөзжасам мәселелері. Алматы, 20002ж. 4 дәріс тақырыбы: Сөзжасамдық тізбек, сөзжасамдық тарам, сөзжасамдық саты. 1. Сөзжасамдық тізбек 2.Сөзжасамдық тарам 3. Сөзжасамдық саты Сөзжасамдық ұяның мүшелерінің негізгілерінің бірі - сөзжасамдық тізбек. Қазақ тіл білімінде сөзжасамдық тізбек мәселесі тұңғыш рет ілгеріде аталған "Қазіргі қазақ тілінің сөзжасам жүйесі" атты монографияда көтерілді, сөзжасамдық тізбек термині ғылыми айналымға алғаш сонда түсті. Бір түбірден тараған, біріне-бірі негіз болатын негізді сөздердің тобы сезжасамдық тізбек деп аталады. Сөзжасамдык тізбектің қайсысын алсақ та, оның құрамындағы туынды түбірлер бір түп негіз сөзден бастау алады. Олай болса, тізбек атаулы түп негіз сөзден өрбиді, яғни сөзжасамдық тізбектің құрамында міндетті түрде түп негіз сөз болуы шарт. Түп негіз сөзсіз сөзжасамдық тізбек болмайды, түп негіз сөз сөзжасамдық тізбектің негізгі мүшесі. Сөзжасамдық тізбектің келесі мүшесі - түп негіз сөзден жасалған туынды түбір сөздер. Тізбектің құрамындағы туынды сөз біреу де, бірнешеуде бола береді. Мысалы, жұп-жұптық; жыр-жырла-жырлас;зар-зарла-зарлат-зарлатқыз. Осы мысалдағы 1 -тізбекте бір ғана туынды сөз бар, 2-тізбекте екі туынды түбір, 3-тізбекте үш туынды түбір бар. Бұл туынды сөздердін санының тізбекте түрлі болатынын көрсетті. Сонда тізбектегі түп негіз сездің саны тұрақты болады да, туынды сөздің саны тұрақсыз болатыны анықталды. Бұл екеуі де - сөзжасамдық тізбектің негізгі мүшелері. Сөзжасамдық тарам термині словообразовательная парадигма мәнінде қодданылды. Осы термин орыс тіл білімінде де кейінгі кезде қолданыла бастады. Бұрын тарам термині морфологияда ұзақ уақыт қолданылғаны белгілі, мысалы септік тарамы (парадигмасы), жіктік тарамы (парадигмасы) сияқты қолданыс ғылымда әбден таралған, таныс ұғымға айналған. Бұл термин барлық тіл біліміндік сөздіктердің бәрінде сөз түрлендіру жүйесі мәнінде түсіндірілген. Соңғы кезде сөзжасамдық тарам (словообразовательная парадигма) термині қолданыла бастады. Морфологиялық тарамда да бір сөз түрлі сөз түрлендіруші қосымшалар арқылы түрленеді. Сөзжасамда да бір сөзден бірнеше түрлі сөз жасалады. Морфологиялық тарамдар жиі қолданылады. сөзжасамдық тарамдар әлдеқайда сирегірек қолданылады және сөзжасамдық тарамдағы создердің лексикалық мағынасында айырма болса, морфологиялық тарамдағы сөздердің лексикалық мағынасында айырма болмайды да, айырма тек грамматикалық мағынада болады. Сөзжасамдық саты деп негіз сөз бен сөзжасамдық жұрнақтан тұратын сөзжасамдық ұядағы туынды түбірлердің жасалу ретін білдіретін тілдік бірлік аталады. Сөзжасамдық тарам (парадигма) деп тік қатардағы бір сатыда бір негіз сөзден өрбіген туынды сөздердің жиынтығы аталады. Бақылау сұрақтары: 1. Сөзжасамдық тізбек дегеніміз не? 2. Сөзжасамдық тарам дегеніміз не? 3. Сөзжасамдық тарам дегеніміз не? Ұсынылатын әдебиеттер: 1. Оралбай Н. Қазақ тілінің сөзжасамы. -Алматы, 2002. 2. Салқынбай А. Қазақ тілі сөзжасамы. –Алматы, 2003. 3. Бейсембайқызы З. Сөзжасам пәнін модуль бойынша оқыту.-А., 2000. 4. Қазіргі қазақ тілінің сөзжасам жүйесі. Алматы, 1989ж. 5. Қалиев Ғ. Қазақ тілінің сөзжасам мәселелері. Алматы, 20002ж. №2 модуль. Грамматика және оның салалары. Негізгі грамматикалық ұғымдар. Сөздің морфологиялық құрылымы. 5 дәріс тақырыбы: Грамматиканың зерттеу нысаны, салалары, зерттеу мақсатына қарай грамматиканың түрлері. 1. Грамматика ғылымы туралы түсінік. 2. Зерттеу мақсатына қарай грамматиканың түрлері. 3. Қазақ тілі морфологиясының зерттелу тарихы, қазіргі жай-күйі.
