ПОӘК 042-14 03 20. 9/03-2012 Басылым №1

Жоспар:

2. Өсімдік өнімдерінің қоймаларының дамуы.

3. Өсімдік өнімдерін сақтау әдістері және техникалық жабдықталуы.

4. Дүниежүзіндегі басты елдердегі өсімдік өнімдерін өңдеу және сақтаудағы

қазіргі замандағы жетістігі.

1. Өсімдік өнімдерінөндіру көлемі және оның атқаратын қызметі.

Өсімдік өнімдерінің ішіндегі көп өндірілетін дән дақылдарының ішінен үш түрі дара жеке бөлінеді, ол: жүгері, күріш, бидай, картофель және қант шикізаты (қант қызылшасы, тростнигі).

Олардың әр елдер бойынша салыстырмалы түрдегі кестесі берілді.

Мың тонна

№	Елдер	Жүгері	Күріш	Бидай	Қант қызыл- шасы	Карто- фель	Алма
1	2	3	4	5	6	7	8
1	АҚШ	228-300	6,3-9,8	60,8	23-30	20-23,5	3,9-4,88
2	ЕО	33-48	-	106,2-136,1	-	-	10,1-11,0
3	ҚХР	114-130	120-201,4	86-99,7	5,8-14,0	64-70	19,5-21,0
4	Индия	9-14,0	75,7-127,5	69-76	-	24-25	1,22-2,03
5	Россия	1,5-3,5	0,4-0,6	34-51	12,4-22,0	32-37,0	1,93-2,3
6	Франция	13,5-16,5	-	31-39,7	26-33	6,5-7,2	0,4-0,5
7	Канада	-	-	15,7-26,8	0,3-0,8	4,0-5,3	-
8	Германия	-	-	19-25,6	24-28	10,2-13,7	-
9	Австралия	14-15,5	0,28-1,28	22-24,9	-	-	-
10	Пакистан	-	6,3-8,8	18,2-21,1	-	-	-
11	Украина	3,0-9,0	-	16,5-21	16,6-20,7	16,6-20,7	-
12	Турция	-	-	15,5-18,5	4,8-5,4	4,8-5,4	2,1-2,5
13	Велико- британия	-	-	15-16,8	7,6-9,5	6,0-6,7	0,2-0,76
14	Иран	-	2,2-3,4	7-14	4,3-6,0	3,0-4,2
15	Аргентина	14-20	-	12,5-16,5	2,5-3,0	-	0,85-1,0
16	Қазақстан	0,2-0,5	0,2-0,3	9,1-12,8	0,3-0,4	1,7-2,3	0,09-0,149
	ДЖБ	597-708	391-406,5	557-623	263,0

2. Өсімдік өнімдерінің қоймаларының дамуы.

Бұл саладағы нан өнімдері адамзаттың өсу даму тарихының қай кезеңінде

болмасын барлық ел үшін оның байлық дәрежесін көрсетіп белгі ретінде санауға болады. Дүниежүзінің 90%-тен астам халқы күнделікті нан өнімдерін пайдаланады. Оның негізгі шикізаты дән дақылдар болған үшін олар ауыл шаруашылығының көптеген елдерінің негізгі бөлігін құрайды.

Дүние жүзінде астық өнімдерінің көлемі 1,2-1,5 млрд тоннаға жетті, оның жыл сайын 100-120 млн. тонна мөлшері шығынға ұшырайды. Оның негізгі себебі оны сақтайтын қоймалардың жетіспеушілігі.

Осы орайда қоймалардың даму тарихымен танысу көп мағлұмат береді. Біздің еліміздің70- жылдан астам даму тарихы бұрынғы советтік мемлекеттік

одақпен байланысты. Онда Россия бқл одақтың негізін қалаушы ел болып табылады. Еліміздің үш ғасыр татулық даму тарихы Россиямен көршілес ретінде тығыз байланысты. Сондықтан, өсімдік өнімдерін, соның ішінде астық қоймаларының сақтау тарихын бірлесе қарастырған дұрыс саналады.

