ПОƏК 042-14-4-02-01-20-02. 03- 2009 Басылым №1

 
ПОƏК 042-14-4-02-01-20-02.03- 2009 
Басылым № 1 
107 –шы беттің 1-сі 
 
 
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БІЛІМ ЖƏНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТІРЛІГІ 
ШƏКƏРІМ АТЫНДАҒЫ СЕМЕЙ МЕМЛЕКЕТТІК УНИВЕРСИТЕТІ 
 
3 деңгейлі СМЖ құжаты  
ПОƏК 
ПОƏК 
042-14-4-02-01-20\26.
03- 2013 
 «Алғашқы ветеринариялық көмек» 
пəнінің  оқу-əдістемелік кешені 
 
№2 басылым 
Қазан. 2013 
 
 
 
 
 
 
 
 
ПӘННІҢ ОҚУ-ӘДІСТЕМЕЛІК КЕШЕНІ 
 
«Алғашқы ветеринариялық көмек» 
пәнінен «5В120200» - «Ветеринариялық 
санитария» мамандығы бойынша 
 
ОҚУ - ӘДІСТЕМЕЛІК МАТЕРИАЛДАР 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

 
ПОƏК 042-14-4-02-01-20-02.03- 2009 
Басылым № 1 
107 –шы беттің 2-сі 
 
 
 
Семей, 2013 
 
 
МАЗМҰНЫ 
 
1. Глоссарий 
2. Дәрістер 
3. Лабораториялық жаттығу сабақтары 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

 
ПОƏК 042-14-4-02-01-20-02.03- 2009 
Басылым № 1 
107 –шы беттің 3-сі 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Глоссарий 
 
1. Аборт- өлі немесе шала төлді уақытынан
 
 
 
 
 
 
ерте жатырдан сыртқа шығару. 
2. Абсцесс – ірің толы қалта, қуыс.  
3. Агония- өлім алдындағы жанталас. 
4. Ампутация-
аяқты
немесе
басқа
бір
 
 
 
 
 
мүшені оперативтік жолмен кесіп алып
 
 
 
 
 
тастау 
5. Аневризма – артерияның кеңейюі.  
6. Анемия – қанда эритроциттердің азаюы.  
7. Анкилоз-
буын
беттерінің
 
 
 
патологиялық бірігіп кетуінен буынның
 
 
 
 
қозғалмай қалуы. 
8. Анурия – зәрдің бөлінбеуі. 
9. Апное – дем алудың уақытша тоқтауы.  
10.Арефлекуия-
бір
немесе
бірнеше
 
 
 
 
рефлекстердің болмауы.  
11.Аритмия
–
жүректің
соғыс
ырғағының
 
 
 
 
 
бұзылуы. 
12.Артериит
–
артерия
қабырғасының
 
 
 
 
қабынуы. 
13.Артрит – буынның қабынуы.  
14.Асептика – жарақатқа оған жанасатын
   
 
 
 
барлық
заттарды
залалсыздандыру
 
 
 
арқылы микроорганизмдерді түсірмеу. 
15.Аспирация – тыныс жолына бөгде заттың
   
 
 
 
 
түсуі. 
16.Астезия – жалпы әлсіздік.  
17.Асфикция – тұншығу.  
18.Асцит – құрсақ қуысына су толу. 
19.Атаксия –жүріс – түрыстың бүзылуы, қимыл
 
   
 
 
 
– қозғалыстың үйлесімділігінің бұзылуы. 

