ПӘннің ОҚУ-Әдістемелік кешені «Қазақстанның физикалық географиясы» «5В016600 – География» мамандығы үшін ОҚУ-Әдістемелік материалдары

1. 
   Қазақстан территориясына тән табиғат зоналардың таралу ерекшелігі немен тығыз байланысты?
   
2. 
   Өтпелі зоналардың солтүстікке қарай жылжу болжамына қарай қарайсын?
   
3. 
   Биіктік белдеулердегі табиғат зоналарының жазық зоналардан қандай ерекшелігі бар?
   

№11 дәріс Қазақстанның физикалық- географиялық аудандастырылуы

1. Физикалық географиялық аудандастыру тарихы. Аудандастыру принциптері.

2. Зоналык, азоналық, зоналық - азоналык, генетикалык және комплексті (кешенді) принцип. Гвоздецкидің, Давыдованың, Чупахинның аудандастыруларына салыстырмалы сипаттама.

№11 дәрістің қысқаша конспектісі

№12 дәріс Қазақстанның экологиялық жағдайы Геоэкологиялық аудандастырылуы

1. Ғаламдық және аймақтық экологиялық проблемалар.

2. Экологиялық проблемалардын себептері, салдары және шешу жолдары.

№12 дәрістің қысқаша конспектісі

Каспий теңізі – Қазақстанның басты бөлігінде орналасқан дүние дүние дүзіндегі ең үлкен тұзды көл.Жалпы көлемі 400 мың м²-ге жуық,айдыны өте үлкен болғандықтан,теңіз деп аталады.Каспий теңізі 13 мың жыл бұрын Қара теңізбен Жерорта теңізі арқылы дүниежүзілік мұхитпен жалғасқан.Ол кездегі теңіз суының деңгейі қазірден 45 м жоғары болған.Каспий аты ерте заманда теңіз жағасын қонытаған «Каспий» тайпаларына байланысты аталған. Олар туралы алғашқы деректер ежелгі грек ғалымы Геродот еңбектерінді жазылған.

Теңіздің су деңгейі дүниежүзілік мұхит деңгейінен 28 метр төмен жатыр.Каспий теңізінің Қазақстан жеріндегі бөлігі онша тнрен емес (200-300м), ең терен жер оңтүстік бөлігінде (1025м) Теңіз солтүстіктен оңтүстікке қарай 1200 км созылып жатыр.Орташа ені 320 км.

Климаты. Қысы суық, жазы құрғақ континентті .Қыста Азия максммумы , ал жазда Азор максимумы тармақтары әсер етеді.Сондықтан жауын шашын аз,теңіз айдынына 20 мм шамасында жауады.Жазда орташа температурасы +26⁰с шығыс жағалауында кейде +44⁰с жетеді.Теңіз бетінің жылдық булану мөлшері доғары - 1000 мм-ге ,ал шығыс жағалауында 1400 мм-ге жетеді.Теңіз әртүрлі климаттық белдеуде орналасқан(сол.түстік қоңыржай, бат.ылғ.субтропиктік, оңт.шығ.құрғақ субтроаиктік) су бетінде ірі толқын туғызатын жи турады.

Соңғы жылдары Каспий суының деңгейі 1 м-ге көтеріліп,жағалауында орналасқан елді мекендерге көптеген қиындықтар туғызып отыр.

Табиғи байлықтары. Өсімдіктердің 600 түрі,балдырлардың жасыл,қызыл және қоңыр түрлері өседі. Балықпен теңіз жануарларының 854 түрі кездеседі.Каспий теңізінен дүние жүзінде ауланатын бағалы бекіре тұқымдас балықтардың 82% ауланады.

Респебликамыздың шаруашылығына қажеті жүктер теңіз жағалауына орналасқан Атырау,Ақтау порттары арқылы тасымалданады.

Экологиясы.Каспий теңізіне көптеген өзендер келіп құйғанымен одан бірде-бір өзен ағып шықпайды.Соңғы жылдары Каспий теңізін оған құлатып өзендер суымен ағып келген өндіріс қалдықтары қатты ластауды.Каспий теңізінің түбі мен Каспий маңы ойпатынан мұнаймен газ өндіріледі. «Теңіз» мұнай кен орынынан өндірілетін мұнайдың құрамына 20%-ға дейін күкіртті газ бар.Күкіртті газ қоршаған ортаға қатты залалын тигізеді.Теңіз суының деңгейі соңғы жылдары көтеріліп ,Каспий маңы ойпатында орналасқан елді мекендері су басу қаупі туды.

Каспий теңізі жағалауында орналасқан көптеген өнеркәсіп орындары өндіріске пайдаланған техникалық суды тазартудан өткізбей теңізге ағызып,суын ластауды.Мысалы:Ақтау қаласындағы Каспий аймақтық тау-кен металургия комбинатының өдіріске пайдаланған суымен бірге ағызған қалдық заттары әсерінен Қошқарата көлі тіршілігі жоқ өлі көлге айналған. Каспий теңізінің экологиялық проблемалары Қазақстанға ғана емес ,Ресей,Әзірбайжан,Түркіменстан,Иран мемілекеттері ортақ мәселелері шешудің бірігіп жолдарын қарастыруды.

Қазақстанның оңтүстік аймағындағы Арал теңізі көлемі жағынан екінші орынды иеленеді.Арал теңізі Туран ойпатының тектоникалық қазаншұңқырында жатыр.Ол дүние жүзілік мұхит деңгейінен 53 м биікте орналасқан.Жалпы ауданы 64,5 мың км² ,ұзындығы 428 км,жағалаулары көбінесе ойпатты,жазық, құмды болып келеді.Арал теңізінің түбі тегіс,тұңба шөлінді.

Арал теңізі аймағының климаты қатаң котинентті ,құрғақ.Жылдық дауын-шашынның мөлшері 100мм. Жылдық булану мөлшері түскен жауын шашыннан бірнеше есе көп.

Теңіз бетіндегі ауаның жаз айындағы орташа температурасы:

24⁰с,+26⁰с,қыста -7⁰с,-13 ⁰с-ге дейін төмендейді.Қыста теңіз бетіне мұз қатады.Суының тұздылығы 14%,соңғы жылдары теңіз суының қатты тартылып тайаздауына тайланысты тұздылығы қалыпты мөлшерден артқан.

Табиғи байлықтары.Теңізде балықтың 30-дан аса түрі бар.Кәсіптік маңызы бар бекіре,сазан,қаяз,шабақ,ақмарқа сияқты балықтар ауланады.Соңғы уақытқа дейін Аралдан балықшылар жылына 200 мың тонна балық аулап теледі. Аралға құятын Әмудария мен Сырдария өзендерінің суын егістіке орынсыз пайдалану ,ысырап ету салаларынан теңіз суы тартылып,айдыны тартылып барады.

Экология.Аралдың теңізінің тартылып ,теңіз маңайындағы аудандардың экологиялықжағдайларының нашарлауының көптеген себептері бар.Соның ішінде ең басты себебі Аралға құятын Сырдария мен Әмудария өзендерінің аңғарларында суармалы егіс көлемінің жөнсіз ,су режимін дұрыс сақтамау егістік жерлердің сортаңдануына алып келеді.Соның салдарынан Арал теңізінің деңгейі 14,7 м дейін төмендейді.Көлдің 26 мың км² су табаны құрғап , орнына 2 мың гектардай жерде тұзды сортаң шөл п.б.