Шаруаларды ұстап жалдау заманында (1861-1865жылдарда), Россиядан 1,3 млн тонна, ал 1906-1910 жылдар арасында 10,0 млн тоннаға жуық астық басқс елдерге сатылды. Осыған орай Столыпин аграрлық реформаны жүргізуге байланысты оның жалпы көлемі 64-72 млн тоннаға жетті. Патшалық Россия оның 24 млн тоннасын сатып, қазынаға қомақты ақша қаражатын түсірді.

Сондықтан астық қоймаларының бастапқы өсу кезеңімен қазіргі кезге дейінгі аралығын 8-дәуірлі уақытқа бөледі.

Бірінші кезең. 1860-1911 жылдар. Бұл кезеңде бірінші астық өндірістік элеватор дүниеге келді.

1867 және 1868 жылдары екі ұндық элеваторлар салынды. Сыйымдылығы – 6,5 мың тонна.

Бұл элеваторлар Новгород және Ельца қалаларында кірпіш пен ағашты пайдаланып жасалынды. Оның жабдықтарын Брян заводтары жасады.

Бұл кезеңде үлкен порттық элеваторлар салынды: Новороссийск, Николаев, Одесса, Виндава қалаларында жалпы саны 75-ке жетіп, сыйымдылығы 450 мың тонна болды.

Екінші кезең. 1911 жылдан 1918 жыл аралығында. Бұл жылдар ішінде астық қоймасының жалпы сыйымдылығы 1,0 млн тоннаға дейін жетіп, оның 47 элеваторы салынып, 480 мың тоннаға тең болды.

Үшінші кезең. 1918-1921 жылдар және 1922-1928 жылдар аралығында болды. Бұл кездегі элеваторларды әр түрлі мекемелер салды: АҚ «Астық нан өнімдері», «Мемлекеттік банк», «Экперт нан» т.б.

Кезеңнің соңында астық қоймасының сыйымдылығы 8,000 млн тоннаға жетті, оның 17%-і элеваторға тиелді.

Төртінші кезең. 1929-1941ж. Ұлы Отан соғысына дейін және соғыс жылдары кіреді. Соғыс жылы басталар алдында қоймалар сыйымдылығы – 36 млн тоннаға жетті және оның 12%-і элеваторға тиелді.

Соғыс жылдарында Қазақстанда астық қоймалары салынды. Біздің еліміздегі астық қоймасының даму тарихы 1928 жылдан басталады, ол 4-ші кезең болып саналады.

Бесінші кезең. 1946-1950 жылдар аралығында. Бұл соғыс жылдардағы жойылған қоймаларды қалпына келтіру және оны одан қарай дамыту жұмыстары қолға алынды. Осы кезеңде 19,4 млн тонна сыйымдылыққа қоймалар салынды, оның 18,9 млн тоннасы жай қоймалар.

Соғыс жылдарынан кейін дайындау элеваторларын темір-бетонды материалдан салуды ұйғарды. Бірінші элеватор Л-2Х100, Е=5,5-11,0 мың тонна және тастан салынатын сыйымдылығы 3,2 мың тонна жай қойма.

Бұл кезеңін алғанда жалпы қойма сыйымдылығы Ұлы Отан соғысына дейінгі қоймалар сыйымдылығынан асып түсті.

Алтыншы кезең. 1951-1971 жылдар аралығы. Бұл жылдары қоймалардағы жұмысты механикаландыру жолымен ұйымдастыруды қолға алды. Элеватор өндірістің механикаландыру орталығы деп саналды. Бұл кезде тың өлкесін игеру (42 млн га егіс даласын, соның ішінде Қазақстанда 25 млн га егіс даласы жыртылып егін егілді). 1956 жылы 1 млрд пудтан астам астық өндірілді.

Осы уақыттар ішінде көптеген жаңа дайындау элеваторлары пайда болды: Л-3х100(1953); Л-4х175(1955); Л-3х175(1956); ЛВ-3х175; ЛВ-4х175(1957-1958); ЛС-6х100; ЛМ-4х175; ЛС-4х175; ЛС(М)-5х175; элеваторларының жобасы жасалынып, оларды өндіріс орнына салабастады.

Жетінші кезең. 1971-1991ж. ішінде. Бұл жылдары Қазақстанда ЛСВ-4х175;РЗС-5х175 типтес элеваторлар салынды. 1980-1990ж. аралығында сыйымдылығы 100, 150, 200 мың тоннаға сай элеваторлар Қазақстанның астық өлкелерінде орын алды.

