ПӘннің ОҚУ-Әдістемелік кешені «Жалпы жертану» 5В011600 – «География»мамандығы үшін ОҚУ-Әдістемелік материалдары

х°= АО10°

АБ

АБ және АО нүктелерінің мағынасын қойып, теңдікті шешеміз де Х-ті табамыз.

№2 зертханалық жұмыс
ТАҚЫРЫБЫ : Жердің геометриялық және физикалық сипаттмасы.

МАҚСАТЫ :

1. 
   Күн системасы планеталарындағы Жер планетасының орнын анықта.
   
2. 
   Жердің геометриялық және физикалық мінездемесімен танысу.
   

ЖҰМЫСТЫҢ МАЗМҰНЫ :

1. 
   Кестенің мәліметтері бойынша : а/ Жер тобына жататын планеталар мен алып планеталардың диаметрі мен массасын, орташа тығыздығын салыстырып, негізгі өзгеру заңдылықтарын түсіндір. б/ Күн системасындағы қай планетаның массасы көп, қайсысының орташа тығыздығы жоғары?
   
2. 
   Неліктен Күн системасындағы планеталар екі топқа жіктелген?
   
3. 
   2 кестенің мәліметтерін пайдалана отырып, Жердің негізгі көрсеткіштерін схема түрінде түсір.
   
4. 
   Солтүстік және Оңтүстік жарты шардағы құрлықтар мен мұхиттардың таралуын салыстыра отырып / 3кесте/, құрлық пен мұхиттардың осындай қарым – қатынасының географиялық салдарын анықта.
   

Осындай кестені Батыс және Шығыс жарты шарлар үшін құр.

КЕРЕКТІ ҚҰРАЛДАР:

1. 
   № 1,2,3 кесте мәліметтері
   
2. 
   Жарты шарлар картасы
   
3. 
   Геренчук К.Н. и др. Общее землеведение. М., «Высшая школа», 1934.
   
4. 
   Мильков Ф.Н. Общее землеведение. М., «Высшая школа», 1990.
   
5. 
   Лабораториялық жұмысқа арналған дәптер.
   

№1 кесте / Геренчук және т.б., 1984/

Планета	диаметр	Масса	Күннен ара қашықтығы	орташа тығыздық г/см³
Жер тобы планеталары
Меркурий	0,38	0,055	0,387	5,52
Шолпан	0,95	0,815	0,723	5,22
Жер	1,00	1,000	1,000	5,5117
Марс	0,53	0,107	1,524	3,97
Алып планеталар
Юпитер	11,11	317,82	5,203	1,30
Сатурн	9,41	95,28	9,539	0,68
Уран	3,93	14,56	16,19	1,32
Нептун	3,88	17,28	30,06	1,84
Платон	0,47	0,11	39,75	6

Кесте №2

ЖЕРДІҢ СИПАТТАМАСЫ

1. 
   Жерден Күнге дейінгі ең аз ара қашықтық / перигелийде, қаңтардың басы/..........................................147 млн. км.
   
2. 
   Жерден Күнге дейінгі ең көп ара қашықтық / афелийде, шілденің басы/...............................................152 млн. км.
   
3. 
   Жерден Күнге дейінгі орташа ара қашықтық / астрономилық бірлік/................................................. 149,6 млн. км.
   
4. 
   Жердің Күнді айналу ұзақтығы / тропиктік жыл/............................................ 365 сөтке, 5 сағат 43 мин. 46 секунд.
   
5. 
   Жер орбитасының ұзындығы................................................................................................................ 939 120 мың км.
   
6. 
   Жердің орбита бойынша орташа қозғалу жылдамдығы.............................................................................29,765 км/с.
   
7. 
   Эклиптиканың экваторға орташа құлау бұрышы 23°26 33,6 = 23,442664°
   
8. 
   Жердің өз осін толығымен айналып шығу уақыты / жұлдызды сөтке/................................ 23 сағ. 56 мин. 4,09 с.
   
9. 
   Жер масасы ...........................................................................................................................................5,975· 10 ² ¹ кг.
   
