Пәннің ОҚу- әдістемелік кешені қазақ тілін оқыту әдістемесі 5В011700 «Қазақ тілі мен әдебиеті 5В020500 «Филология» ОҚУ-Әдістемелік материалдары
жүктеу/скачать 2,43 Mb.
|
- Бұл бет үшін навигация:
- Дәрісті қорытындылау
- Негізгі тапсырмалар, сұрақтар
| Мақсаты: Құрмалас сөйлемді теориялық деңгейде оқытудың әдістемесі. Құрмалас сөйлемнің жасалу жолдары. Құрмалас сөйлемді талдау әдістемесі. Салалас құрмалас сөйлем мен оның жасалу жолдары. Салалс құрмалас сөйлемнің мағыналық түрлерін оқыту әдістемесі. Салалс құрмалас сөйлем компоненттерінің байланысу жолдарын талдау әдістері.
Сабақтас құрмалас сөйлем мен оның жасалу жолдарын оқыту әдістемесі. Сабақтас құрмаластың мағыналық түрлері мен олардың жасалу жолдарын меңгерту. Аралас құрмалас сөйлемді оқыту әдістемесі. Аралас құрмаластың өзіне тән жасалу жолдарын меңгерту әдістемесі. Көп компонентті құрмалас сөйлемді оқыту әдістемесі. Көп компонентті құрмаластың ішкі жүйесін құраушылар: көп компонентті салалас құрмалас сөйлем, көп бағыныңқылы сабақтас құрмалас сөйлем, аралас құрмалас сөйлем. Осыларды талдаудың өзіндік логикалық желісі болатындығы және оны оқушыларға меңгерту әдістері. Мәтін туралы ұғымды қалыптастыру әдістемесі. Мәтіннің негізгі белгілері анықтаудағы логикалық оператциялар және оларды оқушыларға меңгерту. Мәтінді талдау әдістемесі. Мәтінді оқытуда фонетикамен, лексикамен, сөзжасаммен, морфологиямен, сөз тіркесі, сөйлеммен байланыстыру әдістері. Мәтінді құраушы тіл бірліктерінің мәтін құрылымындағы байланысу жолдары көрсету. Жоспар: Құрмалас сөйлемнің құрылымдық - мағыналық жүйесі туралы түсінік Салалас құрмалас сөйлемді оқыту Сабақтас құрмалас сөйлемді оқыту Құрмалас сөйлемді талдау әдістемесі. Мәтінді талдау әдістемесі. Синтаксис курсындағы күрделі тақырыптың бірі — құрмалас сөйлем туралы түсінік. Бұл тақырыпты оқыту арқылы оқушыларға құрмалас сөйлем танытылады. Осы тақырыптан берілетін теориялық білімнің аясы кең. Атап айтқанда, оқушылар мынадай білім алады: 1. Құрмалас сөйлемді оқудағы мақсат. 2. Құрмалас сөйлем қазақ тілі синтаксисінің үлкен бір саласы екені жөнінде түсінік. 3. Құрмалас сөйлемнің өзіндік белгілері. 4. Құрмалас сөйлемнің анықтамасы. 5. Құрмаластың өз ара салалас, сабақтас, аралас кұрмалас сөйлемдер болып бөліиетіні./ Құрмалас сөйлем туралы түсінікті оқушылар санасы- на екі түрлі жолмен жеткізуге болады: біріншісі — әңгі- ме, байқау әдістері арқылы; екіншісі — мұғалімнің тү- сіндіруі, байқау әдістері арқылы. Құрмалас сөйлем туралы түсінік оқушыларға әңгіме, байқау әдістері арқылы былайша меңгертіледі. Мұғалім өтілетін тақырыпты хабарлаған соң, мұны меңгеру оқушылардың жай сөйлем синтаксисінен алған біліміне байланысты екенін, жай сөйлемнің түрлерін жақсы білетіндер ғана бұл тақырыпты ешбір қиыншы- лықсыз ұға алатынын ескертеді. Қүрмалас сөйлем Жан сөйлем Күрмалас сөйлем Күрмаласу тәсілі Жаңбыр жау ды. Жер көгерді. Күн шықты. Мал өріске кетті. Бет каратпай- тын боран бол ды. Капан калаға бармады. Жаңбыр да ж ауды , жер де көгерді. Күн шыққан соң, мал өріске кетті. Бет қаратпайтын боран болған- ды қт ан, Қапан қалаға бармады. Менің касымда алты-ақ жауын- гер бар; жұмыскерлер төр- теу, баламен бесеу. баяндауыштың тиянақты фор- масы шылау арқылы қосымшалар ар- қылы интонация арқы- лы Оқушылар жоғарыдағы