-тақырып . Оқыту және дара айырмашылықтар

1. 
   Тәжірибе, дағды және тестік қателіктер.
   
2. 
   Тәжірибе және даралық айырмашылықтар.
   
3. 
   Мектепте оқыту және ақыл-ой қабілеті.
   

Сондықтан, тестілік қателіктердің болатыны белгілі. Бұл деген сөз өткен тәжірибесінде көптеген тесттерден өткен индивидтің мүмкіндігі әрине, тәжірибесі жоқ индивидке қарағанда жоғары. Тәжірибенің негізінде индивид ұсынылатын тесттерге алғашқыдай үрке қарау сезімінен арылып, өз-өзіне деген сенімділігі арта түседі. Сондықтан, біз бұдан екі түрлі қорытынды жасай аламыз, біріншісі, тестік тапсырманы ұсыну кезінде жеке индивидтің немесе топтың өзіндік жеке ерекшелігін ескере отырып, неғұрлым лайықты нұсқаны ұсыну қажет, екіншісі, тестілеу нәтижесінің мәніне тәжірибенің ықпалының үлкен екендігін ұмытпау. Ендеше , адамның әрекет-қылығына байланысты тесті өту кезінде оның кез-келген дара тәжірибесі (ресми, ресми емес) тестің нәтижесіне өз әсерін тигізеді.

Ал тәжірибе мен дара айырмашылықтар арасындағы қатынасқа байланысты көптеген сұрақтар туындайды. Тәжірибенің негізінде дара айырмашылықтар ұлғайады ма, әлде азаяды ма? Жаттығу кезінде ол өзінің бастапқы индивидуалдылығын сақтай ала ма? Бұл сұрақтардың практикалық та, теориялық та маңызы өте зор. Өйткені бұл мәселе, персоналдарды тағайындауда, білім беру немесе кәсіптік сапа көрсеткіштерінде маңызды роль атқарады. Тәжірибе уақыты бірдей адамдардың да нақты еңбек көрсеткіштерінде айырмашылықтардың болатыны белгілі.

Мектепте оқытудың адамның интеллектуалдық дамуына әсерін білім деңгейі мен ақыл-ой дамуын анықтау тестерінің көрсеткіштерін салыстыра отырып, зерттеуге болады. Бұндай салыстыру нәтижесінде сабақ үлгері мен ақыл-ой дамуы арасындағы корреляция 0,73 және0,74 арасында болған. Әрине білім алу интеллектуалды мүмкіндіктерді көтереді және сонымен қатар, тек ақылдылар ғана білім алудың сатыларынан көп бөгетсіз өте алады. Білім алу тек адамның дара қабілетіне де байланысты емес екенін түсінуіміз қажет. Өйткені көпшілік жағдайда білім алу басқа да факторларға да тәуелді. Мысалы, қаражат мүмкіндігі, жанұялық дәстүрлер, нақты аймақтардан білім алу мүмкіндігі және т.б.

Оқыту және білімді бағалау кезіндегі адамның дара ерекшеліктерін ескеруде педагогтардың психологиялық білімі мен олардың педагогикалық жеке интуициясының маңызы өте зор.

Оқыту процесі кезінде оқытудың білім дағдылырын есепке алып, оларды бақылау жіне бағалау оқыту прцесінің аса маңызды құрамдас бөлігі. Мұғалімнің бұл жұмысты дұрыс ұйымдастыру білуі, көп жағдайда оқу-тәрбие процесінің табысты болуының кепілі.

Бақылау үшін бақылауды дұрыс ұйымдастыру, яғни теориялық білімді меңгерудегі сапа, біліктілікпен дағдының қалыптасу дәрежесін анықтау, оларға талдау жасаудың әдістемелік мәселелері туралы М.Р.Ловов, Н.Н.Светловский, Е.И.Перовский және т.б.зерттеу жұмыстарын жүргізген. Білім мен білік, дағды нәтижесін есепке алу, бақылау мен бағалаудың теориялық талдануы және практикада қолдану тәжірибесі арасындағы әлі де болса қарама-қайшылықтар болып отыр. 80-ші жылдардан бастап оқыту нәтижесін есепке алу, бақылау және бағалаудың мазмұны, амал-тәсілдері мен қызметінің дидактикалық негіздерін талдау қолға алынды. Оның дәлдігін көтеруге бағытталған мәселелер, үлгерім нәтижелерін есепке алудың қатаң тәртіпке келтіру жүйесіне арналған жұмыстар қолға алына бастады.

