ПӘннің ОҚУ-Әдістемелік кешені оқу- әдістемелік қҰжаттар

6М060700 – "Биология" магистратура мамандығына арналған

ПӘННІҢ ОҚУ-ӘДІСТЕМЕЛІК КЕШЕНІ

СЕМЕЙ – 2012

1. Глоссарий

2. Дәрістер

3. Практикалық сабақтар

4. Магистранттардың өз бетімен істейтін жұмыстары

1. 
   Глоссарий
   

Андроцей - бір гүлдегі аталықтардың жиынтығы.

Апомиксис – ұрықтың ұрықтану процесінсіз пайда болуы.

Амилопластар – крахмал жинайтын лейкопластар.

Гифалар – саңырауқұлақтардың денесін түзетін жіңішке жіп тәрізді жасушалар.

Геотропизм - өсімдік органдарының кеңістікте белгілі бір бағытта өсуге қабілеттілігі.

Гетерофилия - өсімдікте әртүрлі жапырақтылық.

Гинецей – бір гүлдегі аналықтардың жиынтығы.

Гаметофит - өсімдіктің жынысты ұрпағы.

Калеоптилия - өсімдіктің сыртқы ұрықтық жапырақшасы.

Клон – жыныссыз өсіп даму арқылы бір ортақ тектен тараған жасушалар немесе ұрпақтар.

Микроспорофилл–жапырақтың өзгерген түрі,онда микроспорангилер түзіледі.

Мегаспорофилл – құрылысы жапырақ тәрізді орган, онда тұқым бүршіктері жетіледі.

Плазмодесмалар – жасушаның қабықшалары арқылы өтетін және екі жақын жатқан жасушаларды жалғастырып тұратын цитоплазманың жіңішке жіпшелері.

Паренхималы жасушалар – ұзындығы енімен бірдей жасушалар.

Прозенхималы жасушалар – ұзындығы енінен бірнеше есе артық жасушалар.

Партеногенез – еркектің гаметасынсыз ұрғашының гаметасынан организмнің дамып өсуі.

Полиплоидия – гаплоидтық жиынтықпен салыстырғанда хромосомалар санының өсуі.

Субмикроскопиялық – Жасуша компаненттерінің электронды микроскоппен қарағанда, басқаша айтқанда он және жүз есе үлкейткенде ғана көрінетін жұқа құрылысы.

Спорофит - өсімдіктің жыныссыз ұрпағы.

СеДәріс – мал тұқымын, өсімдіктер сорттарын микроорганизмдердің, бактериялардың және вирустардың расаларын өзгертетін ғылымның саласы.

Таллом – төменгі сатыдағы өсімдіктердің вегетативтік денесі.

Телу – бір өсімдіктен ойып алған бүршіктің немесе сол өсімдіктің сабағынан дайындалған қалемшенің екінші өсімдіктің сабағымен жымдасып бірігіп кетуі.

Аккомадация - организмдегі ағзалардың турлі тітіркендіргіштердің күшіне біртіндеп беймделуі, жаттығуы

Альтерация – Ұлпалардың кейбір нәрселерден зақымдануынан оның қызметінің өзгеруін білдіретің термин

Анаболизм – организмде зат алмасудың арта түсуі

Венотомия –венотомия, кқк тамырды ашу, венаны кесу, қию

Дальтонизм- түсті ажырата алмау

Децеребрация – миы бұзылған. Мидың сабауына операция жасауды айтады

Окклюзия – бітеліп қалу

Сұрақтар:

1.Физиология ғылымның даму тарихынаң мәлімет

2. Физиологиялық негізгі процестер

3. Физиологиялық зерттеу әдістері

4. Организмнің негізгі қызметтері

И.П.Павловт физиологияның принциптері. Павловв өз өмірінің ақырғы жылында иттерде шартты рефлекстер пайда болуы тәжірибілерің жүргізе отырып, олардың мінез-құдқын тексерген. Соның нәтежесінде жоғарғы нерв қызметінде болатын үш принципті И.П.Павлов ұсынды. Олар анализ бен синтез, детерминизм және құрылымдық принциптер: 1. Анализө талдау- дегеніміз біртұтас құбылыстардың жеке қасиеттерін, жеке ерекшеліктерін тексеру. Синтез- түзілу – жеке қасиеттер мен ерекшеліктерді тексеру арқылы, біртұтасс құбылыстарды жан-жақты тусіну. 2- Детерменизм - әрбір құбылысты, әрбір процесті болдыратын себеп, сылтау. 3- Құрылымдық принцип - әрбір органның құрылымының оның қызметімен байланыстыру

Физиологиялық зерттеу әдістері: Физиологияның негізгі әдісі- тәжірибе жүргізу. Тәжірібе 3 нұсқада жүргізіледі: жедел тәжірибе, созылмалы тәжірибе және мүшелердің қызметін модельдеу. Жедель тәжірибеде малға наркоз беріп, хирургиялық операциялар жасайды да, ішкі ағзаларға әсер ету арңылы- тітіркендіру, тамырларды қию, дәрі-дәрмектер жіберу, олардың тіршілік әрекеттеріндегі өзгерістерді бақылайды. Созылмалы тәжірибелер алдын ала арнаулы операция жаслған жануарларға жүргізіледі. Осы мақсатпен малдын қарынына, ішектеріне фистула қойылады, бездердің өзектері сыртқа шы.арылады т.б. Функцияларды модельдеу әдісі физиологиялық болжамдардың -–организмнің өсу қарқының, малдың сүттілігін дұрыстаған тексеруге немесе модельдер арқылы кейбір функцияларды бейнелеуге, мұшелерді уақытша алмастыра алатын аппараттар жасауға мүмкіндік береді.

Органдарды жекелеу. Мысалы қарыннан баурға қан құятын қақпалық венаны байлап, оның қалған бқлігін куыс венамен біріктіріп тіксе, бауыр оқшауланады. Экстирпация кезінде зерттелетін органды жартылай, немесе түгелдей кесіп алып тастайды да, бүдан соң организмде байқалатын қзгерістерді бақылау арқылы, оның денедегі қай қызметкее каншадықты қатысының барлығы анықталады. Трансплантация - бір организмдегі органды, тканьді орнынан басқа жерге, немесе басқа органзмге көшіріп қондыру. Перфузия- зерттелетін, қүрамы алдынала белгілі ерітіндіні, не қанды тиісті органның тамырлары арқылы өткізу . Радиотелеметрия арқылы әртүрлі қашықтықтардағы организмдердегі бірнеше жүйелердің қызметтерің көрсеткішін бір мезгілде электромагниттік және радиотолқындары тіркеп-жазып, талдау арқылы қажетті физиологиялық ақпарат алынды т.б. әдістері.

Физиологиялық функция – тқтас организм немесс оның жеке торшаларының қлпаларының, мүшелерінің тіршілік әрекетә, қызметі. Организмнің басты қызметі зат алмасу болып табылады. Зат алмасумен өсу, даму, көбею, қоректену, қимылдау т.с.с. физиологиялық қызметтер тығыз байланысты.