10. 
    Жердің орташа тығыздығы ...........................................................................................................................5518 кг/м³
    
11. 
    Жер элипсойдының сығылуы.............................................................................................................................1:298,3
    
12. 
    Тартылыс күщінің орташа мағынасы...............................................................................................................9,797558
    
13. 
    Жер көлемі...................................................................................................................................................1,083· 10² км³
    
14. 
    Жалпы жер беті........................................................................................................................................510,2 · 10 км²
    
15. 
    Құрлық беті.................................................................................................................................................149,1 млн. км²
    
16. 
    Судың беті...................................................................................................................................................361,1 млн.км²
    
17. 
    Меридиан ұзындығы......................................................................................................................................40008548 м
    
18. 
    Экватор ұзындығы ...........................................................................................................................................40075704 м
    
19. 
    Экватор радиусы ...............................................................................................................................................6 378245 м
    
20. 
    Полярлық радиус ..............................................................................................................................................6356 863 м
    
21. 
    Жердің орташа радиусы .......................................................................................................................................6 3710 м
    

№3 кесте

Жер шарындағы құрлықтар мен сулардың таралуы

Жалпы жер шары	Солтүстік жарты шар млн.шаршы км., %	Оңтүстік жарты шар млн.шаршы км., %	Бүкіл жер млн.шаршы км., %
Құрлық	100 39	49 19	149 29
Су	155 61	206 81	361 71
Барлығы	255 100	255 100	510 100

№3 зертханалық жұмыс

ТАҚЫРЫБЫ : Жердің өз осін және Күнді айналуы, оның географиялық салдары.

МАҚСАТЫ :

1. 
   Жердің өз осін және Күнді айналуын дұрыс көрсете білу.
   
2. 
   Күн мен түннің, жыл мезгілдерінің ауысуы мен Күннің шығуы мен батуын дұрыс түсіндіру.
   
3. 
   Күннің өз осі мен Күнді айналуының геогрфиялық салдарын көрсете білу.
   

ЖҰМЫСТЫҢ МАЗМҰНЫ :

1. 
   Күн нұрының сәулесі түсіп тұрған / параллельді сызықтар қатары / Жерді градус торымен түсіру керек. Түн болып тұрған жағын бояп / 1 сурет/, стрелка арқылы Жердің айналу бағытын көрсет /егер жоғарыдан қарасақ, онда сағат тіліне қарсы/. Осы суреттің қай бөлігінде түн, күн, таңертең, кешкі уақыт екендігін көрсет / әріптер арқылы: Т, К, Таң, Кеш /.
   
2. 
   Күнмен салыстырғанда Жердің 21 январьда, 22 маусымда, 27 қыркүйекте және 22 желтоқсанда қай бөлікте болатынын көрсет. Солтүстік және Оңтүстік поляр щеңберлерін сызу арқылы осы төрт жағдайдағы Солтүстік және Оңтүстік жарты шардың жарық алуы анықта. / 2 сурет/
   
3. 
   № 1 және №2 суреттерді пайдалана отырып: а/ Түн мен Күннің, жыл мезгілдерінің ; б/ Күн мен түннің ұзақтығы, Жердің жылдық айналымында Солтүстік және Оңтүстік жарты шардағы Күн биіктігінің өзгеруін; в/ Солтүстік және Оңтүстік тропик сызықтары мен Солтүстік және Оңтүстік поляр щеңберлерін жүргізудің; г/ ыстық , қоңыржай және суық белдеулерінің орналасу себептерін анықта.
   
4. 
   Төмендегі №1 кестеде көрсетілген ендіктер үшін ең қысқа Күннің ұзақтығын есепте.
   

№1 кесте

Ең ұзақ күн, сағ.	Солтүстік ендік °
	0	10	20	30	40	50	60
	12 сағ.	12 с 35 м	13 с 13 м	13с 56 м	14 с 51 м	16 с 04 м	24 с

5. 
   Осы кестенің мәліметтерін пайдалагна отырып, Солтүстік жарты шардың әртүрлі ендіктері үшін ең қысқа және ең ұзақ күндерінің ұзақтығын көрсететін сызық сыз.
   
6. 
   Осы графиктен Алматы, Мәскеу, Рига және Мурманск қалалары үшін ең қысқа және ең ұзақ күндерінің ұзақтығын анықта.
   

МЕТОДИКАЛЫҚ НҰСҚАУ:

1. 
   Графиктер мен суреттерді лабораториялық жұмыс дәптеріне қара қарындашпен түсірген жөн.
   
