Тақырыбы: Еңбек субьектісі және оның құрылымы

1. 
   Еңбек субьектісінің сыртқы құрылымы
   
2. 
   Еңбек субьектісінің ішкі құрылымы: мотивациялық, когнитивті, эмоционалды-ерікті көрсеткіштері.
   

Еңбек қоғам өмірі мен адамның жан-жақты әрі жарасымды дамуының қажетті шарты, жан-жақты дамыған адамды қалыптастыру жолы. Сондықтан ақыл-ой мен дене тәрбиесін қатар дамыту үшін техникалық білім беруге ерекше рөл жүктеледі немесе өндіріс процесінің негізгі принциптерімен таныстыру, сонымен бірге балаға немесе жас өспірімге өндірістің қарапайым құрал жабдықтары жөнінде жалпы дағды беріледі. Ал өмірге ынталандыратын қажетті ерекше маңызын барлық тарихи дәуірлер орнықтырды. Ондағы өзгерістер мен қажеттіліктің сипаты қоғам дамуының нақты тарихи жағдайына тәуелді болды. Ол таптық антигоманизмнен кейін еңбектің әлеументтік жіктелуіне байланысты біркелкі дамымады. Мысалы: ерте заманда құл иеленуші тап бүкіл рухани өмірді – философияны, саясатты, математиканы, өнерді иемденіп алды.

Қоғамның қазіргі дамуында еңбек, ең алдымен, жалпыға бірдегейлігімен, қоғамдық сипатымен, өзі үшін және тұтас қоғам үшін еңбек етудің табиғи ұштасуымен, қоғамдық еңбекті бөлудің түрімен – еңбекке ынталандырудың, еңбектің саны мен сапасына негізделіп бөлетін, еңбекке моральдық ынталығын арттыруды, материалдық мүдделілік принципіменұштастыруғ амүмкіндік беретін.

Жас адамның кәсіптік және әлеуметтік қалыптасуында еңбектің шешуші рөлі материалдық өндіріс саласы мен еңбектің қоғамдық табиғатынан бастау алады. Тәрбиелі сипатын көрсете отырып, еңбек әрекетін білу, арласу, бағалау қажетін туғызады. Еңбек адамдар арасында алуан қырлы қарым-қатынасты дамытуға жол ашады. Құқық шаруашылықтың күрделі жүйесі, өндіргіш күштердің үздіксіз дамуы, тегін кәсіптік оқу, білікті арттыру, жаңа кәсіптік білім алу, кәсіптік бағдар беру жүйесі, еңбекке орналастыру арқылы жүзеге асады. Осындай жағдайларға байланысты жастарға кәсіптік бағдар берудің әлеуметтік-экономикалық маңызы арта түседі, атап айтқанда:

• 
  Елімізде өз ісін білетін және оны сүйетін кадрларға халық шаруашылығының қажеттілігі арта береді.
  
• 
  Кәсіптік жолды таңдаған адамдардың рухани мұқтажы мен ынталануы кеңейеді
  
• 
  «еңбек жасына» толған жастар – еліміздің халық шаруашылығын жұмысшы күшімен қамтамасыз етудің негізгі қайнар көзі болады. Елдің еңбек ресурстары балансының шиеленісуі өседі
  
• 
  Халық шаруашылығының бірқатар саласының дамуында кадрлардың тұрақтамауы артады
  
• 
  Ғылыми-техникалық прогрестің қарқынды дамуы нәтижесінде еңбектің күрделіліг артып, тек жалпы білім мен соған сәйкес даярлықты ғана емес, жұмыскерліктің ерекше психологиялық-физиологиялық деңгейін, жоғары біліктілігін талап ететін жаңа кәсіп түрлері пайда болады
  
• 
  Бірсыпыра өнеркәсіп салалары ауыл шаруашылығын жас кадрлар есебінен толықтырылу қарқынының шұғыл төмендеуіне байланысты кәсіптер, салалар мен территориялар арасындағы еңбек ресурстарын тиімді бөлу қажеттігі күшейеді.
  

1. 
   Кәсіби іс-әрекеттегі басқарушы және коммуникативті процестер
   
2. 
   Қабілет және интеллект
   
3. 
   Адамның еңбек әрекеті
   

Кәсіптік бағдар – білімнің жеке саласы. Бірақ ол педагогика, психология, социология, экономика, философия, медицина, құқық ілімдері қиылысында қалыптасады. Кәсіптік бағдарға жүйелі зерттеу жүргізу әр түрлі проблемаларды шешеді, оның мақсатын, міндетін, мазмұнын белгілейді.