Организм айналадағы ортаға бейімделудін қамтамасыз ететін физиологиялық процестерін реттеу дейді. реттеудін екі түрі болады: нервтік және гуморальдық. Нервтік реттеу, орталық нерв жүйесі арқылы жүргізіледі. Бүл реттеуге нерв орталықтары, нерв талшықтары мен тармақтары қатысады. нерв жүйесінің негізгі қызметі рефлекс ретінде болады. рефлекс дегеніміз- организмнің тітіркенуге қайтарған жауабы. Рефлекторлық доға бес буыннаң құралған:1- рецепторлар немесе нерв тармақтары; 2- афферентік немесе сезгіш нерв талшықтары; 3- нерв орталығы; 4- эфферентік немесе қозғауғыш нерв талшықтары; 5- эффектор немесе жұмыс органы. Рефлекс болу үшін рефлекторлық доғаның осы кқрсетілген бес буының барлығы қатынасу шарт. Гуморальдық реттеу дегеніміз – заттар алмасуынан органдарда, клеткаларда пайда болатын заттар қанға түсіп және барлық денеге тарайды. Химиялық заттарға жатады- ішкі секреция бездерінің гормондары, ұлпа гормондары, медиаторлар, қандағы электроліттер. Гуморальдық реттеу нервтік реттеуге қарағанда ерте пайда болған процесс.

1.Тірі тканьнің қасиеттері

2.Нерв-бұлшық ет талшықтарының қасиеттері

Барлық тірі тканьдердегі тән төрт қасиет бар: 1- қозу дегеніміз тірі тканьнің тітіркенуге беретін ерекше жауабы Қозу үшін тітіркендіру күші ұзақ уақыт әсер етуі керек. Әсер ету күшіне қарай тітіркендіргіштер табалдырықтан төмен, табалдырықты және табалдырықтан жоғары болып үшке бөлінеді. Табалдырығы төмен дегеніміз өте әлсіз тітіркендіргіштер. Табалдырықты тітіркендіргіштер- тканьді қоздырушылар. Табаолырықтан жоғары тітіркендіргіштер -–тканьді күшті қоздырушылар. Тітіркендіргіштер адекватты және адекватсыз болып бөлінеді. Адеватты дегеніміз осы тканьнің үйреншікті тітіркенуі. Мысалы, көзге болатын сәуле әсері, құлаққа келетің дыбыссс әсері. Адекватсыз дегеніміз тканьнің үйренбеген жағдайға тітіркенуі. Тітіркену физиқалық. химиялық, биологиялық және жэлектрлік болып бөлінеді. Тітіркенуден қозу болғанға дейнгі уақытты хронаксия дейді. Хронаксия туралы ілімді жасаған франсуз ғалымы Л.Лапик.

Тыныштық потенциалының табиғатын түсіндіру ұшін әр түрлі гипотезалар мен теориялар қсынылады. 1896, ж В.Чаговец Аррениустың электролиттік диссоциация теориясына сүйене отырып, потенциалдар пайда болуын иондардың орын ауыстыруымен түсіндіруге талаптанады. Оның гипотеза бойынша, бұл процесте көмір қыщқылы диссоцияланған кезде түзілетін иондар диффуздануының әр түрлі жылдамдықта жүретіндігі негізгі фактор болып есептеледі. Ю.Берншетейн мамбраналық – иондық теорияны қсынды. Оның түсінігінше, клетка мембранасы калий иондарын тандап өткізеді де, басқа иондарды, мысалы натрий иондарын өткізбейді. Сондықтан клетка ме мранасының сыртында он заряд пайда болады, ал ішінде теріс заряд пайда болады. А.Ходжкин және Б.Катц мембраналық- иондық теорияны ұсынды.

1.Бұлшық ет талшықтарының қасиеттері

2.Нерв талщықтарының қасиеттері

3. 
   Н.Е.Введенскийдің парабиозы
   

Бұлшық ет талшықтарының қасиеттері:

1.тонус-бұлшық еттердін күш қуаты. Тонусты бұлшық еттердің созылымдылығынан білуге юолады. Қанқа мускулатурасының тонусы бірінен кейін бірі ұзақ интервалмен келіп тұратын нерв импульстарына байланысты.

2. созылымдылық-түскен күштің арқасында бұлшық еттің созылуы

3. иілимділігі- эластичность- созғаннан кейін бұлшық еттінің орнына келуі

3. 
   пластикалылығы- бұлшық еттің берілген форманы сақтауы
   

Бұлшық еттердің шаршауы дегеніміз олардың жиырылуы қабілетінің төмендеуі. Шаршау механизмі туралы бірнеше көзқарас бар:1. Шиффтің болжамы бойынша бұлщық еттердегі куаттық заттардың- гликогеннің таусылуынан.2- Пфлюгердің улану теориясы бойынша заттар алмасудағы сүт пен фосфор қышқылдарының жиналуынан.3. Введенскийді бұлшық еттердің шаршауын екі нервінің түйіскен жерінің лабильдігі төмен болғандықтан, оны шаршауымен байланысты деп санайды.

Н.Е.веденский нерв-бұлшық ет препаратының нервісің кураремен уландыпып, нерв арқылы әр түрлі күші бар электр тогін өткізген. Бұл жағдайда нерв-бұлшық ет препаратының үш түрлі кезені болатыны аныұталады: 1- тепе-тендік кезеніңде кұшті немесе әлсіз тоққа препарат бірдей жауап береді.2- парадоксальдік кезенінде күшті тоққа препарат нашар, ал әлсіз тоққа күшті қайтарады; 3- тежелу кезеңінде күшті немесе әлсіз тоққа препарат ұзақ уақыт жауап бермейді. Осы тәжірибенің нәтежесі арқасында Введенский қен тараған тежелу құбылысының механизмнің анықтайды. Өзінің тірі жағдайында нервтің функциональдық қасиетін жоғалтуын Введенский – парабиоз деп атады. Латынша –пара- деген сөз екі мағнада қолданалады. Бұл жерде пара – жуық деген мағнаны көрсетеді. Ал, биос- тіршілік деген сөз.