2. 
   График сызу үшін мынадай ұсыныс енгізілген: күн ұзақтығы абцисса осі бойынша масштабы 1 см =2 сағат, ал ординат осі бойынша жердің ендігі, масштабы 1 см = 10 °с.е.
   

КЕРЕКТІ ҚҰРАЛДАР:

1. 
   Глобус.
   
2. 
   Теллурий.
   
3. 
   Жарты шарлар картасы.
   
4. 
   Дүние жүзі атласы.
   
5. 
   Лабораториялық жұмыс дәптері.
   

№4 зертханалық жұмыс

ТАҚЫРЫБЫ : Бақылау нүктесінің биіктігіне байланысты горизонттың көріну қашықтығын анықта.

МАҚСАТЫ : Кез-келген бақылау нүктесінің биіктігіне байланысты горизонттың көріну қашықтығын анықтай біліп, осы құбылыстың / процесстің / географиялық салдарына талдау жаса.

ЖҰМЫСТЫҢ МАЗМҰНЫ :

1. 
   №1 кестенің мәліметтерін пайдалана отырып Жердің шар тәріздес бетіндегі бақылау нүктесінің биіктігінен горизонттың көріну қашықтығын анықтап / 1сурет /, оған талдау жаса.
   

1 кесте

	Бақылау нүктесінің биіктігі, м.
	0	100	500	1000	3000	5000	10 000
Горизонттың көріну қашықтығы, км.	0	38,6	86,4	122,1	211,5	273,1	386

2. 
   График бойынша / 1 сурет/ төмендегі биіктіктер үшін горизонттың көріну шегін анықта: 8849 м /Джомолунгма тауы/, 7495 м / Коммунизм шыңы/, 5642м / Эльбрус тауы/, 1545м /Роман-Кош тауы/
   
3. 
   Графикті / 1 сурет/ және картаның масштабын пайдалана отырып: а/ Эльбрус шыңынан Каспий теңізін; б/ Қырым тауының ең биік нүктесі Роман- Кош тауынан Турция жағалауын: в/ Биіктігі 1000 м Чукотка түбегі жағалауынан Аляска түбегінің жағалауын көруге бола ма, соны анықта.
   
4. 
   2 кестенің мәліметтерін пайдалана отырып Жердің жазық, тегіс бетіндегі бақылау нүктелерінің биіктігінен горизонттың көріну қашықтығын анықта / 2 сурет/ және оған талдау жаса.
   

№ 2 кесте

	Бақылау нүктесінің биіктігі, м.
Горизонттың көріну қашықтығы, км.	100	500	1000
	344	1720	3440

5. Жердің шар тәрізді және жазық бетінен горизонттың көріну қашықтығының өзгеруін салыстыр / 1 сурет және 2 сурет/

КЕРЕКТІ ҚҰРАЛДАР:

1. 
   Мөлшері 1520 см миллиметр қағазы.
   
2. 
   Дүние жүзі атласы.
   
3. 
   Глобус.
   

МЕТОДИКАЛЫҚ НҰСҚАУ:

1. 
   Горизонттың көріну қашықтығын абцисса осіне, ал бақылау нүктесінің биіктігін ординат осіне түсіру керек.
   
2. 
   Ұсынылатын масштаб: а/ 1 сурет үшін 1 см =25 км / горизонтальды/, 1 см = 1000 м / вертикальды/
   
3. 
   Барлық графиктер қара қарындашпен жазылып, нақтылы атауы болуы керек, міндетті түрде шартты белгілері түсірілгені жөн.
   

№5 зертханалық жұмыс

ТАҚЫРЫБЫ : Күннің шығуы мен бату кезеңдерін, таң сәрі мен қараңғы түсуін анықта.

МАҚСАТЫ :

1. 
   Күннің шығуы мен бату уақыттарының, таңның атуы мен қараңғы түсуінің графиктерін түсіріп үйрену.
   
2. 
   Құрастырған графиктерді әртүрлі ғылыми және практикалық мақсатта пайдалана білу.
   

ЖҰМЫСТЫҢ МАЗМҰНЫ :

1. 
   45° ендік үшін 1 көкектен 28 қыркүйекке дейінгі уақыт аралығына Күннің батуы мен шығуы мезгілдерінің және таң атуы мен қараңғы түсу графигін жаса.
   