Ғалымдардың зертеуіне қарағанда тарылған теңіз табанының 1 км² жерінен 8000 тонаға жуық тұзды шаң көтеріліп,қоршаған ортаға таралады екен . Шаңмен көтеріліп , шөккен тұз топырақтың құнарын азайтып,егіс өнімін төмендетеді,ауыз судың сапасына әсер етіп, жергілікті халықтың денсаулығына зиянын тигізіп отыр.

Қазір Арал теңізінің экологиялық жғдайы шетел ғалымдарында алаңдатып отыр.Арал проблемасына арналған бірнеше халықаралық конференциялар өтіп,Аралға көмек тесу жолдары іздестіруде.

1988 жылы «XX ғасыр:бибітшілік және экологиялық» атты ақындардың халық аралық Арал қозғалысы өткізіледі.Соңғы жылдары Қазақстан мен Орта Азия мемілекеттері басшылары Аарлды аман сақтап жолын қарастыруда.Өйткені бұл ғаламдық проблема.

Балқаш – Қазақстанның оңтүстік шығысында орналасқан көл.Көлдің аумағы 18,2 мың км² , көл ендік бағыт бойында созылып жатыр.Ұзындығы605 км,ең тар,жерінің ені 8км.Судың деңгейі жыл мезгіліне байланысты өзгеріп отырады.Ең терен жер 27 м. Балқаш көліне Іле,Қаратал,Ақсу,Аягөз өзендері келіп құяды.Балқаш көлінің көптеген ірі шығанақтары ,мүйізтері,түбектері бар.

Климаты. Балқаш көлінің климаты континентті.Шілде айындағы ауаның орташа температурасы +24⁰с ,қаңтар айындағы ауаның орташа температурасы -8⁰с-ге жуық.Жылдық жауын-шашын мөлшері 120мм . Көлдің бетін желтоқсаннан сәуірге дейін мұз басып жатады.Жазда көл суының температурасы +27⁰с-ге дейін жетеді.

Табиғи байлықтары.Көл әртүрлі малюска, шаян тәрізді ұсақ жәндіктермен планктонға бай.Балықтың 20 аса түрі бар.Оның 5 түрі тек Балқашта өсетін балықтар.

Экологиясы. Балқашқа құятын Іле өзенін Қапшағай су қоймасына ,бұрғаннан бері көл суының деңгейі 2 м төмендеген.Қазір Балқаш көлі түрлі өндірістік қалдықтармен ластануда,әсіресе оған Балқаш Мыс конбинатының өндірістік қалдықтары көп зиян келтіреді.Соның салдарынан көл суы құрамында мыс 14-54 есе артып, мырыш қалдықтары көлдегі тіршілік көзін жояды.Балқаш көлі экологиялық жағдайы дарша жұртты аландатып отырған өзекті мәселе.Қазір Арал –Балқаш қоры ашылды.

Өзін-өзі тексеру үшін сұрақтар:

1. Ғаламдық және аймақтық экологиялық проблемалар.

2. Экологиялық проблемалардын себептері, салдары және шешу жолдары.

Ұсынылатын әдебиеттер: 1,2,3,4,5

№13 дәріс Жеке аймақтардың физико-географиялық ерекшеліктері. Шығыс Еуропа жазығы.

1. Географиялық орны. Тектоникалық - геологиялық кұрылымы. Рельефі.

2. Пайдалы қазбалары, климатының ерекшелігі, өзендері, көлдері, жер асты сулары, зоналық табиғи комплекстері (кешендері). Каспий маңы ойпаты, жалпы сырт, жем үстірті.
№13 дәрістің қысқаша конспектісі

Ежелгі платформаның фундаменті кембрийге дейінгі метаморфтық түзінділерден тұрады. Фундамент бетін қалыңдығы 20-30 км-ге жететін палеозой, мезозой, кайнозойдың шөгінді жыныстарының қалың қабаты жауып жатыр. Палеозой жыныстары негізінен сазды, құмды-тақтатасты, тұзды шөгінділерден тұрады. Ал мезозой мен кайнозойдың жыныстары теңіздік және континентті шөгінділері түрінде болады.

Жазықтың Қазақстандық бөлігі жер бедерінің сипаты әртүрлі болатын Жалпы Сырт, Каспий маңы ойпаты, Орал алды үстіртінен тұрады. Олардың фундаменті палеозой эрасына дейін қалыптасқан. Судан босағаннан соң бұл аумақтар біртіндеп көтеріліп, қазіргі жағдайына жетті. Континенттік даму кезеңінде олардың әрқайсысының өзіне тән жер бедері қалыптасты. Орал алды үстірті жоғары бор кезеңінен соң, ал Жалпы Сырт палеогенде теңіз қайтқаннан соң пайда болды. Каспий маңы ойпатының қазіргі жер бедері палеогеннің соңында Каспий трансгрессиясының құмды-сазды және сазды шөгінділерінің жиналуынан қалыптасқан.

Каспий маңы ойпатының негізгі байлығы — мұнай мен газ. Олар шөгінді қабаттардан тұзды күмбездердің көтерілуі нәтижесінде пайда болған жарықтарда жиналған. Негізінен олар пермь-триас, орта юра, бор және палеоген шөгінділерінде сақталған. Теңіз, Қарашығанақ, Жаңажолда аса ірі мұнай ұңғымалары салынған. Сондай ақ, ойпатта ас тұзы, бор, құрылыс материалдары (құм, саз және т.б.) өндіріледі.

Каспий маңы ойпаты мен Мұғалжар таулары арасында орналасқан, орташа биіктігі 100-300 м. Солтүстік-шығысында аздап көтеріңкі, ал солтүстігі, батысы мен оңтүстігіне қарай біртіндеп төмендеп, төбелі-жонды жазыққа ауысады.

Орал тауы мен Еділ өзені аралығын алып жатқан қыратты өңір, Қазақстан аумағына оның оңтүстік бөлігі енеді. Жалпы Сырт солтүстік-батыс бағытта аласа қатпарларға жиналған әктастан, бор мен басқа да шөгінді жыныстардан түзілген. Қыраттың жер бедері тілімденген, қазақстандық бөлігі тегістеу болып келеді. Жалпы Сырт арқылы Жайық өзенінің көптеген ұсақ салалары ағып өтеді.

Шығыс Еуропа жазығының қазақстандық бөлігі арқылы Жайық, Жем, Ойыл және басқа өзендер ағып өтеді. Жайықтың саласы Ойыл өзенінің ұзындығы 800 км, ол Орал тауынан басталып, Жайық өзеніне құяды. Соңғы жылдары бұл өзеннің суы жазда тартылып, кеуіп қалатын болған, сондықтан Жайық өзеніне жетпей қалады. Суы ауыл шаруашылық алқаптарды суаруға пайдаланылады. Жем өзені (ұзындығы 712 км) Мұғалжар тауының солтүстік-батысынан бастау алады. Соңғы жылдары өзен теңізге жетпей, кеуіп қалып жүр. Бұл аумақта жер шарындағы ең үлкен ағынсыз көл— Каспий теңізі орналасқан.