.1. ОЖЖ-ң жалпы сипаттамасы

2. Нерв орталығы және оның қасиеттері

3. Синапс- құрамы, қызметі

Орталық нерв жүйесі нейрондар жиынтығынан құралған. Нейрон дегеніміз дендрит пен нейрит юөліктері бар нерв клеткасы. Нерв жүйесі эволюция тұрғасының ең сонғы пайда болған құрылым. Орталық нерв жүйесі- ОНЖ жұлын мен бас миға бөлінеді Бұл жұйенінің ең басты қызметі рефлекс. Рефлекс латыншыдан аударғанда қарсы жауап деген сөз. Алғашқы рет бұл термінді ғылымғы енгізген француз ғылымы Рене Декарт- 1644 ж. Қазіргі түсінік бойынша рефлекс – дегеніміз орталық нерв жүйесінің сыртқы немесе ішкі тітіркенулерге беретін күрделі жауабы. Әрбір рефлекстін өзіне тән рефлекторлық доғасы болады. Рефлекторлық доға дегеніміз тітіркенудің жүретін жолы. Бұл доға бес звенодан құралады: 1. тітіркенуді қабылдайтын рецепторлар; 2- тітіркенуді орталыққа жеткізетін афференті нерв талшықтары; 3- нерв орталығы; 4- қозуды орталықтан эффекторға жіткізетін эфференті нерв талшықтавры; 5- эффектор –жауап беретін орган. Рефлекс болу ұшін рефлекторлық доғаның барлық буындары қатысуы шарт. Әрбір рефлекстің рецептивтік өрісі болады. Белгілі бір рефлексе қатысатын дененінің аймағын рецептивтік өріс дейді. Рефлекстің күрделі классификациясы бар. Өзінің пайда болуы жағынан рефлекстер шартсыз және шартты болып екіге бөлінеді. Шартсыз рефлекс – дегеніміз туа пайда болатын рефлекстер. Мысалы жаңа туған бұзау еме алады, жұта алады және т.б. шартты рефлекс- дегеніміз белгілі бір жағдайда, үнемі қайталанудан пайда болатын рефлекстер. Өзіннің функциональдық маңызы жағынан азықтану, қорғану, жыныс және нысаналық рефлекстер болады. Жұмысы жағынан рефлекстер ұнамды және ұгнамсыз болып бөлінеді.Басталу жеріне байланысты рефлекстер экстероциптивті және интероцептивті болып екіге бөлінеді. Ми бөлімдерінің қатысуына байланысты рефлекстер жұлынды, сопақша мидың қатысуымен- бульбарлы, орта мидың қатысуымен- мезэнцефальды, аралық мидың қатысуымен – кортикальды болып бөлінеді.

Нерв орталығы дегеніміз, орталық жүйесінде орналасқан бельгілі бір қызмет атқаратын нерв клеткаларының тобы. Нерв орталықтарының қасиеттері:

1.Иррадиациялық қозу – қозудың нерв орталығы арқалы таралуы.

2.Бір бағытқа қарай өтетің қозу – қозу сезу нейрондарынан ену нейрондары арқылы қозғалыс нейрондарына өткізіледі?

3. Қозу нерв орталықтары арқылы өткенде баяулайды

4.Трансформациялық қозу – қозудың күші мен жиілігінің өзгеруі.

5. Әрекеттен кейінгі қозу – тітіркенуге берілген жауап, тітіркенуге жұмсалған уақыттан ұзақ болады

6. Бір ізді жинақты қозу- бірнеше әлсіз тітіркенулерге нерв орталығынын бір жауап қайтаруы. Жинақты қозудын екі түрі болады: 1. бір ізді- нерв орталығына қозудың бірінен соң бірінің, қысқа интервал арқылы бір афференттік нерв талшықтары арқылы баруынан болатын;2- кеңістіктегі қозу – егер екі немесе бірнеше тітіркендіргіштер бір уақытта бір рецептивтік өріске жататын әр түрлі рецепторларды қоздарғанда

7. Жеңіл қозу – қайталанған тітіркенулер нерв орталығы арқылы оңай өтеді. Басқаша айтқанда, нерв орталығының шамалы санын ғана қоздырады.

8. Конвергенция- орталық нерв жүйесіне әр түрлі талшықтар арқылы келетін қозулардың ұшырасуы. Бұл принципті ашқан алғашқы ғалымы Ч.Шеррингтон

9. Доминантты қозу- уақытша қатты қозған нерв орталығының басқаларға қарағанда басым болуы. Доминанты қозуға тән ерекшеліктер төменгідей;

1- жоғарғы қозуға бейімділігі; 2- жинақталу қабілетінің болуы; 3- инерттіліктік болуы; 4- тұрақты қозудың болуы. Доминанты орыс ғалымы А.А. Ухтомский ашты.

10. Тонусты қозу- нерв орталықтарының үнемі жұмыс жағдайында болуы

11. Инерттік қозу- қозу іздерінің сақталуы Нерв жүйесіндегі ес пен ақыл, әдет пен үйрену инерттіке байланысты.

12. қажуы- нерв орталығының жылдам болдыруы Мұның себебі олардағы газдардың алмасуы тыныштықтағы бұлшық еттерге қарағанда 20 есе жоғары болады.

13. Пластиқалық қозу- жұмыс органы өзгергендегі нерв орталығы қызметінің өзгеруі және т.б.

1. 
   Жұлынның құрылысы мен орталықтары
   
2. 
   Артқы және мишықтын мидын құрылысы мен орталықтары
   
3. 
   Ортанғы және аралық ми.
   

Жұлында соматиқалық және вегетативтік орталықтар орналасқан. Соматиқалық орталықтар төменгідей: а- 3 мен ң мойын омыртқаларында жұланның диафрагмальдық орталық орналасқан; б- 5 мойын мен 1 омырау омыртқаларында йық мускулдарының орталықтары бар; в- кеуде омыртқаларында көкірек арқа мен іш бұлшық еттерінің орталықтары орналасқан Жұлының өткізгіш жолдары жоғары шығатын және төмен түсетін болып екіге бөлінеді.

Жұлын организмнің шеткі мүшелерің мидын әртүрлі бөлімдермен байланыстырады. Бұл қабілетті нерв талшықтарынан қүралған ақ заттын өткізгіш жолдары қамтамасыз етеді.

Сонымен қатар мида өмір сүруде ерекше орын алатын орталықтар орналасқан. Бұл орталықтар реттейтін қызметіне қарай бірнеше топқа бөлінеді: 1- азық қорыту орталықтарына-жұту, ему, шайнау, сөл бөлу, сілекей бқлу, қарынды жиырылыту, күйісс орталықтары жатады; 2- тыныс алу орталықтарына – тыныс алу, тыныс шығару, пысқыру мен жөтелу орталықтары жатады; 3- жүрек-қан тамырлары орталықтарына- жүректі реттеу, қан тамырларын кеңейту мен оларды тарылту орталықтары жатады; 4- тер бөлу орталықтары. Сопақша мидың қызметі бұзылса адам да, мал өмір сүре алмайды.

Қара сбустанцияның қызметі нашар зерттелген. Ол бұлшық еттердің пластиқалық тонусын реттейді деп санайды. Сол себептен гимнастика мен балетпен шұғылданатындарда қара субстанция жақсы дамыған.

Қызыл ядро бұлшық еттердің тонусын реттейді. Егер малдың жұлынын қызыл ядродан төмен кессе, оның денесінің барлық бұлшық еттеріне, әсіресе денені сірестіретін еттеріне күш түседі Бұл жағдайда жануарлардың аяқтары созылып, басы шалқайып, құйрығы көтеріліп, серейіп қалады – децеребрациялық регидность. Қорыта келе, орта ми дененің тонусын ұстап тұратын Магнус тың айтушына т.зілетін рефлекстерді реттейді. Бұл рефлекстер вестибулярлық аппаратың рецепторларымен байланысты дене тұрысын қалпына келтіреді.

Аралық миға гипоталамус, таламус пен эпиталамус жатады. Гипоталамус көптеген ядролардан құралған және гипофизбен байланысты. Жоғарыда көрсетілгендей гипоталамысты қазіргі кезде ішкі секреция бездеріне жатқызды. Эпиталамуста иіс сезімі мен эпифиз орналасқан. Таламуста ауыр сезімінің орталықтары орналасқан. Таламус ерекше және ерекше емес ядролардан құралған. Ерекше ядроларға таламустың өзінде жинақталған информация түседі Таламустың ерекше емес ядролары ми жарты шары қыртысының белсендіоігін жылдам аз уақыттың ішінде арттырады Аралық мида белок. май, көмірсутектер, су мен тұздар алмасуының орталыұтары және жылу бөлу орталыға орналасған.

Гипоталамус пен ми жарты шары қыртысының арасында базальдық ядролар бар. Бұл ядроларға жолақ дене, шарбақ және миндаль тәрізді ядролар жатады.

1. Жоғары нер қызметінің жалпы сипаттамасы

1. 
   Шартты рефлекстер, олардын пайда болуы механизмі
   
2. 
   Тежелу түрлері
   

Жарты шар ми қыртысының клеткалық құрылысы өте күрделі. Мисалы адам жарты шар ұыртысында 15 миллиардақа тейін нерв клеткалары болады. Бұл қыртыс 6 қабаииан құралған: 1- нерв талшығтарының түратын молекулярлық қабат; 2- сыртқы түйіршәкті қабат; 3- көлемі әр түрлі пирамидальдық клеткалар қабаты; 4- ішік түйіршікті қабат; 5- үлкен паирамидальдық клеткалар қабаты; 6- ұршық тәрізді немесе мультиформдық қабат. Мида. нрв клетакар арасында денелер- глиальды клеткалар бар Глиальді клеткалар нейрондарының коректенуіне әсер етіп, мидын ес- ақыл қызметіне қатнасады.

И.П.Павлов жоғары нерв қызметің тексеруге көп үйлес қосты. Иттердің мінез- құлқын тексере отырып, оларда шартты рефлекстерді қалыптастыра отырып. павлов төменгідей үш принципті ашты: 1- детерминизм - әрбір нерв процесі бір себепке байланысты болады.; 2- анализ бен синдез Анализ- дегеніміз бір құбылыстын, тітіркеггшіштерің қассиеттері мен себептерін талдау. Синтез- дегеніміз талдаудың әсерінен жалпы қорытындыға келу; 3- құрылымдық- нерв жүйесінде болатын құбылыстар, оның құрылысы немесе жүйесімен байланысты болады.

Шартты рефлекс дегеніміз жүре пайда болатын рефлекс. Шарты рефлекстер мидын осы жоғары бөліктерге байланысты. Шартты рефлекстерді жасауға ұш түрлі тәсіл қолданылады: 1- Сілекей бөлу әдісті иттерге қолданалады; 2- Қорғаныс әдісі малға қолданылады. Мысалы аттын аяғына электрод жалғап, ол тұрған қораға элект шамын жағамыз. Шартты рефлекс пайда болғанда шамның жағылуы кезінде ат аяғын көтеретін болады; 3- Малды бос жіберіп қозғау немесе қозғап – азықтантыру тәсілі. Қора жағдайында малда шартты рефлекстер пайда болып, нерв жүйесінің жоғарғы қызметін бықылауға мүмкіндік береді. шартты рефлекстер шартсыз рефлекстер негізінде пайда болады Шартты рефлекс пайда болу үшін төменгідей жағдайларды сақтау керекҒ шартсыз- азық, және шартты – шам, қрнырау және т.б. тітіркенгіштер пайдаланылады. Алдымен талғаусыз шартты тітіркендіргіштер әсер етіп, бірнеше секундтан соң итке тамақ беріледі. Тәжірибе осылайша 10-20 рет қайталанады.

Шартты рефлекс пайда болған жағдайда тек шам жағу иттің сілекейін бөлгізеді. Шартты рефлекс – уақытша пайда болатын рефлекс Пайда болған рефлекс сөнбеуі үшін шартсыз тітіркендіргішті- азық бірнеше күннен соң шартты тітіркендіргішпен қатар беріп тұру керек Шартты рефлекстің пайда болуы ми жарты шары қартысындағы екі қозу орталығының арасында болатын уақытша байланыстан туады. Егер шартты тітіркендіргішті берген шартсыз тітіркендіргіштерді кейде қоспаса, шартты рефлекс сөнеді.

Орталық нерв жүйесінде қозудан басқа тежелу құбылыстары да орын алған. Тежелу- қозу құбылысының бір түрі. Тежелу- асы қатты қозғаннан пайда болады. Қозу мен тежелу нерв процесінің екі жағы осы процестің көріну түрлері. Тежелу шартсыз және шартты болып екі топқа бөлінеді.Шартсыз тежелу алдын ала дайындықсыз, жылдам пайда болады джәне көпке созылмайды Шарстыз тежелу сыртқы және шегінен шыққан болып екіге бөлінеді. Тежелүдін бұл түрлері орталық нерв жүйесінің барлық бөлімдеріне тән. Бөтен тітіркендіргіш ми жарты шары қыртысында жаңа доминантты қозу орталығын жасағанда, сыртқы тежелу пайда болады. Басқаша айтқанда, сырттан келетін бөиен тітіркендіргіш, тежелудің осы түрін туқызады. Мысалы, электр лампасына шартты рефлексі бар иттен сілекей ағып тұрған кезде есіті қатты жабыр қалсақ, сыртқы тежелу пайда болып, сілекей бөліну тоқталады.

Шегіне шыққан тежелу орталық нерв жүйесінің жұмыс қабілеті төмендегенде пайда болады. Тежелудің бұл түрі орталық нерв жүйесін әлсіреуден саұтап, қорғаныс ролін атқарады.Күшті және қзақ уақыт тітіркендіргіш әсер еткенде шегінен асқан тежелу пайда болады.

1.Қанның атқаратын қызметтері

2.Қанның физикалық- химиялық қасиеттері

3.Қандағы кан тұйіршектерінің сипаттамасы

Қан дегеніміз организмнің сұйық ткані. Ол екі бөліктен құралады: бірінші- қанның сұйыға- плазма немесе сары суы деп аталады. Ал, екінші бқлігі- қанның клеткалық элементтері: эритроциттер, лейкоциттер және трмбоциттерден тұрады. Плазма қанның жалпы көлемінің 60 процентін алып жатады. Плазманың құрамында 90-92 процент су, 6-8 процент белок бар. Плазманың белоктары – альбуминдер, глобулиндер және фибриноген Альбуминдер май қышқылын және өт сұйығы пигменттерін байланыстырып, тасымалдайды. Глобулиндер α ,β, болып үшке бөлінеді α , мен β

глобулиндер холестерінді, жыныс гормондарын, фосфатидтер мен май қышқылдарын тасиды. γ – глобулиндерден преципиндер мен агглбтининдер пайда болады, олардың организмнің иммунитетіне қаиысы бар. Қанда бактерияларды өлтіріп пропердін жүйесі Қанда қалдық азот бар Оған полипептидтер, амин қашқылдары, мочевина, креатинин, аммиак жатады. Плазманның ферменттері- липаза, амилаза, сілтілі фосфатаза, трансаминаза. Плазмадағы май мөлшері 0,2-0,3 процент Бұған май қышқылдары, фосфатидер, холестерин, сүт пен пировиноград қышқылдары және ацетон денелері жатады.

Қанның сұйық бөлігі – плазмадан және эритроциттерден – қынның қызыл түйіршігі, лейкоциттен – қанның ақ түйіршігі және қан пластинкасынаң тұрады.

1. қанның тұтқырлығы сумен салыыстырғанда 3-6 есе көп. қанның бқл қасиетін вязкозимтер арқылы анықтайды

2. Жалпы қанның сыбағалы салмағы –1,050-1,060 тен. Бұл көрсеткіш плазмадағы белоктар мен эритроциттерге байланысты Эритроциттердің сыбағалы салмағы 1,090, ал плазманыкі –1,024-1,031 тең болады.

3. Қандағы осмостық қысым дегеніміз- суды қорытылмаған ерітьінділерден қорытылғын ерітінділерге ауыстыратын күш. Бұл қанды тамырларда үстап түтарытн күш Осмостық қысым организмдегі зат алмасудағы, әсіресе қан мен тері арасындағы судың аламасуында үлкен роль атқарады..

4. Ұанның реакциясы сәл сілітілі. Оның рН- 7,35—7,55 тен Қанның бұл көрсеткіші де басқалардай тұрақты. Мұның себебі буферлық жүйелерге және канның сілтілі қорына байланысты. Қанда 4 түрлі буферлық жүйе бар: 1- карбонытты жүйеге – көмір қышқылы Н₂ СО₃ мен оның тұздары жатады. 2- фосфатты жүйе – фосфор қышқылының N a H₂ PO₄ мен N a₂ HPO₄ тұздарының құралыды. 3- белоктық жүйе – қанның плазмасындағы белоктар жатады 4- гемоголбиндік жүйе – гемоглобиннен құралады. Сілтілі қор дегеніміз – қанның 100 мл бикарбонат мөлшері. Сілтілі қор неғұрлым көп болса, соғұрлым мал шыдамды болады.

1.Ішкі секреция бездерінің мәні

2.Калқанша безі, қалқанша маңындағы безі

3. Бүйрек безі, ұйқы безі

Ішкі секреция бездерінің шығару өзегі болмайды. Сондығтан олрада пайда болған заттар қанға немесе лимфаға, ал кейде жұлын сұйығына бөлінеді. Бұл заттарды гормондар немесе инкреттер деп атайды. Гормондар- гректін гормойно- қозырамын деген сөзінен шыққан. Гормондар – ішкі секреция бездерінде пайда болатын, физиологиялық, химиялық белсенділігі бар заттар. Химиялық заттарға жатады: 1- парагормондар- физиологиялық белесенділігі бар заттар бар, заттар алмасудағы пайда болатын ақырғы өнімдер ө мочевина; 2- медиаторлар- клеткалар мен тканьдерде пайда болатын биологиялық белсінділігі бар заттар жіне т.б.Гормондар витаминдермен, ферменттермен және иондармен байланысты.

Гормондардың қасиеттері: 1-Әрбір гормон организмге ерекше әсер етеді 2- Биологиялық белсенділігі жоғары болғандықтан гормондар өте аз мөлшерде әсер етеді. 3- Дистанциялық әсері бар. Мысалы, мидың негізінде орналасқан гипофизз гормондары жыныс бездеріне әсер етеді 4- Молекулаларының көлемі кіші болғандықтан капиллярлар қабырғаларына, клеитка мембраналарына оңай өтеді.; 5- Гормондар жылдам бұзылады.

Химия лық құрамы жағынан гормондар төрт топқа бөлінедіҒ 1- белоктық гормондар- гипофиздің алдынғы және орта бөлімдерінің гормондары2- пептидті гормондар- гипоталамустың вазопрессин мен окситоцин гормондары; 3- тирозин мен тироксинің туындылары – норадреналин; 4- стероидты гормондар- бүйрек безі мен жыныс бездерінің гормондары. Гормондардың организмге төрт әсер ететін белгілі болды: 1- метаболизмдік заттар алмасуға ісері; 2- морфоөгенетикалық немесе формативтік – тканьдер мен органдардың дамуына әсері; 3- кенетикалық эффекторлардың қызметін күшейтуге ісері 4- корреляциялық жалпы организм қызметінің қарқындылығын өзгертуге ісері.

Қалқанша безі - без мойының көмекей шеміршектерінде орналасқан. Жылқыда, күйістілер мен жырқыштарда қалқан безі екеу, ал шошқада мен адамжа – біреу болады. Бездің сыртында дәнекер тканінен түратын қабы бар. Без коллоидты заттан, бас және күнгірт клеткалардан құралған. Қалқан безі төрт гормон бөліп шығарады: 1- тироксин және тертайодтеронин; 2- трийодтеронин; 3- дийодтеронин; 4—тиреокальцитонин. Бұл гормондар заттар алмасудағы ісер етіп белоктар алмасуын 20-35 процентке жоғарлатып, малдың жүні мен құстың қаурсыны өсуін жылдамдатып, организмнің өсуі мен дамуына әсер етеді.

Бүйрек безі Жоғары сатыдаға жануарларда қос без болады. Жылқыда ұзынша және жалпақ болады. Мүйізді ірі қарада оң без жүрек тәрізді, ал сол жақтағы тоғыз цифрының формасындай. Қой мен ешкіде бұршақ тәріздес, шошқада ұзынша борозда сияқты болады. Бүйрек безі екі заттан құралған: 1- қабақ заты үш қабаттан түрады- шумақты, шоғырлы және торлы бөліктер Бұл заттар ашық сары түсті, мезодермадан пайда болады; 2- қызыл немесе қарақоныр түсті эктодермадан пайда болатын негізгі түйін заты. Бүйрек безі қабығының гормондары: 1- Шумақты бөліктен – минералокортикоидтер – альдестерон, дезоксикортикостерон.Бұл гормондар бүйректін өщекті жолдарында натрий мен аммонийдін сіңуін тежейді; 2- Шоғырлы бөліктен – глюкокортикоидтер бөлінеді- кортизон, дегидрокортизон. Олар белоктың ыдырауын жоғарлатып, баурдағы гликоген қорын сақтап, организмін инсулинге деген сезімталдығын төмендетеді.

1. Жүрек қурылысы, қызметі, қасиеттері

2. Қан тамырлары және қанның ағу себептері

3.Қан айнауының реттеу.

Жүрек – қан айналуының орталық органы. Ол кеуде қуысында, ассиметриялық түрде орналасқан Ж.рек үш қабат көлденең жолақ тканьнаң құралған. Оның сыртқы қабатын эпикард орта қабатын миокард ішкі қабатын эндокард дейді. Жүрек сыртында перикард қабы бар. Бұл қаптын ішінді ткань аралық сұйық болады. Жоғары сатыдағы жануарлар жүрегі төрт камерадан құралған. Жүрек оң жақ бөліктен және сол бөліктен түрады. Жүректін сол жақ бөлігінің еттері жаөсы дамыған Жүрек көлденен жүрекше мен қарыншаға бөлінеді. Малдың жүрекше мен екі қарныша болады. Жүрекше мен қарыншасының арасында ұос жармалы немесе атриовентрикулярлық қақпашалар бар. Жүректің сол жаұ бөлігінде қос жармалы, оң жақ бөлігінде үш жармалы қакпашалар болады Сол қарынша мен аорта арасында, оң қарынша мен өкпе артериясы арасында айшық қақпашалар бар. Барлық қақпашалар қанды бір ба.ытта өткізеді. қан жинайтын резервуар ролін атқаратын жүрекшенің қабырғалары жүқа болады. қанның жүректен капилярларға ағатын тамырларды артериялар дейді. Вена тамырлары арқылы қан жүрекке қарай ағады.Артериялар мен веналар капяллярлдар арқылы жалғастырады. Бұлардың қабырғалары тек бір қабат эндотелийден құралған. Сондықтан капилляр қабырғалы арқылы зат алмасуы болады. Организмде қан екі шеңбер арқылы айналады. Жүрек жұмысы бірнеше циклдан тұрады. Жүрек циклы дегеніміз оның жиырылу мен босаңсуын қамтитын мерзім. Жүрек циклы систола, диастола және үзіліс паузадан құралған Әр малдын жүрек циклының ұзақтығы әр түрлі болады.

Тамырлар арқылы қан бір бағыииа және үнемі ағады Бір бағытта қанның ағу себебі қан тамырларындағы қысым мөлшеріне және веналардағы бір жаққа ашыларындағы қысым мөлшеріне және веналардағы бір жаққа ашылатын қалаталы қақпақтарға байланысты .Кан тамырларға жүрек жиырылған кезде ғана құйылады да, олардың қабырғалары иәлгіш болғандықтан кеңейеді Ал, жүрек босансыған кезде ірі артериялар қабырғалары тарылып, қанды артериялар мен капиллярларға қарай итереді. Қан ағысының негізгі себебі тамырлардағы қысым мқлщерін әр түрлі болуынан Қан қысымы дегеніміз жүрек жиырылғандағы қанға берілетін потенциальді энергия. Бұл энергияның мөлшері қан тамыры жүректен алыстаған сайын кеми береді. Қысым мөлшерінен басқа қан ағысына қосымша себептер әсер етеді. Солардын ішінде: 1- қанқа бұлшық еттерінің жиырылуы; 2- вена қабырғалардың созылмалы болуы; 3- веналарда қалталы қақпақтардың болуы; 4- кеуде куысының өзіне қарай соруы; 5- капилярлар қабырғасында жиырылғыш клеткалар – Руже перициттерінің болуы.

Қан айналуы тамырларды қозғалатын нервтер мен гуморальді факторлар арұылы реттеледі тамырлардың қалыпты жағдайывн реттейтін нервтер тамырды тарылтатын және кеңейтетін болып екіге бөлінеді. Симпатиқалық нерветер қантамырларды тарылтады, ал парасиматиқалық нервтер кенейтеді. Тамырларды кеңйтетін заттарға жатады- гистамн- қарын мен ішек қабырғасында пайда болады. Қан қысымы депрессорлық және прессорлық рефлекстер арқылы реттелінеді. Депрессорлық нервісі сопақша мидан басталып аорта қабырғасы арқылы жүректің сол қарыншасын эпикард астында орналасқан Бұл нерв аортадағы қан қысым мөлшерін реттейді. Жалпы ұйқы артериясының екіге бқлінетін жерінде синускаротид аймағы орналасқан Бұл аймақ тіл- жұтқыншақ нервілерін әр түрлі рецепторларынан құралған Ұйқы артериясында қан қысымы көтерілген кезде тіл-жұтқыншақ нервісінің барорецепторлары тітіркеніп, осы арқылы сопақша миға беріліп, артерияға жауап кезеген нерыв арқылы жеткізіліп артерия кенейіп, қысым мөлшері төмендейді.

1.Дем алу мен дем шығару механизмі

2. Өкпенің тіршіліктік ж және жалпы көлемі

3. Дем алу мен бем шығару механизмі

Тыныс алу тегеніміз оттегін пайдаланып, көмір қышқыл ғазын шығару.Сү қоректілердін тыныс алу арнайы органдар арқылы жүргізіледі. Тыныс алу органдпры тану мен жұтқыншақтан, кеңірдектен, бронх тармандарынн және өкпеден құралған негізгі тыныс алу органы қкпе Ол көптеген альвеолардан түрады. Өкпе кеуде қүысында орналасқан Кеуде куысы омыртқа жотасына қабырғалардаң, төссүйегі мен диафрагмадан құралған Кеуде қуысының ішкі беті өкпе арасында екі бетті аралық плевра бар. Бұл қуыстың пайда болу себептері 1- туғаннан соң кеуденің дамуы өкпеге қарағанда жылдамдырақ болады.2- қабырғаның басы омыртқаның жігімен және омыртқанын канаты қабырғаның бұдырмағымен әуелгі дем алудан кейін бекітіледі. Тыныс алу- дем алу – инспирация мен дем шығару – экспирация процестірінен құралған.

Тыныс алудың екі түрі болады. Ол – сыртқы тыныс алу және ішкі тыныс алу. Сыртқы тыныс алу дегеніміз өкпе а мен қан арасындағы газдардың алмасуы. Ішкі тыныс алуда газдар кан мен клеткалар арасында алмасады. Бұл екеуінен басқа тыныс алудың тағы үш түрі бар. Олар: қабырғалы, құрсақты және аралыс тыныс алу. Өабырғалы тыныс алу әйелдерде, құрсақты тыныс алу ерлдерде, ал араласс тыныс алу ересек малда болады.

Пневмограф қуралы арқылы тыныс алу қозғалыстарын жазып алуға болады. Тыныс сызығын пневмограмма дейді.

Максимальді дем алудан кейінгі барынша толық дем шығаруды өкпенін тіршіліктік көлемі дейді. Бұл кқлем үш бқліктен құралған: 1- тыныс алу бөлігі- малдың қалыпты жағдайдағы дем алу мен лдем шығаруындағы ауаның мөлшері, жылқыда 5-6 л., қойда –0,3-0,5 л; 2- қосымша бөлік – қалыпты дем алған соң дем шығармай қосымша тағы да дем алуындағы ауаның көлемі, жылқыда –12 л, қойда –0,5-1 л, 3 -. резервті бөлік – қалыпты дем шығрғанан соң дем алмай, қосымша дем шығару шығарудағы ауа көлемі. Өкапенің жалпы көлемі- тіршіліктік көлем мен қалдық бөліктің қосындысынаң құралады. Қалдық бқлік - өкпеде үнемі болатын ауа көлемі.