2. 
   Осы графикті пайдалана отырып 1 мамыр үшін; а/ Күннің шығуы мен батуын; б/ таң атуы мен қараңғы түсу уақытын; в/ Күннің шығуы мен батуы және таң атқаннан қараңғы түскенге дейінгі аралықты анықта.
   

КЕРЕКТІ ҚҰРАЛДАР:

1. 
   « Восход и заход солнца и продолжительность сумерек»
   
2. 
   Мөлшері 20  30 см миллиметр қағазы
   
3. 
   Лабораториялық жұмысқа арналған дәптер
   

МЕТОДИКАЛЫҚ НҰСҚАУ:

1. 
   Графиктерді размері 20  30 см қағазға түсіру керек. Қағаздың 20 см жағына ай күндерін / әр сантиметр 1 күн/, ал 30 см: сол жағына күннің шығуы мен жарықтың пайда болуын, оң жағына күннің батуы мен қараңғының түсуін / әрбір бір сағат уақыт – 5см/. Екі жақта да уақыт төменнен жоғары көбеюі қажет. Сызықтар график щеңберінен шығып кетпеу үшін өте ерте таң ату / 20 мамыр/ мен өте кеш қараңғы түсу уақыттарын / 20 мамыр / анықта. Оң және сол жақтағы уақыт шкаласын / 20 мамыр/ график щеңберінен шығып кетпейтіндей етіп орналастыру керек. Графикте күннің батуы / қараңғының түсуі/ ең жоғарғы, ал таңның атуы ең төменгі деңгейде болуы керек.
   
2. 
   Кестені пайдалану мысалдары: 1. Мысалы, Берілген нүктенің географиялық ендігі 43° дейік осы нүкте үшін таңның атуы мен қараңғы түсуін 16 көкекке анықтау керек. Кестені пайдалана отырып 43° ендікте 11 көкекте күннің шығу уақыты 6 сағ. 26 мин., 21 көкекте 6 сағ. 10мин. екендігін анықтаймыз.Сондықтан 16 көкеекте күннің шығу уақытының 16 көкекте 6 сағ. 18 мин. екенін анықтау оңай, осы күні күннің батуы – 19 сағ. 42 мин, ымырт ұзақтығы 36 мин; яғни таңның атуы 6 сағ. 18 мин.-36 мин.= 5 сағ. 42 мин. қараңғы түсу уақыты: 19 са. 42 мин.+ 36 мин. = 2 сағ. 18 мин.
   

№1 кесте

Ай	Күн	43°					45°
		Күн шығуы с.мин		Күн батуы с.мин		Ымырт ұзақтығы мин.	Күн шығуы с.мин		Күн батуы с.мин		Ымырт ұзақтығы мин.
Қаңтар	1	8	31	17	35	38	8	38	17	28	39
	11	8	31	17	45	38	8	37	17	39	39
	21	8	26	17	57	37	8	32	17	51	38
	31	8	18	18	11	36	8	22	18	05	37
Ақпан	10	8	06	18	23	35	8	10	18	19	37
	20	7	52	18	38	34	7	55	18	34	36
Наурыз	2	7	36	18	49	34	7	38	18	47	35
	12	7	19	19	02	33	7	20	19	01	35
	22	7	02	19	13	34	7	02	19	14	35
Сәуір	1	6	44	19	24	35	6	43	19	26	36
	11	6	26	19	36	36	6	24	19	39	36
	21	6	10	19	48	36	6	07	19	52	37
Мамыр	1	5	56	19	59	38	5	54	20	04	39
	11	5	42	20	10	38	5	37	20	16	40
	21	5	32	20	22	39	5	26	20	28	41
	31	5	24	20	30	41	5	18	20	37	44
Маусым	10	5	20	20	37	42	5	13	20	45	45
	20	5	10	20	42	43	5	13	20	50	45
	30	5	24	20	42	43	5	16	20	50	45
Шілде	10	5	28	20	40	41	5	22	20	Та8	43
	20	5	37	20	34	40	5	31	20	41	42
	30	5	47	20	24	39	5	42	20	30	42
Тамыз	9	5	58	20	12	38	5	53	20	17	40
	19	6	09	19	58	36	6	05	20	02	38
	29	6	20	19	41	35	6	17	19	45	36
Қырқүйек	8	6	31	19	24	35	6	29	19	26	36
	18	6	42	19	06	35	6	1	19	07	35
	28	6	53	18	48	35	6	53	18	48	35
Қазан	8	7	04	18	31	34	7	05	18	30	35
	18	7	15	18	15	34	7	18	18	12	35
	28	7	28	18	00	34	7	32	17	56	36
Қараша	7	7	41	17	46	35	7	45	17	42	36
	17	7	54	17	36	36	7	50	17	30	37
	27	8	06	17	28	37	8	12	17	22	38
Желтоқсан	7	8	16	17	26	37	8	24	17	19	39
	17	8	25	17	27	38	8	32	17	19	40
	27	8	30	17	32	38	8	37	17	24	40