сөйлемдердің бәрі де аяқтал- ған тиянақтЫ бір жай ойды білдіретінін, сондықтан бар- лығы да жай сөйлем екенін, сонан кейін олардың қайсы сы жалаң, жайылма, толымды, жақты сөйлемдер екенін айтып, олардағы тұрлаулы мүшелерді (бастауыш пен баяндауышты) атайды. Мұнан кейін орындалатын жұмыстың түрі — оқушы ларға жоғарыда талданған жай сөйлемдерден қүрмалас сөйлем құрату. Бұл үшін класқа мынадай сұраулар қо йылады: 1. Кім да шылауын қосып, бірінші мен екінші жай сөйлемдерден күрделі бір ойды білдіретін сөйлем құрай- ды? 2. М ал қашан өріске кетті? 3. Неліктен Капан қалаға бармады? Соңғы екі сүраққа жауап бергенде, үшінші мен төр- тінші, бесінші мен алтыншы жай сөйлемдерді пайдалану керектігі ескертіледі. Оқушылар мынадай жауап қайтарады: 1. Ж аңбыр жауды да, жер көгерді. 2. Ж аңбыр да жауды, жер де көгерді. 3. Кун шьіқты, мал өріске кетті. 4. Кун шыққан соң, мал өріске кетті. 5. Бет қаратпайтын боран болғандықтан, Капан қалаға бармады. Мұғалім оқушылардың жай сөйлемдерден күрделіойды білдіретін сөйлемдерді (қүрмалас сөйлемдерді) дұрыс құрастыра алғанын, солардыц ішінен екінші, төр- тінші және бесінші сөйлемдерді есте сақтауды ескертеді. Сонан кейін таблицаның екінші, үшінші графаларыныц бетіндегі қағазды алып тастайды да, онан оқушылар құрастырған сөйлемдерді таптырады, құрмаласу тәсілдерін (жай сөйлемдердің орын тэртібі, шылау, қосымшалар арқылы құрмаласқанын) айтқызады. Бір окушыдан таблицадағы төртінші құрмаластың неше жай сөйлемнен құралғанын және олардың қандай тәсілмен (бұл көрнекі құралдың 3-графасында көрсетілген) құрмаласқанын айту талап етіледі. Оның жауабын тыңдап болған соң, оқушыларға ой корытындысын шығара алатындай жетекші сұрақтар қойылады: Жай сөйлем бір я бірнеше сөйлем мүшелерінен кұралып, бір тиянақты ойды білдіреді, ал қүрмалас сөйлем неден құралады, қандай ойды білдіреді? Бұл сұраққа жоғарыда талдаған мысалдарға сүйене отыра бір оқушы: — Қүрмалас сөйлем екі я бірнеше жай сөйлемнен кұралып, бір күрделі ойды білдіреді деп жауап береді. Мұғалім оқушы жауабының дұрыстығын ескертеді де: — Қүрмалас сөйлемнің күрделі ойды білдіруі — оның бірінші өзіндік белгісі./Күрмалас сөйлемнің екі я онан да көп жай сөйлемдерден жасалатыны — оның екінші өзіндік белгісі. Тіл ғылымында қүрмалас сөйлем нің құрамындағы жай сөйлемдерді қүрмалас сөйлемнің компоненттері деп атайды. Мұнан былай біз де «құрма- лас сөйлемнің жай сөйлемі, сыңары, бөлігі» дегендердің орнына компонент деген сөзді қолданамыз. Қүрмалас сөйлем екі я одан да көп жай сөйлемдерден жасалады деудің орнына қүрмалас сөйлем екі я онан да көп компо- ненттерден жасалады деп атайтын боламыз,— деп, оқу- шылардың қүрмалас сөйлем жайында білегіндерін бір түйіп қояды. Мұнан кейін класқа мынадай сүраулар қойылып, жауаптар алынады. Мұғалім. Көрнекі құралдың 1-графасында берілген жай сөйлемдердің кез келгендерін былайша біріктіріп, Жаңбыр жауды да, бет қаратпайтын боран болды. Жер көгерген соң, қар кетті. Қапан қалаға бармағандықтан, мал өріске кетті деп айтуға және СОларды қүрмалас сөй лем деп тануға бола ма? Оқушылар. Жоқ, олай айтуға да, солай айтқанмен, оларды құрмалас сөйлем деп тануға да болмайды. Мұғалім. Неліктен болмайды? Оқушы. Жаңбыр жауа сала, бірден бет қаратпайтын боран болмайды. Қар кетпей тұрып, жер көгермейді. Малдың өріске