 
ПОƏК 042-14-4-02-01-20-02.03- 2009 
Басылым № 1 
107 –шы беттің 4-сі 
 
20.Атония
–
ішкі
ағзалардың
жиырылу
 
 
 
 
 
қозғалысының тоқтауы. 
21.Афония – дауыс жоғалуы.  
22.Ацидоз
–
қанда
қышқыл
иондарының
 
 
 
 
 
шектен тыс көбеюі. 
23.Бактериемия – қанға бактериялардың
 
 
 
 
пайда болуы. 
24.Безоар
–
ас
қорыту
жолында
әртүрлі
 
 
 
 
 
 
жолдпрмен пайда болған қатты зат.  
25.Биопсия- тірі жануарлардың ұлпалары
 
 
 
 
мен торшарарын алып зерттеу. 
26.Блокада – ағзаның қызметін тоқтату. 
27.Брадипноэ- сирек демалу.  
28.Габитус- Сыртқы тұлға.  
29.Гангрена- ұлпаның шіруі. 
30.Гематома- қан толы қалта, қуыс. 
31.Гипоксия-
ұлпаларда
оотегінің
аз
 
 
 
 
болуы.   
32.Дезинфекция- сыртқы ортада зардапты
 
 
 
 
микроорганизмдерді жою. 
33.Депрессии селсоқтық. 
34.Диагноз-ауруды анықтау. 
35.Диарея – іш өту. 
36.Диспансеризация – дені сау, жоғарғы
 
 
 
 
 
өнімді жануарлар тобын құру үшін жүйелі
 
 
 
 
 
 
түрде жүргізілетін зерттеулер кешені. 
37.Дренаж-
жарақаттың
сүйыған,іріңді
 
 
 
шығару, ағызу. 
38.Илеус- ішектің механикалық бітелуі.  
39.иммоблизация- қозғалтпау. 
40.Инстилляция – тамшылатып құю. 
41.Инфаркт
–
қан
бармау
салдарынан
 
 
 
 
 
ағзаның
ұлпасының
бір
бөлігінің
 
 
 
 
өліеттенуі.  
42.Кастрация- еркек малдарды пішу. 
43.Кифоз-бел омыртқалардың жоғары қарай
 
 
 
 
көтеріліп қисаюы.  
44.Перикардит- жүрек қабының қабынуы. 
45.Перфорация – бұрғылап тесу. 

 
ПОƏК 042-14-4-02-01-20-02.03- 2009 
Басылым № 1 
107 –шы беттің 5-сі 
 
46.Пиемия-қанға
іріңнің
түсіп,
 
 
 
тарауы.Плеврит- кеуде қуысының ішкі
 
 
 
 
сірі қабығының қабынуы.  
47.Плевротомия- плевраны кесіп Ашу.  
48.Плевроцентез- плевраны тесу.  
49.Пневмония- өкпенің қабынуы.  
50.Пневмоторакс
–
кеуде
қуысына
ауа
 
 
 
 
 
жиналуы.  
51.Профузный – шектен тыс. 
52.Птоз – жоғарғы қабақтың көтергіш бұлшық
   
 
 
 
 
еттерінің салдануынан төмен салбырап
 
 
 
 
түсуі.  
53.Пункция – ағзаның сыртқы қабын тесу.  
54.Реанимация- Өлімші болған жануарларға
 
 
 
 
көмек көрсету, өмірге қайта оралту және
 
 
 
 
 
 
ары қарай емдеп толық жазу.  
55.Регенерация-
торшалар
мен
 
 
 
ұлпалардың қайта қалпыа келуі.  
56.Риноскоп – танау айнасы. 
57.Руминоцентез – мес қарынды тесу.  
58.Сепсис
–
қанға
патогенді
 
 
 
 
микроорганизмдердің түсуі, көбеюі және
 
 
 
 
ағзаға тарауы.  
59.Стеноз- қуыс ағзаның өзегінің тұрақты
 
 
 
 
 
тарылуы.  
60.Тахикардия – жүрек соғысының жиілеуі.  
61.Уремия- зәрге қан араласуы.  
62.Фарингит
–
жұтқыншақтың
кілегейлі
 
 
 
 
қабығының қабынуы.  
63.Цекотомия – соқыр ішекті тесі.  
64.Шок – аяқ астынан естен тану. 
65.Эдема – қабыну салдарынан кеңірдек
 