Сегізінші кезең. 1991ж. осы уақытқа дейінгі аралықты қамтиды. Бқл жылдары нарықтық экономикаға көшуге байланысты элеватор өндірісінде көп өзгешіліктер пайда болды. Жеке шаруашылықтың пайда болып дамуына байланысты кіші сыйымдылықтағы элеваторлар салынып дами бастады.

3. Өсімдік өнімдерін сақтау әдістері және техникалық жабдықталу.

Өсімдік өнімдерін сақтаудың үш әдістемесі көп таралған: құрғатылған күйде, салқындатып сақтау және ауасыз герметикалық қоймада немесе басқа инертті газдарды пайдаланып басқару арқылы.

Бірінші әдіс астықты құрғақ сақтау оның сол күйде демалу үрдісі өте төмен дәрежеде жүруіне негізделген. Көптеген зиянды жәндіктер және микроорганизмдер дәннен өзіне қажетті қоректі заттарды пайдалану қиындайды.

Екінші әдіс – астықты салқындату, оның температурасын 100С-қа жеткізуге болады. Бұл жағдайда астық дәндерінің және ондағы тірі жәндіктердің демалу үрдісі және өсу циклдері тоқтау күйге дейін жеткізіледі.Одан әрі температураны төмендету бұл үрдістерді толық тоқтатуға келтіреді. Бұл әдіс режимдері астықтарды көп уақытқа сақтау кезінде пайдаланылады.

Үшінші әдісті қоймалар герметикалық жағдайда пайдаланады және инертті газдарды қолдану кезінде көптеген микрофлоралар өледі. Ауасыз – анаэробикалық сақтау әдістерін қолдану көлемі ұлғайып келеді. Бұл астықтарды сақтау үшін оған керекті техникалық жабдықталуын қажет етеді.

Астықтың сақталу техникасы жай тоқылған корзина, құмыра, терең ыдыстар, жер асты және жер үсті шағын қоймалар, жазық және көлбеу еденді механикаландырылған қоймалар, элеваторлар пайда болды.

Астықты ұзақ сақтау үшін оны құрғақ күйге келтіру тиіс. Осыған байланысты өңдеу үрдістерін әр бағытта техникалық жабдықтарды кең көлемде пайдалану керек.

Қазіргі кезде астықты тазарту, кептіру, салқындату, түсіру, тиеу және оны тез, ұзақ уақыт аралығында сақтауға байланысты қондырғылар бар. Бұлардың арасын құбырлық, транспорттық жүйемен байланыстырып астықтың орындап жүргізу үшін өте қажет.

Астықты сақтаудың техникалық дамуына байланысты астық кәсіпорындары мына түрлерге бөлінеді: механикаландырылмаған қойма; механикаландырылған қойма; жеке тұрған үлкен диаметрі бар металдан жасалған қойма; жүгеріні собығымен сақтауға арналған қабырғасы торлап жасалған апенка; жеке металдан салынған жай қойма; көп қабатты механикаландырылған силос, бастырма, жабылған бурт, механикаландырылған ток, көлбеу еденді механкаландырылған жай қойма, пагауз темір жинап қойылатын қойма, салқындатылатын қорап қойма;

Элеваторлар қоймаларының техникалық жабдықталу түрлері: құбырлы элеватор, бір қанатты конвейерлі элеватор, екі қанатты конвейерлі элеватор, екі мұнаралы элеватор, силостық қабатты элеватор, металды силостар, силосты май қоймалы элеватор, өндірістік ұн заводымен біріктіріліп жасалған элеватор, жеке металдың силостарынан салынған элеватор.

Элеватор мен жай астық қоймаларының жұмысын механикаландыру шаралары техникалық сапасы жоғары жабдықтармен қолға алынуда.

4. Дүние жүзінің басты елдеріндегі өсімдік өнімдерін өңдеу және сақтаудағы қазіргі заманғы жетістіктер.

Өсімдік өнімдерін сандық және сапалық жағынан шығынсыз сақтау бұл саладағы ең негізгі мақсат және міндет болып саналады.