Өзін-өзі тексеру үшін сұрақтар:

1. 
   Географиялық орналасу ерекшелігі қандай?
   
2. 
   Жер бедерінің шөгілуінің негізгі факторлары?
   

№14 дәріс Оңтүстік Орал таулы аймағы

1. Географиялық орны. Тектоникалық - геологиялық кұрылымы. Рельефі. Пайдалы қазбалары. Климатының ерекшеліктері.

2. Орал климат және су айырық жотасы. Гидрогеографиясы, топырақ - өсімдік жамылғысы және жануарлар дуниесі. Мұгалжар. Орал сырты үстірті.
№14 дәрістің қысқаша конспектісі

Негізінен палеозой және мезозой эраларының әртүрлі дәуірлерінде қалыптасқан магмалық, метаморфтық жыныстардан, сондай ақ нығыздалған шөгінді жыныстардан тұрады. Батысы девонның порфириті, кристалдық тақтатасы, әктасы, тас көмір және пермь дәуірлерінің құмтасы тәрізді жыныстардан құралған. Батыс Мұғалжардың биік шыңдары ең қатты жыныстардан түзілген. Шығыс Мұғалжар кембрийге дейінгі кристалдық тақтатастан, порфириттен, диабаздан және т.б. жанартаулық жыныстардан, силурдың метаморфтық тақтатасынан түзілген.

Мұғалжар - герцин қатпарлығы кезінде түзілген палеозойлық таулы өлке. Негізінен палеозой және мезозой эраларының әртүрлі дәуірлерінде қалыптасқан магмалық, метаморфтық жыныстардан, сондай ақ нығыздалған шөгінді жыныстардан тұрады. Мұғалжардың тау қатпарларының тегістелу процесі Сарыарқаның ұсақ шоқыларының ұзақ геологиялық кезеңде өзгеру барысына өте ұқсас. Аталған ауданның жер бедерінің қалыптасуына жыныстардың литогендік құрамы, эрозиялық және денудациялық процестер ықпал етті.

Мұғалжар тауы никель, кобальт, хромит, мыс, қара және сирек металдарға бай. Кемпірсай кенішінің аумағында Хромтау, Никельтау шахталары ашылған. Бершоғыр маңында көмір шахтасы бар. Бор дәуірінің соңына қарай қалыптасқан мергельді әктас цемент өндірісінде пайдаланылады. Оңтүстік Мұғалжардың құмдарынан шыны жасайды.

Орал тауының Қазақстан аумағындағы жалғасы болып табылады, ол солтүстіктен оңтүстікке қарай 200 км-ге созылып жатыр. Мұғалжардың шығыс беткейі көлбеу, ал батыс беткейі тік келеді. Таудың Батыс және Шығыс жоталары арасында ені 15-20 км болатын Бершоғыр ойысы орналасқан. Кейбір бөліктерінде ұсақ шоқылар да бар. Мұғалжар оңтүстігінде төбелері тегіс аласа қырқаларға және жеке дара тұрған Шошқакөл таулы бұйратына жалғасады. Ең биік нүктесі - Үлкен Боқтыбай (657 м).

Каспий теңізінің өзі аттас түбегінде орналасқан. Оның құрамына Қаратау мен Ақтау жоталары енеді. Қаратаудың ұзындығы — 117 км, ал Ақтау 70 км-ге созылған. Бұл таулар сай, жыра, шатқалдармен тілімделген. Сарыарқамен салыстырғанда Маңғыстау таулары жасырақ, бірақ құрылысы мен жер бедерінің сипатында көптеген ұқсастықтар бар. Маңғыстау тауларының ең биік нүктесі -Қаратаудағы Бесшоқы (556 м). Маңғыстау тауларының оңтүстігінде Қазақстандағы және жалпы ТМД елдері аумағындағы ең төмен нүкте болып саналатын Қарақия немесе Батыр ойысы (-132 м) орналасқан, бұл ойыс дүние жүзі бойынша бесінші орын алады.

Климатының құрғақтығы беткі сулардың таралуына әсер етеді. Мұғалжардан Жем, Ырғыз, Ор, Тобыл, Талды өзендері бастау алады. Олар қар суымен қоректенетіндіктен, көпшілігі жазда кеуіп қалады. Мұғалжарда жер қыртысының жарықтарында тұщы судың мол қоры жинақталған (7000 млрд м³), қазіргі кезде бұл су қоры кеңінен пайдаланылады.

Өзін-өзі тексеру үшін сұрақтар:

1. 
   Географиялық орналасу ерекшелігі қандай?
   
2. 
   Жер бедерінің шөгілуінің негізгі факторлары
   

1. Географиялык орны. Тектоникалык - геологиялық құрылымы. Рельефі. Пайдалы казбалары. Климатының ерекшелігі. Өзендері, көлдері, жер асты сулары.

2. Зоналық табиғи комплекстері (кешендері). Тобыл - Обаган даласы, Есіл даласы, Есіл - Ертіс даласы, Ертіс маңы құланды жазығы.
№15 дәрістің қысқаша конспектісі

Географиялық орны. Батыс Сібір жазығы Қазақстанның солтүстігінің едәуір бөлігін алып жатыр. Оңтүстігінде Сарыарқамен шектеседі, батысында жіңішке жолақ түрінде Орал сырты үстіртіне тіреледі. Шығысында ені 200-250 км-ге жететін алап ретінде Алтай тауларына дейін созылып жатыр.

Жер бедерінің сипаты. Жазық оңтүстіктен солтүстікке қарай 200 м-ден 100 м-ге дейін аласарады. Жер беті негізінен тегіс, құрғақ өзен аңғарларымен тілімделген. Ағынды өзендер өте сирек. Ондаған ағынсыз қазаншұңқырлар кездеседі. Кейбір жерлерде биіктігі 10-15 м болатын жалдар кездеседі. Жер бедерінің сипатына қарай Есіл, Тобыл-Обаған, Есіл-Ертіс және Ертіс-Құлынды жазықтарына бөлінеді.

Есіл жазығы Қазақстанның солтүстігінде Есіл өзенінің екі жақ жағалауын алып жатыр. Жазықтың ең биік бөлігі 130-140 м. Мұнда көптеген көлдер мен сазды тұзды көлдер бар.

Тобыл-Обаған жазығы батысында Орал сырты үстіртімен, оңтүстігінде Торғай қыратымен, шығысында Есілдің сол жақ жағалауымен, солтүстігінде орманды даламен шектеседі. Жазықтың биіктігі оңтүстігінде 250 м, солтүстікке қарай біртіндеп төмендейді.

Есіл-Ертіс жазығы батысында Есіл-Қамысты даласы мен оңтүстігінде Сарыарқа, шығысында Павлодар өңірінің көлді жазығы аралығында орналасқан. Биіктігі 100-120 м, батыс бөлігінде көлдер көп. Көкшетаудың солтүстік бөлігіндегі жазықты далада ұзындығы 24 км, ені 0,5-1 км, ал биіктігі 15 м болатын үлкен жал созылып жатыр.

Ертіс-Құлынды жазығының жер бедері күрделі. Ертістің жағалауы бірнеше террасалардан тұрады. Ертістің сол жақ жағалауында бірінші және екінші террасалар өзен деңгейінен 4-6, кейде 15-18 м биікте орналасқан, жайылма 20-25 км-ге дейін созылып жатыр. Үшінші террасаның биіктігі 28-32 м. Ертістің оң жақ жағалауы биіктігі 40-45 м болатын 4 террасадан құралған. Сипаты жағынан олар жел әрекетінен қалыптасқан алювиалды жазық болып табылады.

Жер бедерінің қалыптасуы. Батыс Сібір жазығының Қазақстандық бөлігінің жер бедері палеозойлық қатпарлы-жақпарлы фундамент бетінде көлденең жатқан палеогеннің теңіздік шөгінді жыныстарынан және неогеннің континенттік шөгінділерден құралған. Кайнозой эрасында теңіздің кері шегінуі нәтижесінде оның табаны құрлыққа айналып, жазықтың қазіргі жер бедері қалыптасты. Жер беті негізінен тегіс, бірақ құрғақ өзен аңғарларымен тілімделген.

Геологиялық жыныстары. Жас платформаның фундаменті палеозойдың каледон және герцин қатпарлықтарында түзілген. Фундамент негізінен вулкандық – шөгінді палеозой жыныстарынан тұрады, оның бетін мезозой мен кайнозойдың сазды, құмды, мергельді шөгінділері жауып жатыр.

Пайдалы қазбалары. Батыс Сібір жазығы пайдалы қазбаларға бай. Соколов-Сарыбай, Кашар кен орындарында темір кенін өндіреді. Аят, Лисаков кен орындарында никель мен көмірдің бай кен орындары табылған. Хромит, бокист, кобальттың кен орындары барланған. Құрылыс материалдары көптеп кездеседі.

Климаты. Климат шұғыл континенттігімен ерекшеленеді. Қыста слтүстіктен арктикалық, жазда Орта Азиядан құрғақ континентті ауа массалары еркін еніп кетеді. Қыста бұл аймақтың климатына сібір антициклонының әсері де айқын байқалады. Сондықтан жылдық жауын-шашынның 60%-ға жуығы (350 мм) жаз айларында түседі. Шілденің орташа температурасы +180+200С, қаңтардың орташа температурасы -170-190С. Аязды күндер жиі байқалады (-300-350С). Қар қалың түседі (30-50 см).

Ішкі сулары. Батыс Сібір жазығының қазақстандық бөлігіндегі ең ірі өзен Ертіс пен оның салалары Есіл мен Тобыл. Қазақстан аумағындағы ұзындығы 1400 км болатын Есіл өзені Орталық Қазақстанда бастау алып, Ертіске құяды. Суы шаруашылыққа пайдаланылады. Қыста өзен қатып қалады. Көктемде арнасынан асып, кең жайылмасын су басады. Қазақстан аумағындағы ұзындығы 800 км болатын Тобыл өзені Орал тауының оңтүстігінде басталып, Қазақстан аумағы арқылы ағып өтіп, Ресей жерінде Ертіске құяды.

Жазық арқылы Үй, Тоғызақ, Аят, Обаған, Шағалалы, Селеті, Өлеңті, Шідерті сияқты кішігірім өзендер де ағып өтеді. Олардың көпшілігі қар суымен қоректеніп, жазда кеуіп қалады. Бұл өңірдегі ең ірі көлдер –Құсмұрын, Шағалалытеңіз, Селетітеңіз, Қызылқақ, Теке, Ұсақ көлдердің суы тұзды келеді.

Топырағы. Батыс Сібір жазығының топырақ жамылғысында лесс тәрізді саздақтарда қалыптасқан қара топырақтар мен күңгірт күрең топырақтар басым. Оңтүстікке қарай күрең және ашық күрең топырақтар таралған өзен аңғарларында аллювиалды-сортаңды және сор топырақтар, шалғынды күрең топырақ кездеседі.

Өсімдік жамылғысы. Батыс Сібір жазығында орманды дала және дала зоналары қалыптасқан. Өсімдік жамылғысында әр түрлі шөптер, селеу мен бетеге басым тараған. Атқонақ, арпабас және басқалар өседі. Өзен аңғарларында құрақ және басқа да ылғал сүйгіш өсімдіктер өседі. Ормандар негізінен Қостанай және Солтүстік Қазақстан облыстарында таралған. Мұнда ауданы кішігірім далалы ормандар басым болады. Қайың мен көктерек шоқтар түрінде өседі.

Өзін-өзі тексеру үшін сұрақтар:

1. 
   Географиялық орналасу ерекшелігі қандай?
   

1. Географиялық орны, Тектоникалык - геологиялық құрылымы. Рельефі. Пайдалы қазбалары. Климатының ерекшелігі.

2. Өзендері, көлдері, жер асты сулары. Зоналық табиғи комплекстері (кешендері). Көкшетау кыраты, Шыңғыстау, Ұлытау, Қарқаралы.
№16 дәрістің қысқаша конспектісі

Географиялық орны. Бұл өлке Орталық Қазақстанның көпшілік бөлігін алып жатыр. Сарыарқа батысында Торғай үстіртімен, шығысында Сауыр-Тарбағатай тау жүйесімен, солтүстігінде Батыс Сібір жазығымен, оңтүстігінде Тұран ойпатымен шектеседі. Оның батыстан шығысқа қарай ұзындығы 1200 км, ені шығысында 400 км, ал батысында 900 км.

Жер бедерінің сипаты. Сарыарқа аумағы негізінен мүжіліп, тегістелген қыраттар мен ұсақ шоқылы аласа таулардан тұрады. Олардың арасында ірілі-ұсақты қазаншұңқырлар мен ойыстар кездеседі. Олар бір-бірінен геологиялық құрылысы мен жер бедерінің сипаты бойынша айырмашылық жасайды. Ұсақ шоқының шығыс бөлігі батысымен салыстырғанда көтеріңкі келеді. Сарыарқа — палеозойдың шөгінді және магмалық (гранит, порфирит, кварцит) жыныстарынан түзілген Қазақстандағы аласа таулы өлке. Оның жер бедерінің қалыптасуында жыныстардың жату бағыты мен үгілу процесстері басты рөл атқарған. Сондықтан бұл аласа таулар жазыққа айналып барады. Кейбір бөліктерінде таудың қалдықтары төбелі жазықтарға ұласады.

Ұсақ шоқылардың шығысында неғұрлым биік таулар орналасқан. Оларға Сарыарқаның таулы-шоқылы бөлігі — Қызыларай, биік нүктесі Ақсораң гранитті массиві (1566 м). Салыстырмалы түрде биік бөліктеріне Қарқаралы тауы (1403 м), Кент (1460 м), Шыңғыстау (1300 м), Баянауыл (950 м) таулары жатады. Бұл тау жүйесі негізінен шөгінді және магмалық жыныстардан құралған, ішінара граниттер, порфирит, кварцит, құмтас пен тақтатас кездеседі. Солтүстік беткейлерде қарағайлы ормандар өседі, оңтүстік беткейлер жалаңаш жартасты келеді. Тау етегінде тау жыныстарының үйінділері кездеседі.

Сарыарқаның батыс бөлігінде тегістелген және аласарған жерлер басым, ал қалдық таулар мен шоқылар сирек. Ерте палеозойдың шөгінді және магмалық жыныстары мұнда тек жартасты жалдарда ғана көзге көрінеді. Ал жазықтар мен ойыстарда олар палеоген дәуірінің көлдік және теңіздік шөгінділерінің астында көміліп қалған.