Бақылау – кең көлемде бір нәрсені тексеру деген мағынаны білдіреді. Бақылау оқыту прцесінде оқушылардың оқу-әрекетіне басшылық жасау қызметін атқарады, олардың күші мен қабілетінің дамуына ықпал етеді.

Бағалау – оқытудың құрамдас бөлігі және қорытындылау сатысы. Бағалау белгілі әрекеттің немесе бар білімнің деңгейін, сапасын, дәрежесін белгілеу. Оны оқушының оқу-таным әрекетінде қарастырсақ, оқыту прйесінің міндеттерін оқушылардың қандай дәрежеде меңгеруі, дайындық деңгейі мен дамуын, білімдерінің сапасын, білім мен дағды көлемін анықтайтын құрал.

Бақылау негізінен үш сипаттағы қызметті атқарады: білім беру, тәрбиелеу және дамыту.

Қазіргі педагогикадағы білімді бақылау мен бағалау келесі принциптер арқылы жүзеге асырылады:

• 
  әділдік, шындық;
  
• 
  жан-жақтылық;
  
• 
  жүйелілік;
  
• 
  жеке даралық;
  
• 
  дифференциалдық;
  

Жан-жақтылық – бақылау оқу бағдарламасының барлығын қамтидв, оқушылардың теориялық ьілімдерін, интеллектуалдық және практикалық білік пен дағдыны бақылауды қамтамасыз етеді.

Жүйелілік - әр сабақ, тақырып бойынша оқушылар оқу әрекетінің басқа буындарымен байланыстыра қаралып, оқыту процесінің барлық кезеңдерінде бақылау жүргізуді көздейді.

Жеке даралық - әр оқушының өзіндік ерекшелігін бағалау (қабілеті, денсаулығы,белсенділігі және т.б.) қарастырылады.

Дифференциалдық қатынас - әр пәннің ерекшелігін, жекелеген бөлімдеріне, сонымен бірге, оқушылардың жеке-дара қасиетін ескеріп, соған сәйкес бақылаудың түрлі әдістерін, мұғалімнің педагогикалық әдеп сақтауын талап етеді.


7-тақырып. Адамның мінездік ерекшеліктері

Жоспар:

1. 
   Мінездің дара ерекшеліктері.
   
2. 
   Мінез және темперамент.
   
3. 
   Даралалықты зерттеудегі мінез типологиясының маңызы.
   

Әрбір адам басқа адамдардан өзінің даралық өзгешелігімен ерекшеленеді. Бұл орайда, адамдар мінез ерекшеліктеріне орай ажыратылады. Мінез деген психологиялық қасиеттің төркіні гректің «характер» деген сөзінен шыққан. Мәнісі – із қалдыру. Психологияда бұл – дербестік мағынасы бар адамға байланысты ұғым.

Мінез - әрбір адамның жеке басына тән өзіндік психологиялық қасиеттер мен ерекшеліктердің жиынтығы. Мінездің қасиеттері мен ерекшеліктері әркімде әрқилы жағдайда байқалып, адамның сол жағдайларға қатынасын білдіреді. Мінез ерекшеліктері – адамның даралық өзіндік психикалық қасиеттері. Дегенмен, адам бойындағы ерекшеліктердің бәрі бірдей, мысалы, естудің нәзіктігі, көздің көргіштігі, есте сақтаудың шапшаңдығы, ақыл-ойдың тереңдігі мінез ерекшеліктеріне жатпайды.

Адам мінезінің көріністері әрбір жеке жағдайда, оның оқиғаларға қатысуынан аңғарылады. Адамның іс-әрекет сапасы сол іске деген қатынасымен қатар ерік-жігеріне, көңіл-күйіне, ақыл-ойына да байланысты болады. Соның нәтижесінде адамның әр алуан психикалық процестері оның іс-әрекет түрлеріне ықпал етіп, адамның ақыл-ойын, көңіл-күйін, эмоциясын, ерік-жігер қасиеттерінің ерекшеліктерін айқын аңғартады.