Астық өнімдерін өсіруде АҚШ, Еуропа одағына кіретін елдерде, Канада, Австралия, Аргентина т.б. елдерде кең дамыған. Бұл елдердің өздеріне сай астық өндіру, өңдеу, сақтау және өнім алу жүйелерінің ортақ және өзгеше жақтары бар.

АҚШ-мемлекетінде жергілікті қоймалардың сыйымдылық мөлшері – 70%-тен астамын қамтиды. Өңдеу мен сақтау жұмыстары астықты өсіру алқаптарына жақындатылған. Өңдеу үрдістері жаңа орылып жиналған астықпен тез арада жүргізуге бейімдетілген. Сондықтан бұл елде астық шығыны 3-5% аралығында болады.

Ұлыбритания мемлекетінде бұл шығын мөлшері – 1,5%ке дейін төмендетілген.

Қазіргі кезде нан өнімдері ішінде – макарон, тәтті тағамдар ішінде кондитерлік өнімдер елдер арасында сатылатын товарлардың бастапқылары болып саналады.

Макарон өнімдерін көп өндіретін елдер: Италия – 2900 мың тонна, АҚШ – 1200 мың тонна, Бразилия – 1000 мың тонна, Россия – 745 мың тонна, Египет, Турция – 400-500 мың тонна, Германия, Франция – 270-275 мың тонна, Япония – 138,7 мың тонна, Индия - 100 мың тонна, Қазақстан – 79,2 мың тонна.

Қант өнімінің өндіру көлемі – Бразилия-20,4-28,8 млн тонна, ЕО – 16,1-21,1 млн тонна, Индия – 14,2-22,1 млн тонна, Китай – 7,5-11,3 млн тонна, АҚШ – 7,1-8,2 млн тонна, Мексика – 4,9-6,1 млн тонна, Австралия – 4,6-5,2 млн тонна, Россия 1,5-2,3 млн тонна, Украина 1,5-1,9 млн тонна, Куба 2,2-4,1 млн тонна, БДЖ 136-148,8 млн тонна. Қазақстанда қант өндіру көлемі – 228,5-562,5 мың тоннаға өсті. Қант тростнигін біз 5 Латын және Орталық Америка елдерінен аламыз. Бізде кондитер өнімдерін 14 шет елінен аламыз. Олар Украина – 15,0 мың тонна, Россия – 4,8 мың тонна, Турция – 916 мың тонна, Германия – 250 тонна, Нидерланды – 207 тонна. Қант өнімінің негізгі шикізат қоры - боб (сорго) дақылы болады. Оның құрамында- 25% қант бар, ал қызылшада-15%. Сорго жиналу көлемі 170-570 тоннаға жетті: Қызылордада – 340 тонна, Жамбылда – 130 тонна, Алматы облысында – 60 тонна, ал ОҚО – 40 тонна.

Жеміс-жидек өнімінің қатарына мыналар жатады: банан, алма, алмұрт (груша), жүзім (виноград), асханалық жүзім, кептірілген жүзім, қатқан өрік.

Цитрустар- апельсин, мандарин, жаңғақтар, құлпынай (клубника), бүлдірген (малина).

Бұл аталған өнімдер көп елдер үшін өсімдік өнімдерінің негізін құрап, экпорттау товары болып саналады. Дүние жүзі бойынша банан – 70 млн тоннаға дейін жетеді (Латын Америкалық елдер), алма – 48 млн тонна, алмұрт – 13 млн тонна, апельсиндер – 9,5-10,0 млн тонна, мандариндер – 3,9-4,8 млн тонна, лимондар – 2,3-2,5 млн тонна, грейпфруттар – 0,4-0,6 млн тонна.

Біздің елімізде – алма, алмұрт, жүзім өндіру қолға алынған.

Алманың құрамында 300 биологиялық активті заттар бар, оның ішінде витамин С, калий, фосфор, темір, натрий бар. Оның 20% өнімі сок алу үшін, және кейінгі кезде алмадан виноны алу технологиясы жасалынған. Алма өнімінің жинау көлемі – 93,1-ден 148,9 мың тоннаға жетті, алмұрт өнімі – 9,3-16,7 мың тонна;

Жүзім өнімі дүние жүзі бойынша – 61,0 млн тоннаға жетті. Оның Еуропада - 66%, Азияда - %, Америкада - 4%, Австралияда – 2,0% өндіріледі. Бұл өсімдік өнімі – 75 елде өседі, ол 530с кендігі және 430С кендік аралығында. Көп егіс даласы Испанияда 1,15 млн га, Франция және Италияда 0,91-ден (млн га), Турция – 0,6 млн га, АҚШ – 1,32 млн га, мұнда - 50%-ке жуық жүзім өсіріледі. Басқа елдерде 100-300 млн га.