Сарыарқаның бұл бөлігінде жер бедерінің қалыптасуына ұзаққа созылған үгілу процесімен қатар, бор және палеоген дәуірлерінің шөгінді жыныстары да әсер етті. Бұл аумақтағы ірі қазаншұңқыр — Теңіз-Қорғалжын (304 м). Ол Сарыарқаның батысын екі бөлікке бөледі. Оның солтүстік-батыс бөлігінде Көкшетау таулары, ал оңтүстік-батысында Ұлытау орналасқан.

Көкшетау таулары онша биік емес (900 м). Бұл палеозойлық әктастан, кварцит пен порфириттен түзілген. Оның беткейлерін ағын сулар тілімдеген. Тау аралық аңғарларда өте әдемі көлдер орналасқан. Олардың жағалауында және тау беткейлерінде қарағайлы ормандар өседі.

Ұлытау (1134 м) — бойлық бойымен созылып жатқан ірі антиклиналдардың қалдығы, оның негізін гранит құрайды. Тау беткейлері тақтатас, құмтас, конгломераттардан түзілген. Тау күшті тілімделген. Қайың шоқтары кездеседі. Ұлытау маңын төменгі кайнозойдың сазды жыныстарынан түзілген төбелі жазық алып жатыр.

Жер бедерінің қалыптасуы. Сарыарқа – палеозойдың шөгінді және магмалық жыныстарынан түзілген Қазақстандағы аласа таулы өлке. Оның жер бедерінің қалыптасуында жыныстардың жату бағыты мен үгілу процестері бастыроль атқарған. Сондықтан бұл аласа таулар жазыққа айналып барады. Кейбір бөліктерінде таудың қалдықтары төбелі жазықтарға ұласады.

Пайдалы қазбалары. Сарыарқа пайдалы қазбаларға бай. Қарағанды және Екібастұз республикадағы аса ірі көмір алаптары болып табылады. Жезқазған, Қарсақпай, Атасу, Саяқ, Қоңырат кен орындары мыс, темір және марганец кендеріне бай. Жәйремде сирек кездесетін металдар өндіріледі. Оларды әрі қарай өндеу Қарағанды, Жезқазған, Балқаш және Теміртау металлургия комбинаттарында жүзеге асырылады.

Климаты. Сарыарқа мұхиттар мен теңіздерден шалғай орналасқан, мұнда сібір антициклоны мен арктикалқы ауа массалары еркін өте алады. Сондықтан климаты құрғақ және шұғыл континентті болады. Қыс суық, қаңтардың орташа температурасы — 14°-18°С. Кей күндері температура -40°С-қа дейін төмендейді. Жаз құрғақ, ыстық, шілденің орташа температурасы +20()+24°С, кейде +35°С-қа дейін жоғарылайды. Жауын-шашынның орташа жылдық мөлшері 200-300 мм. Таулы бөліктерде көбірек (370 мм) жауады.

Өзендері мен көлдері. Мұнда өзендер біршама көп. Олардың ең ірілері - Есіл, Нұра, Сарысу, Селеті, Шідерті, Тоқырау. Бұл өзендер негізінен көктемгі еріген қар суымен толығады. Су тасуы кезінде арналарынан асып, жайылады. Жаз айларында таязданып немесе кеуіп қалады, су тек еспелер мен өзектерде ғана қалады. Тұрақты ағын тек Есілде ғана байқалады.

Орталық Қазақстанды тұщы сумен қамтамасыз ету мақсатында Ертіс-Қазақстан каналы салынған. Сарыарқада тұзды көлдер өте көп. Тұщы сулы көлдер негізінен Көкшетау қыраты маңында орналасқан, олар: Бурабай, Шортанды, Қорғалжын. Тың жерлер алқабы, Қорғалжын, Теңіз көлдері мен олардың маңы Қорғалжын қорығының аумағын құрайды.

Табиғат зоналары. Өсімдік және жануарлар дүниесі. Сарыарқа дала, шөлейт және шөл зоналарынан тұрады.

Көкшетау, Атбасар маңында және Есіл өзенінің жағалауында қара топырақтар басым таралған. Мұнда бидай өсіріледі. Аласа таулар мен шоқыларда қарағай ормандары мен қайың шоқтары кездеседі.

Дала зонасының оңтүстік бөлігі, Теңіз-Қорғалжын ойысы, Сарысу өзенінің алабы, Ұлытау, Қарқаралы, Шыңғыстау массивтерінің аумағы шөлейт зонасына жатады. Оның климаты құрғақ және шұғыл континентті. Мұнда күңгірт каштан топырақтарда таралған өсімдіктер арасында жусан, бетеге, селеу басым өседі. Өзен аңғарлары мен тау беткейлерін шалғындар алып жатыр, мұнда қайың, терек, қарағай, арша, талдар өседі. Шөлейт зонасы мал жайылымы ретінде пайдалануға өте қолайлы.

Шөл зонасына Қазақтың ұсақ шоқысының оңтүстігі (Ұлытаудың оңтүстігі, Жезқазған маңы, Солтүстік Балқаш маңы) жатады. Мұнда шөлдің қоңыр топырақтарында бұйырғын, қара жусан сияқты шөл өсімдіктері өседі.

Жануарлар дүниесі дала, шөлейт және шөл жағдайларына бейімделген жануар түрлерінен тұрады. Қарағайлы ормандарда бұғылар, елік, ал дала мен шөлейттерде киік, қасқыр, түлкі мекендейді. Көлдерде құстар көп. Қорғалжын қорығында (1958) құстардың 26 түрі, балықтардың 10 түрі, өсімдіктердің 235 түрі, сүт қоректілердің 35 түрі мемлекеттің қорғауына алынған. Сарыарқаның аласа тауларының барлық жерінде: көлдерде де, олардың жағалауында да жел мен жаңбыр әрекетінен жасалған таңғажайып тас бейнелер кездеседі. Мысалы, Көкшетауда "Түйе", "Ұйқыдағы батыр", "Жұмбақтас", "Бүркіт", "Оқжетпес", Қарқаралыда "Тас бақа", Баянауыл тауларында "Жалмауыз кемпір" және т.б. Бұл айрықша пішіндегі жартастарды әсем табиғат көріністері қоршап тұр. Көкшетау, Қарқаралы, Баянауыл таулары -Қазақстанның өте көрікті жерлері, сондықтан мұнда туристер жиі келеді. Халық арасында бұл жерлер туралы көптеген аңыздар тарап, ән-жыр айтылады.

1. 
   Географиялық орналасу ерекшелігі қандай?
   

1. Географиялық орны. Тектоникалық - геологиялық құрылымы. Рельефі. Пайдалы қазбалары, климатының ерекшелігі. Гидрогеографиялық торы. Зоналық табиғи комплекстері (кешендері). Маңғыстау тауы және Үстірт, Торғай үстірті. Торғай иіні, Тұран ойпаты, Бетпакдала, Мойынқұм. Іле - Балқаш – Алакөл ойыстары.