Қоғам әсерлері мен ықпалдарн бейнелейтін мінез мазмұны жеке адамның өмірлік бағыт бағдарын құрайды, яғни оның материалдық және рухани қажеттіліктеріне, қызығуларына, наным-сенімдеріне, мақсатарына негіз болады. Мінезге қарай адамның дүниеталғамы, өмір мәнеі, әрекет-қылықтарының себептері анықталады.

Адам мінезі сан алуан. Бұл іс-әрекетте айқын байқалады: біріншінің қимыл әрекеттері – шапшаң, екіншісінің қимыл әрекеті – баяу, бірақ тыңғылықты, үшінші – іс-әрект барысында белгілі нақты шешімге келеді және т.б. Адам мінезінде көрінетін мұндай ерекшеліктерді - мінез бітістері дейміз. Қандай жа бір бітіс - әрекет-қылықтың тұрақты, қайталанып отыратын нақты белгісі.

Мінез бітістері мен оның сипатын белгілі қылықтың нақты оқиғаға байланысты болуынан білуге болады, яғни белгілі бітістің көріну мүмкіндігі неғұрлым жоғары болса, ол адам мінезінің тұрақты белгісі ретінде танылады. Бірақ, ықтималды болғандықтан бітіс ұдайы көріне бермейді, адам әдетіндей бірқалыпты, механикалқ қайталана бермейді. Әдет пен мінез бітістерінің арасында өзара байланыс болғанымен олардың табиғаты екі бөлек. Мінез бітістері әдетке қарағанда адам қылығына ықпал ете отырып, сол әрекет-қылық барысында қалыптасады. Сондықтан мінез бітістерінің қалыптасуын әрекет-қылық мотивтерінен бөліп қарауға болмайды.

Мінездің жалпыланған қасиеттері өздерінің диалектикалық қарама-қарсылықтарында көрінеді: күшті-әлсіз, қатал-жұмсақ, тыңғылықты- бейтарап және т.б. Мінез қаталдыңы өжеттік , тайсалмастықпен байланысты, ал жұмсақтықтан адам икемшіл, орнымен шегінеді, келісім жолдарын табуға ұмтылады. Мінездің тыңғылықтылығы мен қайшылығы мінез бітістерінің ішіндегі жетекші және екінші деңгейлі қасиеттердің дәрежесімен анықталады. Қасеттердің бәрі өзара үйлесімді келсе тыңғылықты мінез, ал бір қасиет екіншісімен үндеспесе – қайшылықты мінез орнығады. Адамның қызығушылықтары мен ұмтылыстарының, жан-жақты дамығандығы мен көп түрлілігі мінездің кеңдігін танытады.

Көп жағдайда мінез және темперамент салыстырылып түсіндіріледі. Темперамент пен мінездің өзара байланысы :

1. 
   Темперамент пен мінездің өзара тығыз байланысы (Кречмер);
   
2. 
   Мінез темпераментке қарсы шығуы мүмкін деген (антогоностикалық қатынас – Викторов, Левтитов);
   
3. 
   Темпераментті мінездің элементі ретінде;
   
4. 
   Темпераментті мінездің тума негізі ретінде мінездің қалыптасуының негізі деп мойындау.
   

Мінезі тұрақталған адамда темперамент дербес әрекет көрінісі болудан қалып, мінез бітістеріне сай әрекет-қылықтардың іске қосылу динамикасын айыруға көмектеседі. Мінез және темперамент бітістері адамның біртұтас келбет-кейпінде өзара байланысқа түсіп, тұлға дара-лығының интегралды сипаттамасын береді,

1. 
   Басқа адамдармен қатынасына қарай (шыншыл - өгірікші, әдепті - дөрекі т.б.).
   
2. 
   Орындалатын іс қызметіне орай (еңбеккер - еріншек т.б.)
   
3. 
   Өз басына болған қатынасына байланысты (сыншыл-өзімшіл т.б.).
   
4. 
   Заттарға қатынасынан (сақи - ашкөз, үқыпты - салақ т.б.).
   