1. Өсімдік өнімдері қоймаларының құрылымы және оның жүйесін салу

2. Қоймаларды жіктеу және қойылатын талаптар

3. Астық қоймасының сыйымдылығы және оны пайдалану

4. Қойма салуға арналған жер

5. Өндірістің бас жоспары және технико-экономикалық көрсеткіштері

Өсімдік өнімдері өндіру орындарынан бастап тұтынушыға жеткенге дейінгі аралықта әр мақсатта жұмыс атқаратын кәсіпорындармен байланысып ондағы қоймаларда өңделіп, сақталып, сұрыпталып, сандық және сапалық жағынан қалыптастырылып, тиеу жұмыстарын транспорттық жүйемен атқарып, өзінің сұраныс орындарына жетеді. Осы өнімнің жүру аралығы қоймалардың құрылымын және оның жүйесін салуды анықтайды. Осыған байланысты, мысал ретінде элеватор өндірісінің жүйесі қалай құрастырылғанын қарастырайық.

Қоймаларды жіктеу мына көрсеткіш белгілерге баланысты: 1) сақтау әдісі; 2) механикаландыру дәрежесі; 3) сақтау мерзімі.

Өнімдер жайылып және ыдыста сақталады. Ыдыстың конструкциясына байланысты жұмсақ және қатты кйде болады. Жұмсақ ыдыста немесе қапшықта тұқым өнімдерін сақтайды. Көптеген елдерде өнімдерді қатты контейнерлерде тасымалдайды. Жайылған өнім екі әдіспен сақталады: еденді алаңда және силос ішінде. Еденде сақтау үшін жай қоймалар салады, алаңда-асфальтталған жерге бурттап, үстін брезенттермен жауып және бастырма орнатады. Силостық сақтау үшін-элеваторларды салады.

Екінші әдіс-механикаландыру дәрежесі бойынша төрт топқа бөлуге болады:

1- механикаландырылмаған;

2- жартылай механикаландырылған;

3- механикаландырылған;

4- толық немесе комплексті механикаландырылған.

Үшінші әдіс бойынша қоймалар уақытша және тұрақты болып бөлінеді. Қоймаларға өнімді сақтап, өңдеу үшін мынандай талаптар қойылады:

1. технолгиялық;

2. конструкциялық;

3. экономикалық.

1.Технологиялық талап бойынша өнімнің сандық және сапалық шығынын болдырмау қажет. Ол үшін қойма өнімді сақтауға төзімді, сыртқы ылғалдан, қардан, жаңбырдан қорғай алуы қажет, оның қабырғалары,тедендері өнімнен түсетін қысымға қабілеті жетуі тиіс. Жалпы алғанда өсімдік өнімін биологиялық объект ретінде сақтай алуы тиіс. Оның қабырғаларының материалдарды пайда болған ылғалды сіңіруі тиіс, және сыртқы ауа-райы өзгерісін қойма ішіне жібермеуі тиіс. Жер асты сулары қойманың еденіне жиналмауы қажет, ол құрғақ түрінде болуы тиіс.

2.Конструкциялық талап - ол өнімді сақтау кезінде зиянкестердің пайда болуына жол бермеуі тиіс, және барлық өңдеу жұмыстарын тиімді жүргізуге қолайлы болуы қажет. Оның қабырғалары газды сыртқа шығармауы тиіс.

3.Қойманың конструкциясы, схемасы және қондырғылары өнім сақтауға арналған жұмсалатын қаражатты аз мөлшерде жұмсуға әкелі орынды. Ондағы қойылатын жабдықтар және қойманың сыйымдылығы өңдеу және сақтау жұмыстарын толық атқаруға сәйкес болғаны дұрыс.
3. Астық қоймасының сыйымдылығы және оны пайдалану

Астық қоймасының сыйымдылығы экономикалық есеппен бағаланады. Оның аз шамасында, астық далада қалып ысырапқа ұшырайды, ал көп кезінде толық пайдаланылмай шығын көбейеді. Сондықтан астықты сақтау үшін сыймдылықтың шамасы ұтымды болуға тиіс.