Тұран жазығының шекарасы айқын ажыратылған табиғи шептер мен өтуі мен ерекшеленеді.Солтүстік-батысында үстүрттің кемерлері мен Оңтүстік Ембі үстүртері арқылы Шығыс Европа платформасының бөлігі болып табылатын Каспи маңы ойпатымен, Мұғалжар тауының оңтүстік шығыс шетімен, Солтүстігінде Торғай үстіртінің оңтүстік шетіндегі кемерлері мен шектеседі. Тұран ойпатын батыс сібір жазығынан Қостанай Қазан шұнқыры бөліп жатыр оларды бір-бірімен ежелгі теңіздердін аралығындағы бұғаз болған Торғай қолаты жалғайды.

Оңтүстік Ембі үстірті арқылы Шығыс Европа платформасының Каспий маңы синиклизасының, солтүстігінде Арал алды шеткі иіні арқылы герцинк қатпарлығында түзілген Мұғалжар (Орал) тау жүйесімен шектеседі. Тұран ойпатының солтүстігіндегі батыс Сібір плитасынан торғай үстірті бөліп оларды бір-бірімен Торғай Қолаты жалғап тұр. Шығысында Тұран плитасын колендон қатпарлығына жататын Сарыарқа аласа таулы алқабы қоршап жатыр. Оңтүстік – Шығысы мен оңтістік шекарасы және оңтістік Тянь-Шань, Памир, Копедаг тауларының етегіндегі шеткі тектоникалық иіндер арқылы өтеді. Батыс шекарасы шартты түрде Каспий теңізінің шығыс жағалауы арқылы өтеді. Геотектоникалық құрылысының ерекшеліктеріне сай кристаллды ірге тасы әртүрлі терендікте орналасуына байланысы кең көлемді үстіртермен терең құрғақ ойыстар кезектесіп келуімен ерекшеленеді орталық бөлігін арал теңізіне қарай еңіс болып келетін тұран ойпаты алып жатыр. Каспий теңізіне ұласатын батыс бөлігінде теңіз деңгейінен төмен орналасқан Қарақия (-132м) Қарныжарық (-70м) Қауынды (-57м) ойыстары бар. Тұран ойпанының оңтістігімен оңтүстік бөлігіндегі Тянь-шань, Памир, Копетдаг тауларына қарай біртіндеп көтерілетін үстірттерге ұласады . Солардың ішіндегі ең биігі аймақтың оңтүстік бөлігіндегі Бадхызбен Қарабел үстірттері (400-800м) Торғай Үстірті (150-400м) үстірт (100-350м). Амудариямен Сырдари өзендерінін аралығында Қызылқұм таулары, “Бұқантау” “Тамдытау” “Құлжықтау” сияқты қалдық атулы алқаптармен үстіртер бар “Қызылқұм тауларының абсалют биіктігі (922м) Шу – Іле тау сілемдерінікі (972м) Қарабел үстіртінікі (984м) жетеді.Теңіз денгейінен ең биік және ең төмен орналасқан нүктелерінін биіктік айырмасы 1000 метрден асады. Биіктік айырмасының ауытқуы әсіресе жазықтың солтүстік- батыс бөлігінде жоғары Тұран плитасының ірі орографиялық элеметтерінің таралуына кристалды іргетасының әркелкілігі әсер етеді ірге тасының көтерінкі бөлігіне көбінесе зангуз (орталық қарақұм көтерілулері) Торғай үстірті, Маңғыстау үстірттері жатады ойыстары іргетасы теренде жатқан тектоникалық құрылымдарға сай келеді олардын қатарына солтүстік арал маңы немесе оңтістік Торғай ойысы, оңтүстік-шығыс Қарақұм (мургаб иіні), Шу ойысы жатады кейде ірге тасы теренде жатқанымен үстірт сияқты қабатты тұғырлы үстіртті жазықтарда кездеседі. Оларда пайда болу жолдарына қарай төменде көрсетілген топқа бөледі.

1. 
   Географиялық орналасу ерекшелігі қандай?
   

2. Пайдалы казбалары. Климатының ерекшелігі. Өзендері, көлдері, мұздыкгары. Биіктік бслдеулері. Жануарлар дүниесі. Рудалы Алтай, Оңтустік Алтай, Қалба жотасы.

Геологиялық құрылысы бойынша бұл тау палеозойдың метаморфтық сазды кремнийлі тақтатастарынан, әктастан, гранитті және гранитоидты атпа жыныстардан, жанартаулық жыныстардан тұрады. Зайсан қазаншұңқыры мезозой-кайнозойдың континентті және көлдік шөгінділерімен толған.

Қазақстандық Алтай герцин қатпарлығы нәтижесінде қалыптасты. Бірнеше рет қайталанған көтерілулер үгілу процестерімен кезектесіп жүрді. Мезозой эрасының соңына қарай жазыққа айналған бұл өңір неоген мен антропогенде жаңа тектоникалық көтерілулерге ұшырады. Соның нәтижесінде Алтайдың қазіргі таулы жер бедері қалыптасты. Тау аңғарларының дамуына антропоген дәуірінде кеңінен таралған өзен эрозиясы (негізінен мұздықтық) ықпал етті. Ежелгі мұздықтардың әсері жер бедерінің цирктік және аралас пішіндерінде, тегістелген жазықтар мен тау шыңдарында кездеседі.

Алтай қойнауы пайдалы қазбаларға бай. Кенді Алтайда сынап, күміс, вольфрам, қалайы, мырыш пен қорғасынның мол қоры бар. Нарын және Күршім жоталарында алтын мен сирек кездесетін металдар, Қалба жотасында қалайы мен вольфрам өндіріледі. Пайдалы қазбаларды өндіру мен өңдеуге байланысты бұл аумақтың экологиялық жағдайын нашарлауда. Сондықтан табиғи ортаны қорғау, заводтардан шығатын зиянды қалдықтар мен түтін мөлшерін азайту қазіргі күннің басты экологиялық міндетіне айналып отыр.

Алтайда басын таудағы қарлар мен мұздықтардан алатын өзендер көп. Ең ірі өзені — Ертіс. Оған Бұқтырма, Күршім, Үбі, Үлбі және т.б. өзендер құяды. Ұсақ өзендер қатарында Ақ Берел, Тұрғысын, Білезікті, Қайынды, Көкпекті, Кіші Үлбі, Қалжыр, Қалғұты, Ұлан, Аблайкетті, Қызылсу, Алқабек, Аққаба, Бөкен өзендерін атауға болады. Олар Ертіске, Бұқтырма, Нарын, Күршім өзендеріне және кішігірім көлдерге құяды.

Алтайдағы ең ірі көлдер — Зайсан (ауданы 5 мың км²) мен Марқакөл (ауданы 455 км²). Марқакөл тектоникалық қазаншұңқырда орналасқан. Мұнда қорық ұйымдастырылған. Сондай ақ, ауданы 1 км-ден асатын Язеро, Чернове, Бұқтырма, Тораңғыкөл көлдері бар.

Қазақстандық Алтайда жалпы ауданы 89,6 мың км² болатын 328 мұздық бар. Олар негізінен Катунь, Холзун, Иванов, Оңтүстік Алтай, Сарымсақты жоталарында 2600 м-ден жоғарыда шоғырланған.

Өзін-өзі тексеру үшін сұрақтар:

1. 
   Географиялық орналасу ерекшелігі қандай?
   