кетуі бір адамның қалаға бармауына байланысты емес. Сондықтан да жоғарыдағыдай етіп айтуға болмайды. Екінші сөзбен айтқанда, ол сөйлем дердің мағынасы бір-бірімен байланыспаған, сол себепті олар күрделі ойды білдіре алмайды, құрмалас сөйлем болмайды. Мұғалім. Дұрыс. Сонымен, кез келген жай сөйлемдер құрмалас сөйлем жасай ала ма екен? Оқушы. Кез келген жай сөйлемдер құрмалас сөйлем жасай алмайды. Тек мағыналары бір-біріне байланысты әрі жақын жай сөйлемдер ғана құрмалас сөйлем жа- сайды. Мұғалім. Дұрыс. Ал кез келген жай сөйлем құрмалас сөйлемнің компоненті бола ала ма? Оқушы. Мағыналары жақын және бір-біріне байла нысты жай сөйлемдер ғана құрмалас сөйлем жасай ала- тындықтан, солар ғана құрмаластың компоненттері бола алады. Мұғалім. Дұрыс. Мағыналары бір-біріне жақын әрі бір-біріне байланысты жай сөйлемдер ғана құрмалас сөйлем жасай алады. Екінші сөзбен айтқанда, құрмалас сөйлемнің компоненттері бір-бірімен мағыналық байла- ныста болады. Бұл — құрмалас сөйлемнің үшінші өзін дік белгісі. Дәл осындай жетекші сұраулар қоя отырып, сөйлем дерді талдату арқылы мұғалім оқушыларға құрмалас сөйлемнің тагы да мынадай төрт белгісін танытады: 1. Құрмалас сөйлем компоненттері бір-бірімен грам- матикалық байланыста болады. Ол байланыс косымша, шылау, компоненттердің орын тәртібі, өзіндік ннтонаңпясы арқылы байқалады. 2. Құрмалас сөйлемнің эр компонентінің бастауышы (грамматикалық немесе логикалық) мен баяндауышы болады. 3. Ж ай сөйлемнің атаулы түрінен басқалары құрма лас сөйлемнің компоненті бола алады. 4. Құрмалас сөйлемнің компоненттері өздігінен аяқ- талған, тиянақты ойды білдіре алмайды, тек біршама аяқталған ойды білдіреді, сондықтан да құрмалас сөйлемнің құрамындағы жай сөйлемдер өздерінің жай сөй- лемдік қасиетінен аздап болса да айрылады. Құрмалас сөйлемнің осындай өзіндік жеті белгісінің ішіндегі ең негізгілері, оқушылардың үнемі есте сақтауға тиістісі тертеуі: күрделі ойды білдіретіні; компонентте- рінің мағыналарының жақындығы, байланыстылығы; компоненттердің өз ара грамматикалық байланыста болатыны; құрмаластың бірнеше жай сөйлемнен жасалатыны. Сондықтан да құрмалас сөйлем анықтамасында осылардың қамтылуын мұғалім жіті қадағалайды. Мұғалім оқушыларға құрмалас сөйлемге анықтама бергізгенде, осы төрт белгінің негізінде айтуды талап етеді. Анықтама беруге оқушылардың шамасы жетпей- тін класта төмендегі анықтаманы мұғалімнің өзі айтады: Күрделі ойды білдіретін, мағына, грамматикалық форма арқылы байланысқан жай сөйлемдердің тіркесін құрмалас сөйлем дейміз. Осы анықтаманы асықпай-саспай, жайлап екі рет айтқан соң, оны оқушылар үғып алады. Құрмалас сөйлем туралы түсінік беріп, оның өзіндік белгілері мен анықтамасын оқушыларға меңгерткеннен кейін, құрмалас сөйлем мағынасы мен түлғасына қарай салалас, сабақтас, аралас құрмалас болып үшке бөлінетінһу олардың әрқайсысына алдағы сабақтарда ар найы тоқталатынын ескертеді. Осылайша құрмалас сөйлем туралы түсінік әңгіме, байқау әдістері арқылы, ойша қорытудың индуктивтдедуктивті түрімен оқушыларға меңгертіледі. Құрмалас сөйлем туралы түсінік мұғалімнің түсінді- руі, байқау әдістері арқылы былайша түсіндіріледі. Алдымен мұғалім оқушыларға мұнан былай құрма- лас сөйлем синтаксисін оқитындығын, бүл қурстың мәні мен мақсатын кіріспе әңгімесінде