№ 6 зертханалық жұмыс
ТАҚЫРЫБЫ : Жер бетіндегі географиялық белдеулер мен зоналар.

МАҚСАТЫ :

1. 
   Жер шарындағы географиялық белдеулер мен зоналардың пайда болу заңдылықтарын түсіндіре білу.
   
2. 
   Географиялық қабаттың құрылымы туралы ұғымды тереңдете түсу.
   

ЖҰМЫСТЫҢ МАЗМҰНЫ :

1. 
   Дүние жүзі контур картасына жер шарының географиялық белдеулері мен зоналарын түсір.
   
2. 
   Ендік бойынша географиялық белдеулер мен зоналардың шекараларының ауытқу себептерін түсіндір. Мына сұрақтарға жауап бер: а/ Географиялық белдеу, физгеографиялық белдеу, табиғи белдеу түсініктерінің арасында айырмашылық бар ма? б/ Жер шарындағы зоналдық пен азоналдықты қандай факторлар анықтайды? Құрлық бетіндегі зоналық неден байқалады? в/ Таулардағы биіктік белеулер қандай факторлардың нәтижесінде қалыптасады?
   
3. 
   №1 кестенің мәліметтерін пайдалана отырып Оңтүстік және Солтүстік жарты шардың географиялық белдеулерінің ауданының ара қатысын көрсететін щеңбер тәріздес диаграмма сызып, мына сұрақтарға жауап бер: а/ Жер шарында қандай географиялық белдеулер ең көп және ең аз ауданды алып жатыр, неге? б/ Жарты шарлар бойынша географиялық белдеулердің таралуында қандай заңдылық байқалады?
   
4. 
   Әрбір географиялық белдеуге қанша градус барын есептеп, оны циклограммаға түсір, ол үшін шеткі нүктелерді щеңбердің ортасымен қосу керек. Мысалы: Арктикалық белдеу- 3 3,6%= 10,8%
   

№1 кесте

Жарты шар	Белдеу	Ауданы млн.км ²	Жердің жалпы ауданы %
Солтүстік	Арктикалық	14,45	3
	Субарктикалық	17,62	3
	Қоңыржай	53,22	10
	Субтропиктік	39,72	8
	Тропиктік	80,77	16
	Субэкваторлық	38,65	7
Оңтүстік	Экваторлық	22,07	4
	Субэкваторлық	30,11	6
	Тропиктік	95,10	19
	Субтропиктік	33,78	7
	Қоңыржай	34,47	7
	Субарктикалық	26,19	5
	Антарктикалық	23,93	5
		510,08	100

КЕРЕКТІ ҚҰРАЛДАР:

1. 
   Дүние жүзі атласы.
   
2. 
   Географиялық белдеулер мен зоналар картасы.
   
3. 
   Дүние жүзі контур картасы.
   
4. 
   Лабораториялық жұмыс дәптері.
   

МЕТОДИКАЛЫҚ НҰСҚАУ:

1. 
   Солтүстік және Оңтүстік жарты шарлардағы ұқсас белдеулерді бір түспен беруге болады, бірақ шартты белгілерінде айырмашылық болсын.
   
2. 
   Диаграмманы құрарда ауданның бір проценті қанша градусқа тең екендігін есептеп алу керек: 360°=100% х =360° =3,6 %
   

100 %

3. Әртүрлі белдеулер орналасқан / % / құрлықтардың қарым-қатынасын щеңбер тәріздес немесе столбикті диаграммаға түсіріп, тадау жаса.