1. 
   Үйдесімді (гармонический) мінез типі - қорша-ған ортаға икемділігімен ерекшеленеді. Мұндай мінезді адамда ішкі қарама-қарсылықтар болмайды. ойлаған ойы мен істеген іс бір-біріне сай келеді. Көпшіл, ерік күші мол, қайсар, бір сөзді. Өмірдің барша қиын жағдайларында таңдаған бағыт-бағдарынан қайтпайды, көзқарас, талғамын ауыстырмайды. Мақсат-мұраттары мен принциптері үшін күреске дайын. Бүл адамдардың өмір сүру тәсілі жағдайға бағыну емес, оны өз қалауына орай өзгерту.
   
2. 
   Іштей қарама-карсылықты, бірақ сырттай келісімді (внутренне конфликтный, но внешне согласованный) мінез адамы. Бүл типті адамның ішкі ниеттері мен сырт әрекет - кылығы арасында келіспестік бола түрып, өзінің қоршаған ортамен қатынасында әлеумет талаптарына ыңғай береді, іс-әрекетін соларға бағындырып, үлкен күшпен орындайды. Өзін ерік билігінен бірде босатпайды, жан, ой дүниесін сырттай болмыс шындығынан ажыратпаудың жол-дарын іздестіруге дайын түрады.
   

1. 
   Мінез акцентуациясы.
   
2. 
   Мінез ауытқушылығының клиникалық формалары.
   

Мінез акцентуациясы ұғымын психологияға енгізген К.Леонгард болды. Мінездік (акцентуация) психологияда - мінездің кейбір бітістерінің қалыптан тыс дамып, тұлға психикасының "әлсіз жерлері" формасында көрініс беруі, яғни мінездің кейбір ерекшеліктері өте айқын байқалады, және бұл түрлі жағдайларда біртиптік конфликтілер мен жүйке күйзелістеріне әкелуі мүмкін. Мұндай да адам жалпы тұрақты қасиеттерге ие бола тұра, кейбір әсерлерге өте кінәмшіл, шыдамсыз келеді. Асқынба мінез адамы қиын жағдайларда төзімділіктен айры-лып, мінез-құлығының ақаулығын жасыра алмайды. Тулғалық мінез асқынуына тап болған адам қоршаған орта әсерлерінө берілгіш, психикалық күйзеліске көп түседі. Егер жағымсыз әсерлер мінездің "әлсіз жерлеріне" соққы болып тиетіндей жағдай болса, адам қылығы күрт өзге-реді, мінездің шектен тыс дамыған бітістері адам билігіне ырық бермей, басқа ұнамды қасиеттердің бәрін жоққа шығарады. Кейбір адамдардың жәй әзіл немесе сын көтермеуі, екіншілердің - орынды, орынсыз тіке, шыншыл болуы - осы мінез бітісі асқынуының айқын мысалы. Мінез акцентуациясының көріну дәрежесіне байланысты анық немесе жасырын (латентті) болып бөлінеді. Мінез акцентуациялары жанұя тәрбиесі, әлеуметтік орта, кәсіптік әрекеттер мен жалпы денсаулық деңгейіне қарай ауысып отыруы мүмкін. Ендеше мінез акцентуациясы тұрақты емес. Мінез акцентуациясы біртіндеп жайдақталуы мүмкін.

Мінез акцентуациясы психопатияға қарағанда тұлғаның тұлғаның психологиялық әсер етулерінің кез-келгеніне емес, нақты бір жағдайларында ғана ерекше әсерін байқауға болады. Күрделі психогенді жағдайларда ғана мінез акцентуациясы өткір аффективті реакцияға айналуы мүмкін (невроз). Мінез акцентуациялары психопатиялық бұзылыстармен шекаралас болғандықтан оның типологиясы психиатрияда жасақталған психопатия классификациясының негізінде жасалынады (тек бұл типология психикалық дені сау адамдарға тән болады).

Психогениялар – психикалық түрлі психикалық травмалардың нәтижесінде бұзылуы. Психогениялар бір сәтте жүзеге асырылған өткір ситуациялар нәтижесінде де, сондай-ақ салыстырмалы түрде әлсіз, бірақ ұзаққа созылған ситуациялар нәтижесінде де болуы мүмкін. М-ы: түрлі ауруларға байланысты организмнің әлсізденуі.ж.ж-нің шаршауы немесе тұлғалық ерекшеліктердің спецификасы болуы мүмкін.

Психикалық аурулар клиникасында психогения екіге бөлінеді:

1. 
   реактивті көрінісіне қарай психогендік және психоздар;
   
2. 
   невроздар.