 
 
 
 
қуысына көп сұйықтың жиналуы. 
66.Эзофагоскопия - өңештің ішкі жағын жарық
   
 
 
 
 
түсіріп Арнайы құралмен зерттеу.  
67.Эмболия
–
қан
татмырының
өзегінің
 
 
 
 
 
бітелуі. 
68.Эпилепсия
–
қояншық, жұйке жүйесінің
 
 
 
 
 
созылмалы
ауруы,
бұлшық
еттердің
 
 
 
 
сіресіп
дірілдеуімен, естен танумен
 
 
 
 
сипатталады.   

 
ПОƏК 042-14-4-02-01-20-02.03- 2009 
Басылым № 1 
107 –шы беттің 6-сі 
 
 
 
 
 
№ 1- ші дәріс 
Тақырыбы: Кіріспе. Алғашқы ветеринариялық 
көмек пәнінің мазмұны мен міндеттері  
Ветеринария
ғылымының
алғашқы
 
 
 
 
ветеринариялық көмек бөлімінде олардың
 
 
 
 
пайда
болу
себептерін,
сатыларын
 
 
 
 
анықтау әдістерін, емдеу әрекеттерін және
 
 
 
 
 
сақтандыру
шараларын
жетілдіре
 
 
 
қағидалайды.
Жалпы
биологиялық,
 
 
 
аурутану, зооинженерлік, агрономиялық
 
 
 
және
қоғамдық-экономикалық
ғылым
 
 
 
салаларымен пәнаралық тығыз байланыста
 
 
 
 
бола
отырып
мамандықты
 
 
 
қалыптастыратын пән. Пәннің негізін жалпы
 
 
 
 
 
биология,
биологиялық
химия,
 
 
 
физиология
мен
патофизиология,
 
 
 
азықтандыру,
фармакология,
аурутану
 
 
 
және экономика пәндері құрайды.  
Мал
дәрігерлерінің
жұмысында
малды
 
 
 
 
аурудан
сақтандыру
шаралары
басты
 
 
 
 
орын алуы тиіс. Оның негізі ретінде жалпы
 
 
 
 
 
 
 
биологиялық
заңдылықты
–
организмнің
 
 
 
 
біртұтастығын
ескеру.
Қандай
дерт
 
 
 
 
болмасын, патологиялық процеске жалғыз
 
 
 
 
ауырған
ағза
ғана
емес,
белгілі
бір
 
 
 
 
 
 
дәрежеде басқа да ағзалар мен жүйелер
 
 
 
 
 
 
қоса қатысады. 
Ауру малды нәтижелі емдеп, ойдағыдай
 
 
 
 
 
сақтандыру
үшін
ауруды
белгіленген
 
 
 
 
нақтылы
жоспар
арқылы,
жүйелі
түрде,
 
 
 
 
 
егжей-тегжейіне
жете
зерттеу
қажет.
 
 
 
 
Ондай жоспар төмендегідей болғаны жөн: 
1. Аурудың
белгілерін
анықтау
үшін
 
 
 
 
малды
клиникалық
тексеруден
 
 
 
өткізу; 

 
ПОƏК 042-14-4-02-01-20-02.03- 2009 
Басылым № 1 
107 –шы беттің 7-сі 
 
2. Организм
қызметінің
өзгергенін
 
 
 
нақтылы анықтау үшін лабораториялық
 
 
 
 
зерттеулер жүргізу; 
3. Ауруды тудырған себептерді анықтау
 
 
 
 
(этиология); 
4. Аурудың даму процесіне көңіл аудару
 
 
 
 
 
(патогенез); 
5. Тексеру
барысында
анықталынған
 
 
 
ауру
белгілерін
(семиотика,
 
 
 
симптомотология,
синдроматика)
 
 
талдау; 
6. Алынған нәтижелерге сүйене отырып
 
 
 
 
аурудың диагнозын анықтау; 
7. Аурудың өту барысына сүйене отырып
 
 
 
 
 
оған болжам жасау (прогноз); 
8. Ауруға ем тағайындау (терапия); 
9. Аурудан
сақтандыру
шараларын
 
 
 
ұйымдастыру (профилактика). 
2. ҚЫСҚАША ТАРИХИ ШОЛУ. 
Мал
емдеуден
жазбаша
ескерткіш
 
 
 
 
қалдырған
ерте
заманғы
египеттің
 
 
 
 
папирусы – Кахунский (біздің эраға дейінгі
   
 
 
 
 
2000 жыл шамасында). 
Аристотель
(біздің
эрамызға
дейінгі
 
 
 
 
384-322
жж.) мал тарихына арналған УІІІ-ші
 
 
 
 
 
 
кітабында
ірі
қара
малдың
өкпесінің
 
 
 
 
 
қабынуын, жылқыда болатын шаншуларды,
 
 
 
 
сондай-ақ
шошқа,
есек,
ит
ауруларын
 
 
 
 
 
жазған. 
Гректің,
ветеринария
Гиппократы
 
 
 
аталған көрнекті ғалымы, гиппиатр (жылқы
 
 
 
 
 
маманы) Абсирт (ІУ ғасыр) малдың жұқпалы
 
 
 
 
 
 
емес ішкі ауруларының негізін салушы деп
 
 
 
 
 
 
есептелінеді.
Ол
бүйрек
қабынуы,
өкпе
 
 
 
 
 
эмфиземасы,
өкпе
гангренасы,
жылқы
 
 
 
 
шаншуы туралы мәлметтерді жазған. 
ХУІІ
және
ХУІІІ
ғасырларда
Россияда
 
 
 
 
 
қолжазба ретінде және баспадан "Қаладағы
 
 
 
 
 
және ауылдағы оташы", "Жылқыға арналған
 
 
 
 
 
дәрілер
кітабы"
деп
аталатын
оқу
 
 
 
 
 

 
ПОƏК 042-14-4-02-01-20-02.03- 2009 
Басылым № 1 
107 –шы беттің 8-сі 
 
нұсқаулары
және
малды
емдеу
туралы
 
 
 
 
 
кітаптар басылып шықты. 
1806
жылы
Вилен
университетінде
 
 
 
 
ветеринария
кафедрасы
жұмыс
істей
 
 
 
 
бастады. 
1808
жылы
Петербургтегі
 
 
 
медициналық-хирургиялық академияда, 1811
 
 
 
жылы
осы
академияның
Москвадағы
 
 
 
 
бөлімінде
ветеринария
бөлімшелері
 
 
 
ашылды. 
1851 жылы Харьковте, 1873 жылы Қазанда, 1876
 
 
 
 
 
 
 
жылы
Дерпте
(Тарту)
ветеринария
 
 
 
 
институттары
ашылды.
Әрқайсысы
жыл
 
 
 
 
сайын
25-30
-дан
ғана
мал
дәрігерлерін
 
 
 
 
 
 
дайындады. 
Қазақстанда
бірінші
өлкелік
 
 
 
малдәрігерлік-бактериологиялық 
институт 1925 жылы ашылды. Ол институт 1935
 
 
 
 
 
 
 
жылдан
бастап
Қазақтың ғылыми-зерттеу
 
 
 
 
малдәрігерлік институты болып аталады.
 