1. Географиялық орны. Тектоникалык - геологиялық құрылымы. Рельефі. Пайдалы казбалары. Климатының ерекшелігі. Өзендері, көлдері, мұздықтары. Биіктік белдеулері. Жануарлар дүниесі. Сауыр, Тарбағатай, Маңырақ.

Сауыр-Тарбағатай негізінен палеозойдың сазды және кристалды тақтатастарынан, құмтас, әктас және конгломераттарынан түзілген. Сауыр және Маңырақ тауларында порфирлер мен порфириттерден тұратын эффузивті жыныстар кеңінен таралған. Оңтүстік беткейлерде әктас жиі кездеседі. Тарбағатайдың суайрық бөлігінде граниттер көп, олар Сауырда мүлде кездеспейді.

Сауыр-Тарбағатай — қатпарлы таулы өлке. Оның негізгі құрылымы жоғары палеозойда жүрген герцин қатпарлығы кезінде қалыптасқан. Алтай тауы көтерілген кезде ол жаңғыруға ұшырады. Қазіргі жер бедерінің қалыптасуына ежелгі мұз басулар, ағын сулардың эрозиялық әрекеті және жаңа тектоникалық процестер ықпал етті. Жер сілкінулер қазіргі кезде де байқалады. Мысалы, 1990 жылы Зайсанда болған жер сілкінудің күші 6-7 баллға жетті.

Сауыр тауында Кендірлік көмір кен орны ашылған. Мұнай қабаттары барлануда. Жанғыш тақтатастардың мол қоры табылған.

Жарма, Қайыңдысу, Көкпекті өзендері кезінде Зайсан көліне құйған, қазіргі кезде олар көлге жетпей қалады. Қарабұлақ, Жетіарал, Қарабұта, Базар тау арасымен ғана ағады, жазыққа шыққан соң кеуіп қалады. Тарбағатайдың оңтүстік беткейімен ағатын Үржар, Қатынсу, Еміл өзендері Алакөлге құяды. Аягөз өзені Балқаш көліне құяды.

Өзін-өзі тексеру үшін сұрақтар:

1. 
   Географиялық орналасу ерекшелігі қандай?
   

1. Географиялық орны. Тектоникалык - геологиялық құрылымы. Рельефі.

2. Пайдалы қазбалары. Климатының ерекшелігі. Өзендері, көлдері, мұздықтары. Биіктік белдеулері. Жануарлар дүниесі.
№20 дәрістің қысқаша конспектісі

Жоңғар Алатауы кембрийге дейінгі және палеозойлық жыныстардан тұрады. Тау жоталары кембрийге дейінгі граниттер мен кристалдық гранитті тақтатастардан құралған. Жоңғар Алатауының солтүстік және солтүстік-батыс бөліктерінде силур мен девонның құмтастары, сазды тақтатастарынан тұратын негізгі жыныстардан басқа төменгі және орта палеозойдың шөгінді жыныстары да кездеседі. Тау жүйесінің оңтүстік және оңтүстік-батыс бөліктерінде тас көмір және пермь дәуірлерінің құмтасы, тақтатасы, әктасы мен конгломераттарынан тұратын жоғарғы палеозой жыныстары таралған. Тау аралық қазыншұңқырлар мен аңғарларда, тау етектерінде палеоген мен неогеннің шөгінді жыныстары кездеседі.

Жоңғар Алатауы каледон және герцин тау жасалулары кезінде қатпарлы тауларға айналды, ал мезозой мен төменгі кайнозойда сыртқы күштер әсерінен бұзылып, біртіндеп тегістелді. Қарқынды жүрген альпі қатпарлығы нәтижесінде кейіннен қатпарлы-жақпарлы биік тауға айналды. Жер бедерінің қалыптасуына ежелгі және қазіргі мұз басулар да ықпал етті. Мұз басу іздері әртүрлі жерлерде байқалады.

Полиметалл кен орындары бар. Кен құрамында кадмий, иңций, висмут, селен, сынап сияқты сирек металдар да кездеседі. Аумақта алтынның кварц желілі шағын кен орындары бар. Тау аралық ойыстарда көмір қоры табылған.

Климат ерекшеліктеріне байланысты Жоңғар Алатауы су қорына бай. Тарихи-табиғи аймақ - Жетісудың басты өзендері осы таудан бастау алады. Мұндағы өзендер жергілікті көлдерге құяды. Лепсі, Қаратал, Сарқан, Бүйен, Ақсу сияқты тау өзендері Балқаш көліне құяды. Жоңғар Алатауынан Іленің салалары Қорғас, Өсек, Бурақожыр өзендері бастау алады.

Жоңғар Алатауында жалпы ауданы 1000 км² болатын 1369 мұздық бар. Ең ірі мұздықтар Лепсі өзенінің жоғарғы ағысында орналасқан. Жоңғар Алатауының баурайында көптеген минералды су көздері табылған, олардың негізінде Жаркентарасан, Қапаларасан емдеу орындары жұмыс істейді.

1. 
   Географиялық орналасу ерекшелігі қандай?
   

1. Географиялық орны. Тсктоникалық - геологиялық құрылымы. Рельефі.

2. Пайдалы казбалары. Климатының ерекшелігі. Өзендері, көлдері, мұздыктары. Биіктік белдеулері. Жануарлар дүниесі. Солтүстік Тянь –Шань, Оңтүстік Тянь – ІІІань.
№21 дәрістің қысқаша конспектісі
Тянь- Шаньнің жеке бөліктері жыныстарының құрамы жөнінен айырмашылық жасайды. Іле Алатауы мен Кетпен жотасы палеозойдың эффузивті шөгінді жыныстарынан түзілген. Кейбір бөліктерінде ежелгі граниттер мен гнейстер кездеседі.

Шу-Іле таулары кембрийге дейінгі метаморфтық жыныстар мен гнейстің қалың қабаттарынан құралған. Беткі бөліктері төменгі палеозойдың шөгінді-эффузивті жыныстарынан — тақтатас пен құмтастан тұрады. Қырғыз Алатауы тас көмір дәуірінің құмтасынан, әктасы мен граниттерінен тұрады.

Қаратаудың оңтүстік-батысы протерозойдың метаморфтық жыныстарынан түзілсе, солтүстік-шығысы палеозойдың құмтасы мен тақтатасынан құралған. Екі жота аралығында орналасқан аңғарлар девонның қызыл түсті шөгінді жыныстарынан түзілген. Сондай ақ, әктастардан, құмтас пен саздан тұратын мезозой мен кайнозойдың шөгінділері де кеңінен таралған.

Палеозойда каледон және герцин қатпарлықтары кезінде көтерілген тау кейіннен альпі тау жасалуы барысында қайта көтерілуге ұшырап, қатпарлы-жақпарлы тауға айналды. Тау төбелерінде жер бедерінің альпілік типі қалыптасты. Мұнда үшкір шыңдар тау аралық жазықтармен кезектесіп келеді. Таудың жекелеген бөліктері біртіндеп сатыланып аласарады.

Қаратау аумағында пайдалы қазбалардың мол қоры табылған. Олар Шымкент қорғасын-мырыш комбинатында қорғасын, мырыш алу үшін және Тараздың химиялық комбинаттарын фосфор шикізатымен қамтамасыз ету үшін пайдаланылады. Кендер ашық әдіспен өндіріледі. Тянь-Шань таулары гипс, цемент жөне т.б. құрылыс материалдарының көзі болып табылады.

Тянь-Шаньнан көптеген өзендер бастау алады. Іле Алатауының солтүстік беткейлерінен Үлкен және Кіші Алматы, Талғар, Есік, Шелек, Қаскелең, шығыс беткейлерден Шарын өзені бастау алады.

Шу өзені бастауын Қырғыз және Іле Алатауында алады және Қырғызстан шекарасын кесіп өткеннен соң Қазақстан аумағы арқылы ағады. Қаратаудың оңтүстік-батыс беткейінен Арыс, Боралдай, Бөген өзендері басталады. Таудың солтүстік-батыс беткейінен көктемде еріген қар суымен қоректеніп, жазда кеуіп қалатын өзендер бастау алады.

Тянь-Шаньнің көптеген сілемдеріңде тау шыңдары аралығындағы ойыстарда көлдер орналасқан.

Тянь-Шань тауларының биік шыңдары мұздықтармен көмкерілген. Тянь-Шаньнің Қазақстандық бөлігінде жалпы ауданы 857 км² болатын 1009 мұздық бар. Мұздықтардың көпшілігі Іле Алатауында шоғырланған. Мұнда 380-нен астам мұздық бар, олардың жалпы ауданы 478 км². Бұл мұздықтардан өзендер бастау алады. Ең ірі мұздық — Корженев мұздығы (ұзындығы 11,7 км).

Өзін-өзі тексеру үшін сұрақтар:

1. 
   Географиялық орналасу ерекшелігі қандай?
   

1. Қазақстан территориясын аудандастыру мәселелері.

2. Казақстан климатының өзгеруі. Республика табиғатының антропогендік өзгерістері

№22 дәрістің қысқаша конспектісі

Қазақстан қоршаған ортасның экологиялық ахуалын сыртқы және ішкі факторлар тудырады. Экологиялық қауіп факторына Қазақстанның басым бөлігін алып жатқан Орталық Азиялық Арал-Каспий ағынсыз облысы жатады. Арал-Каспий теңіздері мен Балқаш көлі сияқты ағынсыз су көздері өзен ағындарының аккумуляциялық бассейіне айналған, яки өндірістік және ауыл шаруашылық ағындар.

Қазақстан қоршаған орта жағдайының өзгеруіне трансшекаралық өзендерде маңызды рол атқарады. Көрші елдерден бастау алатын өзендер (Ертіс, Іле өзендері (Қытай); Сырдария мен Шу (Қырғызстан); Орал (Ресей)) техногенез өнімдірінің транзиті мен аккумуляция көзі болып табылады.

Қазақстанның солтүстік және батыс бөлігіне жақын орналасқан Ресейдің Жайық маңы, Оңтүстік Орал, Батыс Сібір өндірістік орталықтары трансшекаралық ауа «каналдарына» айналған, яғни өндірістік антропогендік ластаушы заттардың территьориямызға табиғи жолмен көшуі.

Территориямыздағы Арал теңізі, Семей ядролық сынақ полигоны мен басқа да әскери-сынақ обьектілері болуы тек Қазақстан үшін ішкі экологиялық қауіп қана емес, сонымен қатар бүкіл Жер шары биосферасы үшін қауіпті. Сондай-ақ оған еліміздің ірі өнеркәсіп орталықтары да енеді: Павлодар-Екібастұз, Қарағанды-Теміртау, Қаратау-Жамбыл, Маңғыстау, Кенді Алтай және т.б. қоршаған ортаға күшті техногендік ықпал етеді.

Осылайша, Қазақстанның географиялық орналасу ерекшелігі территориядағы табиғи-экологиялық құрылымын анықтайды: күрт континенттік климат; көптеген су көздерінің ағынсыз болуы; территорияның солтүстігі мен батысыдағы ауа массаларының еркін көшуі және т.с.с.

Жер шары биосферасындағы еліміздің экологиялық функциясы. Қазақстан территориясының басым бөлігін дала және шөл экожүйесі алып жатыр.Атмосфераға оттегі бөлетін ормандар мен шалғындар болғандықтан Қазақстан оттегіні тұтынушы болып саналады, өйткені орман еліміздің тек 5,2 % алады.

Экологиялық қауіп тудыратын сыртқы көздер. Қазақстанның саяси-географиялық жағдайының негізгі белгілері қоршаған ортаның экологиялық жағдайын анықтайды.

1. 
   Ресей Федерациясы.
   

• 
  Жайық маңы экономикалық ауданы. Қазақстанның қиыр батысы астрахан газконденсат зауытымен шекаралас болғандықтан зауыттың өндіріс және авариялық қалдықтары ауа массасында еркін көшіп, Атырау облысындағы Каспий маңы ойпатында қышқыл жаңбыр тудырады.
  
• 
  Капустин яр - әскери-сынақ полигоны. Орал өзенінің оң жағалауындағы Рын құмдарында ұзақ жылдар бойы рокеталық сынақ жүргізген.
  
• 
  Саратов және Самар өнеркәсіп орталықтары Қазақстанның солтүстік-батыс шекарасында орналасқан. Мұнай өндеуші өнеркәсіптен шыққан өндірістік химиялық газдар атмосфераны ластайды.
  
• 
  Орал экономикалық ауданы, Орынбор өнеркәсіп орталығындағы химиялық зауыттар, газконденсат зауыты ауа мен су көздеріне зиянды заттар тастайды.
  

2. 
   Қытай Халық Республикасы.
   
   • 
     Ертістің жоғарғы ағысы (Қара Ертіс) Монғол Алтайынан бастау алады. Қытай территориясындағы Ертістің егіншілікке қолдануы оның денгейінің өзгеруіне әсер етеді. Бұхтырма суқоймасының денгейінің төмендеуі мен ластануының негізгі көзі - Синьцзяндағы су қоймасы болып табылады.
     
   • 
     Іле өзенінің жоғарғы бөлігін Синьцзян-Ұйғыр автономиялық ауданында су шаруашылығында кең қолданғандықтан Балқаш акваториясының экологиялық жағдайы нашарлауда.
     
   • 
     Лобнор ядролық сынақ полигоны Қазақстан шекарасынан 1000ш жерде орналасқанымен одан елімізге радиациялық зиянды заттар ауа массалары арқылы көшуде.
     
3. 
   Қырғызстан Республикасы
   

• 
  Шу және Талас өзендерінің жоғары ағысын Қырғызстан өзінің су шаруашылығында белсенді қолдану нәтижесінде ел территориясындағы өзен ағысы күрт төмендеп кеткен.
  

4. 
   Өзбекстан республикасы
   

• 
  Сырдария өзені Шардарьин су қоймасы маңындағы өндірістік-тұрмыс және ауыл шаруашылығы негізінде зиянды қалдықтармен ластануда. Өте күшті ластанған және су денгейі төмендеген Сырдаия өзені Арал теңізінің «жоғалуына» әкелді
  

1. 
   Қазақстанның кәзіргі физика-географиялық мәселелері қандай?
   
2. 
   Табиғат кешендерін қалпына келтіру шаралары?
   
3. 
   Антропогендік өзгеріске бейім табиғат компоненттерін қалпына келтіру жолдары қандай?