Дем алған кезде өкпеге атмосфералық ауа барады. Ол 79,03 проц. азоттан, 20,9 проц.- оттегіне, 0,03 проц. – көмір өышөыл газынан және 1 проц. оқшау газдардан – аргон, неон, гелий құралған Дем шығарған кездегі ауаның құрамы болады: азот 79,7 проц., оттегі-16 проц., көмірқышқыл газу –4,4 проц. Альвеолярлық ауаның құрамы: азот –81 проц, оттегі –14 проц және көмір қышқыл газы –5,5 проц. Осы келтірілген сандарды салыстыра отырып тыныс алудың арқасында организм 5 проц. жуық оттегін пайдаланып, 4,5 проц жуық көмір қышқыл газын бөліп шығаратынан көруге болады Енді шығаратын дем мен альвеолярлық ауаның қүрамында келсек, шығаратын ауада оттегі альвеолярлықтан көп, ал кқмір қышқыл газы аз. Мүның себебі дем шығарған кезде алдымен газдар алмасуына қатыспаған, зиянды кеңістіте сақталған ауа шығады, артынан альвеолалардың ауасы шығырылады.

Атмосфералақ ауаның құрамында барлық ғаздар алмасуға қатыспайды. Мұның себебі организм клеткалары өзіне керекті газдарды тандап алуына және парциальді қысымының айырмасына байланысты. Парциальді – латының парц- бір бөлек деген сөзінен шыққан. Прациальді өысым дегеніміз әрбір газдың өзінің меншікті қысымы. Мысалы, атмосфера құрамындағы оттегінің қысымы сынап бағанасы 159 мм, өкпенін альвеолаларында –102 мм, ал вена қанында –40 мм Физика заңы бойынша газдар парциальді қысым жоғары болған жақтан, диффузия жолымен парициальді қысымы төмен жаққа ауысады. Осы себептен оттегі альвеолаларынан вена қанына ауысады. Ал, көмір өышөыл газына келсек, оның парциальді қысымы вена қанында сынап бағанасы бойынша 46-47 мм, өкпе альвеоларында 40 мм. Сондықтиан көмір қышқыл газы вена қанынан диффузия жолымен өкпеге өтеді де дем шығарғанда айналдағы ортаға кетеді. Парциальді қысым мөлшері Дальтон флрмуласы арқылы анықталады:

р = Р а

100

а- процентпен берілген газ мөлшері, 100- түрақты цифр.

Сонымен газ алмасуға оттегі мен көмір өышөыл газы қатысады, ал азот қанша мөлшерде дем алғанда өкпеге барса, сөл мөлшерде қайтадан айналадағы ортаға бөлініп отырады.

Тақырып 11. Азық қорыту жүйесі

1. Азық қорыту жүйенін жалпы сипаттамасы.

2. Қарындағы азық қорытылуы

3. Күйіс қайыратын малдың азық қорыту ерекшеліктері

Қарында үш түрлі клеткалар орналасқан. Олар бас, қосымша және айнала қоршалған клеткалар. Бас клеткалар ферменттері бөледі, қосымша клеткалар сөл және айнала қоршалған клеткалар тұз қышқылын бөледі осы көрсетілген үш түрлі клеткалардан бқлінген заттарды қарын сөлі дейді қарын сөлі түссіз, қышқыл реакциялы рН-0,8-1,0 сұйыұ зат. Сөлдін құрамында су- 99,2-99,6 проц. 0,4-0,8 құрғақ зат бар. Құрағақ заттар органиқалық емес және органиқалық қосылыстрадан құралған. Қарын сөлінің құрамында төрт фермент бар:1- пепсиноген тұз қышқылының әсерінен пепсинге ауысады. Пепсин белоктарды альбумоз бен ппептондарға дейін ыдыратады; 2- реннин- сүттін казеиноген белогін казеинге ауыстырады, немесе сүтті ірімшікке айналдырады; 3-қаарындық липаза –эмульсияланған майды глицерин мен май қышқылдарына дейін ыдыратады; 4- желатиназа желатинді сүйықтандырады.

Тұз қышқылының қарындағы ролі: 1- қарныда қышқыл орталық жасайды; 2- пепсиногнеды пепсинге ауыстырады; 3- белоктарды ісіндіріп, олардың көлемін ұлғайтады; 4- бактериоцидтік қасиет береді; 5- азықтардыың ішекке ауысуына қатысады; 6- ащ ішектегі бөлінетін просекретинді гастринге ауыстырады.

Қарын сөленең бөліну кезендері. Қарын сөлі бөлінуінің екі кезені бар: 1- рефлекторлық кезен – тамақ жегеннен соң итте 5 минуттан кейін басталып, 1-2 сағатқа созылады. Тамақты қабылдаған кезде ауыздаға және қарындағы рецепторлар тітіркеніп тітіркену сопақша мидағы сөл бөлу орталығына барады. Ол орталықтан қарынға кезеген нерв арқылы беріледі де итте сөл бөлу басталады. 2- нейро-химиялық кезең- итте тамақ қабылданғаннан соң 30-40 минуттан кейін бастлып, секреция 5-8 сағатқа дейін созылады Бұл кезенде көккөністер мен ет сорпасынада болатын гистамин, қарында бөлінетін прогастрин тұз қышқылының арқасында гастринге ауысып, қанға соорылып, сопақша миға барып бөлінуді реттейтін орталықты қоздырады. Осы орталықтан қозу қарынға тағы да кезеген нерв арқылы беріледі де сөл юөліне бастайды.

Күйіс қайыратын малдың –мүйізді ірі қара, түйе, қой-ешкі қарыны төрт бөлімнен құралған: таз қарын, жұмыршақ, қатпаршақ пен ұлтабар. Түйеде қатпаршақ жоқ, сондықтан оның қарыны үш бөлімнен құралған. Осы көрсетілген бөлімдерден тек ұлтабар нағыз қарын болып саналады. Себебі ұлтабарда қарын сөлі бөлінеді Ал, қарынның басқа бөлімдерінде азық қорыту микрооргнаизмдердің қатысуымен өтеді Төрт бөлім қарынның ең үлкені таз қарынМүйізді ірі қара малда оның көлемі 100-300 л, ал қой мен ешкіде 12-3-20 л. К үрделі қарын бөлімдеріне микроорганизмдер ірі азықтар мен сү арқылы, сиырдың бұзауды жалауының. Күрделі қарын бөлімдерінде ұш типті микроорганизмдер өсіп дамиды. Олар- инфузориялар – қарапайымдар, бактериялар- мен саңырауқұлақтар Көрсетілген үш типті микроорганиздердің қатысуымен белоктар, қанттар мен майлар ыдырап, әр түрлі заттар пайда болады. Микроорганизмдер қоректік заттарды ыдырататын арнайы ферменттер бөледі. Инфузориялар көбнесе азықты араластырады және клетчатканы ыдыыратады. Саңырауқұлақтардың қызметіне келеск, олар қанттарды аштып К және В тобындағы витаминдерді түзеді.

Тақырып 12. Зат және қуат алмасуы

1. 
   Заттар алмасуы және оның түрлері
   
2. 
   Органзмдегі қуаттың алмасуы
   
3. 
   Белоктардың алмасуы
   

Заттар аламсу түрлері:

1. 
   Организмдегі жалпы зат алмасуы – малдың дағдылы жағдайындағы зат
   

4- Өнімдік зат алмасуы - өнім алғандағы немесе жұмыс жасағандағы заттардың алмасуы.

Організмдегі зат алмасуы кезінде қуат пайда болады Қоректік заттардың потенциалдық куаты, организмде куаттын басқа түрлеріне негізінен жылуға, 20-25 процент механиқалық және өте аз мөльшерде электрлік куатқа ауысады.