а - астықтыдайындаужәне оны пайдалану;

б - астықөніміншығаружәне оны пайдалану;

1 - дайындау (шығару); 2 - пайдалану; 3 - қалдық.

Барлық астық қоймасының сыйымдылығы мына өрнекпен есептелінуі

1) Айналу коэффициенті -

;

Мұнда:Г – жүк айналымы,т

Е – сыйымдылық,т

Дайындау элеваторы үшін 5

Орта аралықтағы ()

Өндірістік 

Мұнда, орта айлақ шама, Е- сыйымдылық

Өсімдік өнімдерін өңдеу және сақтау жұмысының атқатратын кәсіпорындарды салуға кететін капиталдық және эксплуатациялық шығын шамасы оны салуға арналған жерді дұрыс тауып пайдалануға тиімді талаптарын дұрыс орындалуына өте тығыз байланысты болады. Салатын жер алаңын мамандалған зерттеулерді жүргізіп оның техникалық және экономикалық жағынан орынды болатынын дәлелдеу қажет. Қойманың бергі (5...15жыл) және алдыңғы ұзақ кезеңде (15...25жыл) аралығындағы өсуіне болжам жасауды талап етеді. Кәсіпорын

салатын орын оған жақын кәсіпорындармен (ұн,жарма,нан заводтары,макарон фабрикаларымен) кооперативті байланыс болуын ондағы өндірістің жүруіне

қажетті құрылыс, қондырғыларды бірлесе пайдалану жолдарын барлығына көп көңіл бөлінуге тиіс. Жер алаңына мынандай талаптар қойылады:

- жер алаңы тегіс, оның бетіндегі жиналған сулар ағу үшін, белгілі, көлбеулі болуға тиіс;

- алаңның көлбеулігі 0,003 тен 0,03 шамасында және транспорт жолдарына

жақын болғаны дұрыс; жер асты метрден төмен болғаны жақсы;

- жердің жүк көтеру шамасы (3...4)Па (3...4кг/), яғни тығыздығы үлкен салмақты элеватор құрылыс үйлерін шөкпей көтеріп тұруы қажет;

- кәсіпорын салатын жер алаңы ауылға немесе қала маңына жақын болғаны дұрыс;

- басты желдің бағыты қыс кезінде қоймалардың ұзындық бойымен бағытталғаны, қарды және пайда болған шаңды, иісті өзімен алып экологиялық жағдайды жақсартады;

- кәсіпорын жер алаңы сумен, электр энергиясымен қажетті көлемде қамтамасыз етуге ыңғайлы болуы тиіс;

Таңдап алынған жер алаңына геодезиялық зерттеулер жүргізіп, жаңа салынған кәсіпорынның орналасу жоспарын жасайды.

Бас жоспар кәсіпорының негізгі, үйлер мен құрылыс объектілерімен, транспорт жолдары тораптарынан, электроэнергия және сумен қамтамасыз ететін жүйелердің бір-бірімен тығыз байланысқан түрдегі орналасуын сипаттап көрсетеді.

Негізгі өндірістік объектілерге жататындар: элеватордың қабылдау және тиеу қондырғылары, жай қоймалары, жұмысшы мұнаралары, астық кептіргіш қондырғылары, ұн, жарма, құрама жем, нан заводтары, макарон заводтары, дайындалған өнім қоймалары, лабораториялар, автомобиль, вагон таразылары.

Өндірістік қосымша объектілеріне жататындар: май, отын қоймалары, трансформатор, насос станциялары, жер асты қоймалары, механикалық слесарь, қаңылтыр жөндеу бөлмелері, электромонтаж жасау, ағаш бұйымдары шеберханасы, тепловоз,автомобиль қоятын орындар, өрт депосы, химикат, ит сақтайтын бөлмелер.

Әр бөлімдегі қызмет жасау бағытындағы қоймалардың өзіндік бас жоспарларының схемалық өзгешіліктері бар.

I - бөлім, дайындау элеваторлары үшін көп таралған вариант: