- тақырып. Қабілет. Адам қабілетінің табиғаты

• 
  Кабілет – бір адамды екіншісінен ажырататын дара психологиялық ерекшелік. Баршаға бірдей тән касиеттер қабілет бола алмайды.
  
• 
  Кабілет – барша түлғаға тән болған ортақ сапа емес, кей адамға ғана дарыған қандай да бір не бірнеше іс-әрекетті табысты орындауға жарайтын өзара ептілік.
  
• 
  Қабілет – нақты адамда топталған білім, ептілік және дағдылардан оқшау, қажет әрекетті игеру желісінде ғана көрінеді.
  

Осыған орай қабілеттер нақты (актуальный) және мүмкін (потенциальные) болып екіге бөлінеді.

Әртүрлі іс-әрекеттер аймағына қажет білім, ептілік-дағдылар бірлігін жеңіл әрі нәтижелі игеруді қамтамасыз етуші жалпы қабілеттер ерекшелігін дарындылық деп атайды, Дарындылық әрбір адамның ақыл-сана, оқу, шығармашылық, көркемөнер, адамаралық қатынастар түзу және психомоторлық қызметтерінде көрініс береді. Дарынды адамдарға тән қасиеттер: зейінділік, жинақылық, тұрақтылық, әрқашан қызметке дайын болу; мұндай тұлғалар, сонымен бірге, мақсатқа жетуде ақылға сай та-бандылыққа ие, еңбекте шаршап шалдығуды білмейді, басқалармен салыстырғанда интеллекттік деңгейі анағұрлым жоғары.

• 
  оқу материалын шәкірттерге түсінікті күйге келтіру;
  
• 
  оқушы көңіл-күйін қалтқысыз тану;
  
• 
  жүмыста шығармашыл болу;
  
• 
  балаларды өз еркіне көндіре алу;
  
• 
  балалар ұжымын біріктіруге қабілеттілік;
  
• 
  сөз мәнерлігі мен мазмұндылығы;
  
• 
  сөйлеу көркемділігі мен нанымдылығы;
  
• 
  педагогикалық әдептілік;
  
• 
  оқу материалын түрмыспен байланыстыра алу;
  
• 
  байқағыштық;
  
• 
  педагогикалық талапшаңдық (Ф.Н.Гоноболин..
  

Адам қабілеттерінің табиғаты. Адам қабілеттерінің табиғаты осы күнге дейін ға-лымдар арасында қызған ой-пікір таласын тудыруда. Со-лардың ішінде өз басымдылығын танытқан, тарихы Пла-тоннан бермен қарай жалғасып келе жатқан қабілеттер-дің биологиялық негізді екендігі және олардың нәсілдік-ке тәуелділігін дәріптейтін көзқарас. Бүл бойынша, оқу мен тәрбие қабілеттердің пайда болу қарқынын әзгертуі ғана мүмкін, ал олардың көрініс беруі бірыңғай емес. Мысалы, Моцарттың музыкалық дарыны 3 жаста белгілі бол-ған, Гайден – 4, Дина Нүрпейісованың күйшілік өнері 8 жасында байқалған. Сурет және сәулет әнері қабілеттері кейіндеу білінеді: Рафаэло – 8 жаста, Ван-Дейк – 10 жаста, Дюрер – 15 жаста өнермен айналыса бастаған.

Кдбілеттердің нәсілдікке тәуелділігі туралы ғылыми зерттеулер әр адамның қабілетін оның миының көлемі және салмағымен байланыстыра түсіндіреді. Белгілі бол-ғандай, ересек адамның ми салмағы орташа 1400 г. Ұлы түлғалардың, мысалы, И.С.Тургеневтің миы – 2012 г., Д.Байрон – 1800 г., аталған көрсеткіштен біршама жоғары болған. Мұндай дәлелдер біршама баршылық. Бірақ қабілет пен ми байланысына орай басқаша , кері дәлелдерді де келтіруге болады: Ю.Либихтің миы – 1362 г., А.Франстың –1017 г. Ал ең ғажайыбы, өте ауыр ми - 3000 г. артық – ақыл-есі кем адамда байқалған. Солайда болса, кең қауым арасында “миі көп – ақылды” деген ұғым көбірек жай-ылған, осыдан маңдайы биік, жазық маңдай адамды сыр-тынан данаға баламалап, одан келелі ой-пікір күтеміз, ал екі елі, тар маңдайлы адамның қабілетін күнілгері жоққа

шығарып, одан ешбір негізсіз үмітімізді уземіз.

Қабілеттердің дамуы. Кез келген нышан қабілет деңгейіне өтуге дейі ұзақ жолды даму процесінен өтеді. Адамның көптеген қабілеттерінің бұл дамуы оның алғашқы күндерінен басталады, бірақ дамудың басты шарты болып сол бағыттағы әрекетпен айналысуды жалғастыру б.т. Қабілеттердің даму процесінде негізгі үш этапты бөліп қарауға болады. Біріншісінде болашақ қабілеттер анатомиялық-физиологиялық даярлығы негізінде жүзеге асырылады, келесіде нышан биологиялық емес саласында қалыптасады және қажетті қабілет түрі сәйкес деңгейге жетеді. Бұл процестердің барлығы параллельді түрде жолмен қалыптасуы мүмкін.

Сонымен, кез-келген қабілет ең алдымен оған керекті органикалық құрылымдардың жетілуімен немесе керекті функционалдық органдардың қалыптасуымен байланысты. Ол әрине туғаннан 6-7 жасқа дейінгі аралықты қамтитын мектепке дейінгі кезеңді қамтиды. Бұнды анализаторла жұмысының жетілуі, бас миы қыртыстарының жеке бөлімдерінің дифференциациялық функциясы мен дамуы жүзеге асады. Бұл балада жалпы қабілеттердің қалыптасуы мен дамуына тиімді жағдай туғызады.

Арнайы қабілеттердің белсенді дамуы мектепке дейінгі кезеңде басталып, мектеп кезеңінде неғұрлым жоғары темпте жүреді. Бастапқыда бұл қабілеттердің дамуына ойын, одан кейін оқу және еңбек әрекеттері көмектеседі.

Қабілеттің дамуында маңызды болып, кешенділік, яғни бір уақытта өзара бірін-бірі толықтырушы бірнеше қабілеттердің жетілуі табылады. Басқа қабілеттердің дамуын ескермей, тек бір ғана қабілеттің дамуын қамтамасыз етуге болмайды. Сондықтан адамның бір уақытта кірісетін іс-әрекетінің көпжоспарлылығы және әртүрлілігі оның қабілеттерінің кешенді дамуының маңызды шарты болып табылады. Осыған байланысты, қабілет түрлерін дамытушы іс-әрекетке қойылатын талаптар:

• 
  іс-әрекеттің шығармашылық сипаты;
  
• 
  орындаушы үшін оның қиындығы оптималды деңгейі;
  
• 
  қажетті мотивация
  
• 
  іс-әрекетті орындау кезіндегі жағымды эмоционалдық бағыттың болуы.