түсіндіреді де, осы са бақта «Құрмалас сөйлем туралы түсінік» деген тақырып- тың өтілетіндігін хабарлап, көрнекі құралды оқушылар ға тегіс көрінетіндей етіп іледі. Көрнекі құралдағы ешбір графаның беті бүркеліп жабылмайды. Мұғалім көрнекі құралда- жазылғандар- дың оқушылардың бәріне тегіс көрінетін-көрінбейтінін сүрайды да, жаңа материалды түсіндіруге кіріседі. Мұ ғалім жаңа материалды түсіндіргенде, жоғарыда айтыл ған жүйемен, құрмалас сөйлемді жай сөйлеммен сал- ғастыра отырып, құрмаластың өзіндік белгілерін, анық тамасын танытады.Мұғалім жаңа материалды түсіндіргенде де, индук- тивті-дедуктивті тәсілді басшылықка алады. Оқушылар дың сабаққа ынтасын арттыру мақсатымен бірен-саран сұрақтар қойып, жауап қайтарып отырады. Есте бола тын нәрсе, жаңа материалды түсіндіру, байқау әдісімен меңгерткенде, өтілетін материалдың мазмүнын мұғалім нің өзі айтып беруіне тура келеді. Сонымен, құрмалас сөйлем туралы түсінікті оқушы лар санасына қашан, қандай әдіспен түсіндіру мұғалім нің қалауына, оқушылардың өткен материалдардан ал ған білім көлеміне байланысты. Кластағы оқушылардың өткен материалдардан алған білімі өте жақсы болып және олар әңгіме әдісімен жаңа материалды меңгеруге жаттыққан, дағдыланған болса ғана, балалар мұғалімнің жетегімен құрмалас сөйлем туралы түсінікті саналы мең- гере алады. Мұғалімнің уақытты дұрыс пайдалануына кедергі жасамайды. Ал кластың өткен материалдан ал ған білімі нашар болса, сабақты мұндай әдіспен түсін діру тиімсіз, өйткені білімі нашар оқушылар мұғалімнің жетектегеніне ере алмайды, қойған сұрауларына жауап бермейді, жаңа материалға байланысты жаңа ой қоры- тындысын шығара алмайды, соның салдарынан мұғалім «Құрмалас сөйлем туралы түсініктен» оқушыға жоғары- дағы көлемде теориялық білім бере алмайды; оған уақыты жетпейді. Мұндай жағдайда түсіндіру әдісі тиім ді. Бірақ бүдан мұғалімнің түсіндіруі тек оқушылар білімі нашарырақ класта ғана қолданылады деген жаңы- лыс қорытынды шығаруға болмайды. Ол әдіс оқушылар дың білімі жақсы кластарда да өте тиімді. Бұл әдісті қолдана отырып та оқушылар белсенділігін арттыруға болады. Ол үшін мұғалім жаңа материалды түсіндіру проңесінде оқушыларға бірен-саран сұрақтар қойып, олардың назарын сабаққа аударып отырады. Түсіндіру әдісін теориялық білім көберік берілуге тиісті сабақтарда қолданған жөн. «Құрмалас сөйлем туралы түсініктен» оқушыларға теориялық білім бергенде, аздап грамматикалық талдау да қолданылып отырылады, бірақ ол өтілген материалдар арқылы ғана жүргізілетін болғандықтан, жаңа са бақты түсіндірудегі негізгі оқыту әдістерінің қатарында аталынбады. Өйткені қай материал болсын оқушыларға бір ғана оқыту әдісімен меңгертілмейді, бірнеше оқыту әдісін талап етеді. Алайда солардың ішінде сол сабақта негізгі және көмекші оқыту әдістері болады. Құрмала сөйлем туралы түсінік беруде ең негізгі оқыту әдістері мүғалімнің түсінігі, байқау, әңгіме әдістері және ойша қорытудың индуктивті-дедуктивті жолымен жоғарыда баяндалған жүйемен меңгертіледі. Құрмалас сөйлемді оқыту барысында оқушыға салалас құрмалас пен сабақтас құрмаластың ұқсастықтары мн айырмашылықтарын салыстыра отырып түсіндірген тиімді. Салалас пен сабақтас сөйлемнің бір-бірінен айырмашылығы оның баяндауыш формасында екендігі мысалдар арқылы түсіндіріледі. Алынған сөйлемді бір-біріне айналдыру арқылы тереңірек түсіндірген жөн. Құрмалас сөйлемнің жай сөйлемнен айырмашылығы оның күрделі ойды білдіретіндігінде екендігін жай сөйлемді мысал ретігнде алып, салыстырған жөн. Кейбір құрмалас сөйлемдердің жай сөйлемнен қысқа болып келетінін, ал керісінше кейбір жай сөйлемдердің ұзақ болып кездесетінін де айтып өту қажет. Ол үщін мынандай сөйлемдерді мылалға келтіруге болады: Дәл осы сәтте Мағаш пен Кәкітай Дәрменді көріп күле жөнелісті Адамның іші қандай болса, іші де сондай. Осындағы бірінші сөйлем жай сөйлем де, екіншісі сабақтас құрмалас сөйлем болып тұрғанын оқушыға жан-жақты түсіндірі қажет. «оқушылардың құрмалас сөйлем туралы қалай түсінгегін байқау үшін, төрт-бес жалғаулықты, үш-төрт жалғаулықсыз құрмалас сөйлем тауып жазып келуді тапсырған жөн» Құрмалас сөйлемді оқытқанда оның тыныс белгілерніе де назар аударылады. Мектепте синтаксисті оқытқанда мынандай міндеттер қойылады: Синтаксистік ережелер мен заңдылықтардың негізінде оқушыға тілдің синтаксистік құрлысы туралы жүйелі білім қалыптастыру; Тілдің синтаксистік нормасы тұрғысынан оқушылардың сөйлеу тілін жетілдіру; Оқушы тілінің синтаксистік құрлысын мақсатты түрде байыту; Пунктуация ережелерін оқушылардың ойдағыдай игеруіне негіз жасау; Оқушылардың ойлау қабілетін дамыту. Мәтінді оқыту Сабақ өткізу, оқыту барысында өткізілетін ең күрделі жұмыстың бір түрі – кітаппен жұмыс, яғни кітаптағы жаттығулармен және мәтінмен жұмыс. Мұғалім берілген ертек не әңгімені өте мәнерлеп, нақышына келтіріп оқуы керек. Өлеңді, не әңгімені оқығанда әр сөзге дұрыс екпін түсіріп, тыныс белгілеріне тоқталып, дұрыс оқу дағдысын бірінші күннен бастап сақтауға тиіс. Мәтінмен жұмыс – сабақта өтілетін әртүрлі жұмыстардың жиынтығынан құралады. Олар: 1. Дыбыстармен жұмыс. 2. Сөздіктермен жұмыс. 3. Сөздік қорларын жетілдіру. 4. Тіл дамыту. 5. Ережемен жұмыс 6. Ауызша сөйлей білуге дағдыландыру. Осы тұрғыдан келгенде мәтінді меңгертуде сөздің жұмысының рөлі улкен. 1. Төл дыбыстарымыз бар сөздерді оқытушы дауыстап өзі оқып, сонан қайталау керек. 2. Жаңа сөздерді тақтаға жазып есте сақтауын қадалап, оған байланысты сөздерді дыбыстап оқытуға, іштей қайталауға дағдыландыру керек. 3. Қиын сөздерді, сөз тіркестерін жекеше оқытып, дәптерге жазғызып, хормен оқыту керек. 4. Тақырыпты қаншалықты меңгергендігін байқатып, сөйлете білуге дағдыландыру мақсатында мәтіннің мазмұнын қысқаша баяндауды уйрету керек. 5. Мәтінге байланысты сұрақ қойғызып, жауап алу керек. Дәрісті қорытындылау: Құрмалас сөйлемді теориялық деңгейде оқытудың әдістемесі. Құрмалас сөйлемнің жасалу жолдары. Құрмалас сөйлемді талдау әдістемесі. Салалас құрмалас сөйлем мен оның жасалу жолдары. Салалс құрмалас сөйлемнің мағыналық түрлерін оқыту әдістемесі. Салалс құрмалас сөйлем компоненттерінің байланысу жолдарын талдау әдістері. Негізгі тапсырмалар, сұрақтар:
Арғынов Х. Қазақ тілі синтаксисінің методикасының негіздері еңбегінен құрмалас сөйлемді оқытуда қолданылатын көрнекі құралдарға талдау жасаңыз Мәтінді оқытуда фонетикамен, лексикамен, сөзжасаммен, морфологиямен, сөз тіркесі, сөйлеммен байланыстыру әдістері. Мәтінді құраушы тіл бірліктерінің мәтін құрылымындағы байланысу жолдары көрсету. жүктеу/скачать 2,43 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|