 
 
 
Онда 1948 жылы Қазақстан бойынша бірінші
 
 
 
 
 
 
аспирантура ашылды. 
1930
жылы
Алматының
 
 
 
зоотехникалық-малдәрігерлік институты
 
 
ашылды. Бұл институтта негізгі ғылыми
 
 
 
 
 
бағыт
пен
орталықтар
топтастырыла
 
 
 
 
бастады.
Атап
айтқанда:
академиктер
 
 
 
 
Б.А.Домбровский,
Ф.М.Мұхаметғалиевтар
 
 
басқарған
морфологтар;
академик
 
 
 
Н.У.Базанова
басқарған
физиологтар;
 
 
 
академик
Я.И.Клейнбок
басқарған
 
 
 
терапевтер;
профессор
Б.П.Всеволодов
 
 
 
басқарған
патоморфологтар; профессор
 
 
 
М.П.Орлов
басқарған
паразитологтар
 
 
 
топтары
өздерінің
ғылыми
еңбектерімен
 
 
 
 
Қазақстанда
ветеринария
ғылымының
 
 
 
дамуына елеулі үлестерін қосты. 
Қазақстанда малдәрігерлік ұйымдарды
 
 
 
құруға ат салысып, ерекше еңбектері сіңген
 
 
 
 
 
 
мал
дәрігерлері:
В.Я.Бенкин,
 
 
 
А.П.Петровский, У.Б.Базанов, Т.Есенкулов,
 
 
 

 
ПОƏК 042-14-4-02-01-20-02.03- 2009 
Басылым № 1 
107 –шы беттің 9-сі 
 
Ш.Көсепғалиев
және
басқалар.
Кейінгі
 
 
 
 
кезде
Қазақстандағы
ветеринария
 
 
 
ғылымын
дамытуға
көп
еңбек
сіңірген
 
 
 
 
 
ғалымдар:
К.И.Скрябин,
М.И.Иванов,
 
 
 
Я.И.Клейнбок,
А.Р.Әбішев,
К.Н.Бучнев,
 
 
 
З.К.Қожабеков, Т.С.Минкин,
Н.Ж.Жанузақов,
 
 
 
Т.С.Сайдулдин, Е.Ф.Дымко, К.Б.Биашев және
 
 
 
 
т.б.жатады. 
Қазірде
жекелеген
аймақтардың
 
 
 
геобиохимиялық көрсеткіштерін зерттеу
 
 
 
арқылы,
кейбір
минеральды
заттардың
 
 
 
 
жетіспеушілігінен немесе артық болуынан
 
 
 
 
пайда
болатын
аурулардың
алдын
алу
 
 
 
 
 
бағытында
көптеген
ғылыми
жұмыстар
 
 
 
 
жүргізілуде. 
Мал дәрігерлері мен әр саладағы ферма
 
 
 
 
 
 
қызметкерлерінің алдында тұрған негізгі
 
 
 
 
мақсат
–
малдың
денсаулығы
мен
 
 
 
 
 
өнімділігіне
жағымсыз
әсер
ететін
 
 
 
 
факторларды дер кезінде жоюға әрекет
 
 
 
 
 
жасап, олардың өнімділік мүмкіндігін толық
 
 
 
 
 
пайдалану. Осы мәселелерді шешу үшін және
 
 
 
 
 
 
аурудың алдын алу шараларын жүйелі түрде
 
 
 
 
 
 
жүргізуді
дұрыс
ұйымдастыру
үшін
 
 
 
 
үлкенді-кішілі
барлық
шаруашылықтарда
 
 
 
диспансеризация
уақытында
өткізіліп
 
 
 
отырылуы қажет.  
3. ЖАЛПЫ САҚТАНДЫРУ НЕГІЗІ. 
Мал дәрігерлік тәжірибеде жалпы және
 
 
 
 
 
жеке сақтандыру шаралары жүргізіледі. 
Жалпы сақтандыру шаралар - дені сау,
 
 
   
 
 
жоғарғы
өнімді
малдардың
табынын
 
 
 
 
жасақтауға бағытталған жоспарлы жұмыс
 
 
 
 
жүйесі.  
Жалпы сақтандырудың теориялық негізі
 
 
 
 
–
организм
мен
сыртқы
ортаның
бірлігі
 
 
 
 
 
 
туралы
жалпы
биологиялық
заң.
 