№7 зертханалық жұмыс

ТАҚЫРЫБЫ : Құрлықтар мен дүние жүзі мұхиттарының салыстырмалы сипаттамасы

МАҚСАТЫ :

1. 
   Жер бетіндегі құрлықтар мен дүние жүзі мұхиттарының орналасу ерекшеліктерін түсіндіре білу.
   
2. 
   Негізгі мінездемелері бойынша құрлықтар арасындағы айырмашылықты айыра білу.
   
3. 
   Дүние жүзі мұхиттарының айырмашылықтарын түсіндіру.
   

ЖҰМЫСТЫҢ МАЗМҰНЫ : Атласты және анықтама мәліметтерін пайдалана отырып:

1. 
   Лабораториялық дәптеріңе құрлықтардың ауданын көрсететін диаграмма сыз, масштабы 1 см ² = 2,5 млн.км ²
   
2. 
   Дүние жүзі мұхиттарының ауданын көрсететін диаграмма сыз, масштабы 1 см ²=10 млн.км ²
   
3. 
   Дүние жүзі контур картасына құрлықтардың шеткі нүктелерін / атауын жазып/, құрлықтардың абсолютті биіктігі ең жоғарғы , ең төмен жерлерін, дүние жүзі мұхиттарындағы ең терең шұңғымалардың атауын, тереңдігін түсіріңіз.
   
4. 
   Құрлықтарды салыстыру арқылы сипаттама бер: орналасу ерекшелігі, шеткі нүктелерінің арақашықтығы, абсолюттік биіктігі жоғары, төменгі нүктелері, құрлық жағалауының тілімденуі т.б.
   
5. 
   Мұхиттарға салыстырмалы сипаттама бер: ауданы, тереңдігі, температурасы, тұздылығы т.б.
   

КЕРЕКТІ ҚҰРАЛДАР:

1. 
   Дүние жүзінің физикалық картасы.
   
2. 
   Дүние жүзі атласы.
   
3. 
   Дүние жүзі контур картасы.
   
4. 
   Лабораториялық жұмыс дәптері.
   

№9 зертханалық жұмыс
ТАҚЫРЫБЫ : Солтүсті және Оңтүстік жарты шар ендіктері бойынша ауа температурасының таралуы.

МАҚСАТЫ : Солтүстік және Оңтүстік жарты шардың ендіктері бойынша ауа температурасының өзгеру себептерін түсіну.

ЖҰМЫСТЫҢ МАЗМҰНЫ :

1. 
   №1 кестенің мәліметтерін пайдалана отырып миллиметр қағазға жеке-жеке Солтүстік және Оңтүстік жарты шарлар үшін: а/ жер бетінде ауаның орташа температурасының өзгеруін қаңтар, шілде және орташа жылдық көрсеткіштері бойынша; б/ әртүрлі ендіктер бойынша жылдық қысымның өзгеруін көрсететін сызықтар сыз.
   

№1 кесте

	Ендік °
	0	10	20	30	40	50	60	70	80	90
Температура °С	Солтүстік жарты шар
Қаңтар	27	26	22	15	6	-7	-16	-25	-30	-41
Шілде	26	27	28	28	23	17	13	7	-1	-1
Жыл	26	27	25	21	14	5	-1	-10	-17	-23
Қысым, мб.	1010	1010	1019	1019	1016	1014	1012	1012		1014

Температура °С	Солтүстік жарты шар
Қаңтар	26	26	23	16	9	2	-3	-11		-14
Шілде	25	21	16	14	4	-10	-23	-40		-48
Жыл	25	23	19	13	6	-4	-13	-25		-30
Қысым, мб.	1012	1015	1018	1014	1004	989	991

2. 
   Әртүрлі ендіктердегі жылдық қысым мен ауа температурасының графиктерін салыстыр. Қысым мен температураның таралуында байланыс бар ма, жоқ па?
   
3. 
   Қандай ендіктер аралығында температураның өзгеруі төмен ал қандай ендіктер аралығында жоғары, қайда төмен? Себебін анықтап, түсіндір.
   

КЕРЕКТІ ҚҰРАЛДАР:

1. 
   Дүние жүзінің физикалық картасы.
   