Қабылдаған азықтың өзінде тұрған әлі бөлінбеген құатты, қоспадағы куат дейді Азықтардың құрамынан ыдырап бөлінетін заттардың куатын алып тастағаннан қалған, қоспаыз таза куат деп атайды.

Анаэробтық процестердде пайда болған қуаттын 50 проценті макроэргте жиналады. Аэробтық тотығуда да макроэргтер АТФ- тін 36 молекуласында жинақталады. Клеткалардағы куаттар митохондрийларда пайда болады.

Жануарлар организмнің клеткалары биологиялық кажетке күн сәулесіне жинақталған қоректік заттарды пайдаланса ғана тіршілік ете алады. Сондықтан оларды гетеротрофты клеткалар дейді.

Жанама жылу өлшеу бойынша, тыныс алғандағы пайдаланған оттегімен бөліп шығарылған көмір қышқыл ғазының мөлшері анықталады. Бір литр оттегі пайдаланылғанда немесе 1 л СО 2 шығарылғанда бөлінген жылуды О 2 және СО 2 калориялық коэффициенты дейді. Тыныс алу коэффициенты дегеніміз көмір қышқыл газы көлемінің қабылданатын оттегі көлеміне қатынасы

ТК = О₂

Белоктар тірі протоплазманың негізін құрайды. Организмдегі ферменттер, гормондар, гемоглобин, гемоцианин, фибриноген т.б. барлығы белоктардан құрарлған Белоктың құрамы өте күрделі болады. Олардың құрамына 25 –ке дейін аминқышқылдары, фосфор қышқылы, көмірсутек пен май топтары кіреді. әрбір организм белоктарының ерекшелігі бар. Мұның себебі аминқышқылдарының байланысу реті мен жүйесіне байланысты. Белок алмасуының ақырғы өнімі ретінде аммиак, мочевина, зәр қышқылы, креатини, гиппур қышқылы, аденин т.б. заттар организмнен бөлінеді.

1.Зәрдің құрамы мен қасиеттері

2. Зәрдің пайда болуы теориялар

3. Зәрдін пайда болуын және бөлінуін реттеу

Зәр кұрамының 96 проценті су, 4 проценті құрғақ заттар. Олар органиқалық және емес зөаттардан құралған Органиқалық заттарға мочевина, зәр қышқылы, аммиак, аденин, ксантан мен сияөты пурин негіздері, креатинин эфиркүкірт қышқылдары жатады. Зәрдін сарғыш түсі урохром, уробилин мен уроэтрин пигменттеріне байланысты болады байланысты.

Бүйрек қабынған кезде зәр арқылы белктар бөлінеді, оны альбуминурияя –дейді. Бүйрек пен зәр жолдарывна қан құйылғнда,, зәр құрамында қан бөлінеді – гематурия Жұқпалы мен ішқұрт ауруларында зәр арқылы гемоглобин бөлінеді, оны немоглобинурия дейді. Сонымен, қалыпы зәрде белоктар, қанттар, қан мен гемоглобиндер болмау керек

Қан мен зәр құрамында, қан мен гемоглобиндер болмау керек

қан мен зәр құрамын салыстыру кезде, зәрдің құрамында қанға қарғанда мочевина 70 есе, аммиак 40 фосфаттар –іқ, зәр қышқылы 25 есе кқп.

Зәрпайда болуы туралы теориялар:

а. Фильтрациялық- реабсорбциялық теория. мальпиги шумақтарындағы қан тамырларының қысым мөлшері сынап бағанасы бойынша 70-90 мм. Шумақтарға келетін тамыр, шығатын тамырға қарағанда жуан болады. Сол себептен шумақтарға біраз қан бөгеліп, онан соң сүзіліп, провизорлық немесе алғашқы зәр пайда болады Зәрдің бұл түріне қандағы заттардың, белоктардаң бәрі кіреді. белктар каллоидты заттар болғандықтан капиллярлар қабырғасының саңылауынан өтмейді Иреленденген өзекті жолдар мен Генле тұйық тұзағынан микробүрлердің арқасында провизорлық зәрден аминқышқылдары, глюкоза, су мен минерал тұздары қанға қайтадан сінеді. Осы процестің нәтежесінде аңырқы немесе дефинитивтік зәр пайда болады. 90 л провизолрық зәрден 1 л ақырғы зәр пайда болады Минутына бүйрек тамырлары арқылы 750 мл, ал тәулігіне 1000 л қан өтеді. Организмде барлық қан бәйрек тамырлары арқылы 5-10 минетте ағып өтеді. Ал, мочевина, сульфаттар мен креатинин сияқты заттар қанңа қайтадан сорылмайды.

Геннле тұзағынаң төмен түсетін бөлімнің эпителийі қанға қайтадан суды сіңіріді, ал натрий йондарын сіңірмейді. Бұл тұзақтың жоғарғы көтерілетін бқлімнің эпителий белсенді түрде қанға натрий йондарын сіңіреді, ал суды сіңірмейді.

Бүйректе сүзу мен қайтада сіңу құбыллыстарынан басқа түзілу процестері де болады. Мысалы бензой қышқылы мен гликоколдан гиппур қышқылы түзіледі. Құрамнан бөлінген амин қышқылдары мен АТФ- тен аммиак пайда болады. Глютаминаза ферменті глутаминді, глутамин қышқылы мен аммиаққа ыдыратады.

б.Боумен мен Гейденгайнның секреторлақ теориясы. Бқл теория бойынша Мальпиги щұмақтарында қаннаң тек су мен минерал сүзіледі, ал иреленденген өзекті жолдарда мочевина, зәр қышқылы мен аммиак сияқты ерекше заттар секрет ретиінде бөлініп шығады.

в. Людвигтің сүзу теориясы. Бүйирктін шумақтарында өте сұйық зәр сүзіледі де, иреленденген өзекті жолдарда ұайтадан тек су сіңіп өзінің қалыпты жағдайындай қойылады. Сонымен, Боумен мен Людвигтің теориялары зәрдін пайда болуын ғылымның дамуына сай түсіндіре алмайды.

Зәр пайда болуының гуморальді реттеуші ретінде мочевинаны, пуріндік негіздерді, минерал тұздарын айтқвн жөн. Бүйрек қызметі шартты рефлекстер пайда болуы арқылы да реттеледі. Бұл жағдайда иттерде зәр пайда болу күшейеді. Біраздан соң метроном дауысы иттердің зәр пайда болуын күшейтеді.. Зәр пайда болуына әсер ететін гормондар: тироксин, адреналин мен вазпрессин.

Тер мен қарын бездеріне қарағнда бүйрек тканьдері су мөлшерін арнайы рефлекстер арқылы реттейді. Тканьдерде су көп болған жағдайда вазопресссиннің бөліну! төмендеп, судың сіңуі азайып, бүйрек зәрді бөле отырып, организмді артық судан босатады.

Әр миалда тәулігіне болатын зәр мқлшері: жылқыда –2-5 л, бұқада-6-12 л, қой мен ешкіде 1,5-2 л, шоқада 2-4 л, итте-0,5-1 л