 
 
 
Ауылшаруашылық
малдары
үшін
сыртқы
 
 
 
 
ортаға жататындар: 
1. Шаруашылықтағы
жер
мен
климат
 
 
 
 
ерекшелігі; 

 
ПОƏК 042-14-4-02-01-20-02.03- 2009 
Басылым № 1 
107 –шы беттің 10-сі 
 
2. Азық қорының, оның саны мен сапасының
 
 
 
 
 
 
жағдайы; 
3. Азықты дайындау және сақтау әдістері; 
4. Шаруашылықтағы
малды
күтіп-бағу,
 
 
 
дұрыс пайдалану ерекшеліктері. 
Жаздағы
және
қыстағы
кездесетін
 
 
 
 
қолайсыз
жағдайлар
бірқатар
әсер
 
 
 
 
факторларын
тудырады.
Осындай
 
 
 
әсерлердің
салдарынан
көптеген
 
 
 
шаруашылықтарда клиникалық сау деген
 
 
 
 
малдардың
организмінде
зат
алмасу
 
 
 
 
процесінің бұзылғандығын байқауға болады.
 
 
 
 
Олар: 
▪ қан сары суындағы жалпы белок пен
 
 
 
 
 
 
оның глобулинді      фракциясының азаюы; 
▪ қандағы қанттың деңгейінің төмендеуі; 
▪ организмдегі
фосфор-кальций
 
 
қосындыларының
мөлшерінің
төмендеуі
 
 
 
салдарынан
сүйектердегі
минеральды
 
 
 
заттардың азаюы; 
▪ қан
құрамындағы
сілтілік
қордың,
 
 
 
 
гемоглобин, каротин, А-витаминдердің
 
 
 
мөлшерінің;
эритроциттер
мен
 
 
 
лейкоциттер санының төмендеуі; 
▪ жаңа
сауылған
сүттің
қышқылдығының
 
 
 
 
жоғарылап, тығыздығының төмендеуі; 
▪ сауын
сиырларда
жиі
кездесетін
 
 
 
 
кетоз
ауруының
клиникасыз
түрін
 
 
 
 
дәлелдейтін
гиперкетонемияның,
 
 
кетонурияның,
кетонолактияның
 
 
анықталуы. 
Диспансеризация – дені сау, сапалы
 
 
 
 
 
өнімді,
конституциясы
қолайлы,
 
 
 
организмдегі зат алмасу деңгейі жоғары
 
 
 
 
 
малдар
тобын
құру
үшін
жүргізілетін
 
 
 
 
 
диагностикалық,
емдік
және
сақтық
 
 
 
 
шараларының жоспарлы жүйесі. 
Диспансеризацияның теориялық негізі
 
 
 
–
организм
мен
сыртқы
ортаның
 
 
 
 
 
біртұтастығын
қағидалайтын
жалпы
 
 
 
биологиялық заң болып табылады. Ол заң
 
 
 
 
 
 

 
ПОƏК 042-14-4-02-01-20-02.03- 2009 
Басылым № 1 
107 –шы беттің 11-сі 
 
бойынша
топырақтағы,
онда
өсетін
 
 
 
 
өсімдіктегі
және
ол
өсімдікпен
 
 
 
 
қоректенетін
мал
организміндегі
зат
 
 
 
 
алмасу
процестерінің
өзара
байланысы
 
 
 
 
келтірілген. 
Диспансеризация үш этаптан тұрады: 
1. Диагностикалық; 
2. Емдеу; 
3. Аурудан сақтандыру. 
Диагностикалық
этапта
қаралатын
 
 
 
мәселелер: 
1. Шаруашылықтағы
малдарды
 
 
пайдалану
жөнінде
анализ
(тұқымы,
 
 
 
 
өнімі, жасы және т.б.); 
2. Малдарды
азықтандырудың
анализі
 
 
 
(азықтың сапасы, азықтандыру деңгейі,
 
 
 
 
берілетін уақыттары); 
3. Малдарды күтіп-бағу тәртібі (қоражайы,