Сөздің грамматикалық мағынасы да, ол мағынаны білдіретін көрсеткіштері де сөздердің мағыналық топтарына байлаулы болады. Сондықтан морфология сөз таптарын да зерттейді. Грамматиканың екі бөлімі бар, олар: морфология мен синтаксис. Грамматиканың бұл екі саласы бір-бірімен тығыз байланысты. Зерттеу мақсатына қарай грамматика салыстырмалы, салғастырмалы, тарихи, сипаттамалы деген түрлерге бөлінеді.Қазақ тілі морфологиясын зерттеген ғалымдар қатарына Ы.Маманов, А.Ысқақов, Ж.Шакенов, С.Исаев, А.Қалыбаева,Н.Оралбаева, Ө.Төлеуов, Ә.Хасенов, Ш.Сарыбаев тәрізді ғалымдарды жатқызуға болады. Бақылау сұрақтары: 1. Грамматика нені зерттейді? 2. Морфология және синтаксис бөлімі нені зерттейтін ғылым? 3. Зерттеу мақсатына қарай грамматика қандай түрлерге бөлінеді? 4. Қазақ тілі морфологиясын зерттеген ғалымдар кімдер?
1.Ысқақов А. Қазіргі қазақ тілі. Алматы: Ана тілі, 1991. – Б. 3-12. 2.Оралбай Н. Қазіргі қазақ тілінің морфологиясы. А., 2007. – Б. 3-14. 3. Исаев С. Қазіргі қазақ тіліндегі сөздердің грамматикалық сипаты. А., 1998. 6 дәріс тақырыбы: Негізгі грамматикалық ұғымдар. 1. Сөз – лингвистикалық зерттеулердің негізгі объектісі. 2. Грамматикалық ұғымдар (грамматикалық мағына, грамматикалық форма, грамматикалық тәсіл, грамматикалық категория, құрылым)
Грамматикалық құбылыстың өзіне тән грамматикалық мағынасы мен сол мағынаны білдіретін грамматикалық тәсілі үнемі бірлікте болады. Грамматикалық мағына - грамматикалық құрылыстың мазмұны болса, грамматикалық тәсіл сол мазмұнды білдіретін формасы. Сондай жалпы грамматикалық мағыналарды білдіретін грамматикалық амал-тәсілдер грамматикалық формалар деп аталады. Грамматикалық сөзтұлға белгілі бір грамматикалық мағынаны білдіруі шарт. Грамматикалық сөзтұлға екі түрлі болады: 1) синтетикалық сөзтұлға, 2) аналитикалық сөзтұлға. Синтетикалық сөзтұлға деп грамматикалық категорияның қосымшалары арқылы түрленген сөздер аталады. Аналитикалық сөзтұлға деп грамматикалық мағынаның көмекшілері яғни аналитикалық форманттары арқылы түрленген сөздер аталады. Грамматикадағы негізгі мәселеге грамматикалық категория жатады. Грамматикалық категория деп бір тектес жүйелі грамматикалық мағыналардан түратьш және оларды білдіретін арнайы грамматикалық көрсеткіштері бар тілдік қүбылыс аталады. Грамматикалық категориялар морфологиялық және синтаксистік болып бөлінеді. Бақылау сұрақтары: 1. Грамматикалық мағына дегеніміз не? 2. Грамматикалық форма дегеніміз не? 3. Грамматикалық категория дегеніміз не? Ұсынылатын әдебиеттер: 1.Ысқақов А. Қазіргі қазақ тілі. Алматы: Ана тілі, 1991. – Б. 3-12. 2.Оралбай Н. Қазіргі қазақ тілінің морфологиясы. А.,2007. – Б. 3-14. 3. Исаев С. . Қазіргі қазақ тіліндегі сөздердің грамматикалық сипаты. А., 1998. №3 модуль. Сөздің морфологиялық құрамы мен жасалу жолдары. 7 дәріс тақырыбы: Сөздің морфологиялық құрамы. Қосымшалардың түрлері, пайда болу, даму жолдары. Жұрнақтардың құрамы, түрлері. 1.Морфология зерттейтін негізгі мәселелердің бірі- морфема. 2. Морфемалар мен жұрнақтар. 3. Жұрнақтардың мағыналары және қолданылу ерекшеліктері.