2. 
   Дүние жүзінің климаттық картасы.
   
3. 
   Размері 10  15 см миллиметр қағазы.
   
4. 
   Лабораториялық жұмысқа арналан дәптер.
   

МЕТОДИКАЛЫҚ НҰСҚАУ:

1. 
   Ауа температурасының өзгеруін көрсететін график қарағанда ординат осі бойына температура / масштаб 1 см = 10°С/, ал абцисс осі бойына ендік / масштаб 1 см = 10°С ендік/ түседі.
   
2. 
   Қысым өзгеруін ординат осіне / 1 см = 10 мб, абцисс осіне жергілікті жер ендігін түсір. Қысымды есепке алу нүктесі 990 мб тең.
   

№10 зертханалық жұмыс

ТАҚЫРЫБЫ : Жердің жылдамдығы мен бағытын, румб бойынша әртүрлі бағытта қайталанып отыруын анықтау.

МАҚСАТЫ : Анықтай білу:

1. 
   Желдің жылдамдығы мен бағытын;
   
2. 
   румб бойынша желдің әртүрлі бағытта қайталанып отыруын;
   
3. 
   табиғи ортаның дамуында желдің маңызы мен ролін түсіндір.
   

МАЗМҰНЫ :

1. 
   « Циклон», «Антициклон», « Барикалық градиент», «Жер айналымындағы ауытқу күші» терминдеріне анықтама бер.
   
2. 
   Бофорт шкаласын пайдалана отырып / №1 кесте/ желдің жылдамдығы мен күшін анықта.
   
3. 
   №1 суретті пайдалана отырып жел бағытына сипаттама бер, талдау жаса.
   
4. 
   Жергілікті / бриздер, өзендер, таулы-аңғарлы және маусымдық/муссондар/ желдерге анықтама бер.
   
5. 
   Кез-келген жердің табиғи жағдайының дамуындаағы желдің маңызын анықта.
   

КЕРЕКТІ ҚҰРАЛДАР:

1. 
   Географический энциклопедический словарь. Понятия и термины. М., 1988.
   
2. 
   №1 кесте. Желдің жылдамдығы мен күшін анықтайтын Бофорт шкаласы.
   
3. 
   №1 сурет. Жел бағыты.
   
4. 
   №2 кесте. Жел румбысы.
   

МЕТОДИКАЛЫҚ НҰСҚАУ:

1. 
   Желдің бағыты горизонттың қай жағынан соқса сол бойынша анықталады. Мысалы, солтүстік жел- солтүстіктен оңтүстікке соғады, шығыс- шығыстан батысқа. Соғатын желдің бағытын нақтылы анықтау үшін горизонт жақтары румбқа бөлінген. Румбтар аталған горизонт жақтарының бас әрпімен белгіленеді / 2 кесте/. Желдің бағытын, күшін, жылдамдығын / жай көзбен / Бофорт шкаласымен анықтауға болады. / 1 кесте/.
   
2. 
   Кез-келген жердің жел бағытын анықтау үшін /ай, жыл мезгілдері, бүкіл жыл/ бір нүктеден сегіз түзу сызық сызады. Көршілес орналасқан түзу сызықтар арасындағы бұрыш 45° болу керек. Әрбір жекеленген түзу сызық белгілі бір румбқа сәйкес келеді – С, О, Б, Ш т.б. Әрбір түзу сызыққа / румбқа/ осы нүктеде қайталанып отыратын жел бағытын белгілі бір масштаб бойынша түсіреді. Қай румбта қайталанып отыратын жел бағыты көп болса сол жел басым.
   

Жел бағытын бірнеше жылдық бақылаулардың орташа көрсеткіші арқылы да құруға болады, ол үшін орташа көрсеткішті процентпен белгілейді. Кез- келген уақыт аралығындағы барлық бақылауларды 100 % деп белгілейді.

3. 
   №1 суретте 25 жыл аралығында / сәуір айы/ жел бағытының қайталануы көрсетілген, оның процентпен берілген сандық шамасы төмендегідей.
   

С-8 %

С-Ш- 10 %

Ш-18 %

О-Ш- 24 %

О-12 %

О-Б-12 %

Б-10 %

С-Б-3-6 %