Сөздің лексикалық я грамматикалық мағыналарын білдіретін бөлшектерді морфемалар деп атайды. Морфема дегеніміз - сөздің ары қарай бөлшектеуге келмейтін ең кіші мағыналық бірлігі. Морфема түбір морфема, аффикстік морфема болып екіге бөлінеді. Мысалы, оның анасы кім? дегендегі ана+сы сөзінде екі морфема бар. Ана — түбір морфема, -сы (тәуелдік жалғауы) — аффикстік морфема. Оның деген сөз де солай: о — түбір морфема, ның — аффикстік морфема, кім - түбір морфема. Морфемалар мағынасы мен қызметі жағынан әр түрлі. Морфеманың өзіне тән мағынасы(мазмұны) және өзіне тән сыртқы дыбыстық жамылышы (формасы) болады. Морфемалар түбір морфема және қосымша морфема деп екіге бөлінеді|Морфемалардың ішінде негізгі лексикалық мағынаны білдіретіндері, грамматикалық мағынаны білдіретіндері де бар. Түбір морфема – сөздің әрі қарай бөлшектеуге келмейтін ең түпкі негізі. Мысалы: айт, тіл. Қосымша морфемалар деп түбірге қосылып, оған қосымша мағыналар үстейтін мағыналарды айтамыз.Мысалы: тіл-і, тіл-сіз, айт-ыл, айт-ылар, айт-атын. Қосымша морфемалар сөз тудыратын және форма тудыратын қосымшалар (морфемалар) жұрнақтар деп, сөз бен сөзді байланыстыратын қосымшалар (морфемалар) жалғаулар деп аталады. Сөз тудыратын жұрнақтар өзі қосылып айтылған сөздерінен жаңа туынды сөз жасайтын болғандықтан (лексика-грамматикалық) категория қатарына жатады, форма тудыратын жұрнақтар өзі қосылып айтылған сөзінің белгілі бір сөз табына тән грамматикалық қызметін анықтау үшін қолданылатын болғандықтан, функционалды-грамматикалық категория қатарына жатады. Түбір морфемадан сөз тудыратын аффикстерді - сөз тудырушы аффикстер дейміз. Сөз тудырушы аффикстердің мағынасы деривациялық мағына деп аталады. Сөз бен сөзді байланыстырып, олардың бір-біріне қатынасын білдіретін аффикстер — сөз түрлендіруші аффикстер, ал олардың грамматикалық мағыналары реляциялық мағына деп аталады. Ал жалғаулар сөйлем ішіндегі сөздерді бір-бірімен байланыстыратын категория болғандықтан, таза грамматикалық категорияға жатқызылады. Құрылымы мен құрамы жағынан жұрнақтар жалаң және құранды жұрнақтар болып екіге бөлінеді. Жалаң жұрнақ мағына, форма жағынан да бөлшектенбейтін бір бүтін жұрнақ. М/ы: -ім, -пе, -шы, -қыш, -шік, -лік Құранды жұрнақтар: -ымды, -імді, -малы, -мелі, -қылықты, -кілікті т.б. Жұрнақтар мынадай топтарға бөлінеді: Төл және кірме жұрнақтар Көне және жаңа жұрнақтар. Тірі және өлі жұрнақтар Жалаң және құранды жұрнақтар Дара мағыналы және көп мағыналы жұрнақтар Синоним және омоним жұрнақтар Құнарлы және құнарсыз жұрнақтар жүктеу/скачать 0,97 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|