Дербес-типологиялық ерекшеліктер кәсіби жолдың анықталуында аз өзгеріп, неғұрлым тұрақты қасиеттер қатарына жатады. Олай болса да, бір типологиялық қасиеттің жағымды да, жағымсыз да (кәсіби жетістіктер тұрғысынан) көріністеріне ие екендігін ұмытпау қажет: жүйке процестерінің әлсіздігі жұмысқа қабілеттіліктің төмен деңгейін анықтайды және сол уақытта жоғары деңгейдегі сезімталдылықты көрсетеді; жүйке процестерінің инерттілігі жүйке әрекетінің жылдамдығының аз көрсеткіштерінде және уақытша байланыстардың мықтылығында көрінеді және т.с.с. Осылайша, белгілі бір қызметтегі табиғи жетіспеушілік басқа бір аумақтағы басымдылықта көрініп, осылай компенсацияланады. Ал, жоғарғы жүйке жүйесі әрекетінің әр түрлі типтерін жүйке әрекетінің шыңдалуыныңтүрлі деңгейлері ретінде емес, «ағзаның қоршаған ортамен тепе-теңдікке ұмтылуының түрлі тәсілдері» ретінде қарастыру қажет. Б.М. Теплов жасап шығарған бұндай ерекше маңызды ақпарат қарама-қарсы типологиялық қасиеттерге ие жұмысшылардың өзгелермен бірдей кәсіби табыстылыққа жетуіндегі дәл сол қасиеттерді анықтауға бағытталған зерттеулердің орасан зор циклін туғызды. Берілген іс-әрекеттің неғұрлым тиімді жүзеге асыруға ұмтылатын адамда қалыптасатын типологиялық ерекшеліктермен шарталған тәсілдер жүйесі іс-әрекеттің дербес стилі атауына ие болды.

Осындай тәсілдер көмегімен адам саналы немесе стихиялы түрде өзінің типологиялық ерекшеліктерінің әлсіз жақтарын компенсациялап, өзінің табиғи басым қасиеттерін неғұрлым тиімді түрде пайдаланады. Мысалы үшін, жүйке процестері жоғары қозғалмалы тігіншілер жылдам жұмыстарды олардың пайда болысымен істесе, инертті тігіншілер жұмыстағы «секірістерден» өздерін аулақ ұстауды қалайды екен. Алғашқылар мен соңғылардың жұмыс өнімділігі тең, алайда олар бұған түрлі жолдар арқылы жетеді.

«Дербес» стиль түсінігі өзіне әрекеттің тек сыртқы колданбалы тәсілдерін ғана қоспайды. сонымен қатар дербес стильге психикалық іс-әрекетті ұйымдастырудың тәсілдері жатады, мысалы, ойлау қызметінің, зейінді ұйымдастырудың тәсілдері т.с.с. Бұндай тәсілдерде бағдарлаушы және орындаушы қызметтің өзіндік қатынастылығы негізгі рөлді ойнайды. Кей жағдайларда әрекеттердің ойша жоспары өте детальданған да олардың жүзеге аспай тұрып құралады, ал орындалу үрдісінде бұл жоспар маңызды емес түрде өзгереді. басқа жағдайларға орындалуға дейінгі ойша жоспар схемалы сипатта болады да жүзеге асырылу процесінде елеулі түрде детальданып, өзгереді. бірінші нұсқада танымдық, бағдарлаушы іс-әрекет ең алдымен жүзеге асырылуға дейін құрылып, содан кейін ғана орындаушы іс-әрекетпен тіркеседі. Екіншісінде – танымдық, бағдарлаушы іс-әрекет негізінен орындаушы іс-әрекетпен бір уақытта және байланысып жүреді.

Дербес стильдің осындай негізгі белгісіне басқарушы және орындаушы іс-әрекеттің түрліше қатынастары байланысты болады. Егер де танымдық, бағдарлаушы іс-әрекет орындалуына дейін жүзеге асырылса, онда басқарушы әрекеттер орындалу процесінде басым орынды алатын болады. Керісінше жағдайда олардың үлестік салмағы аздау.

Дербес стильдің бұндай екі типі денелік және ақыл-ой еңбегін орындауда, теориялық және қолданбалы іс-әрекетте, түрлі деңгейдегі күрделіліктегі тапсырмаларды шешуде және түрлі жас шамасындағы адамдарда көрінеді. Бұл екі себеппен түсіндіріледі. Біріншіден, адамның кез келген іс-әрекетті міндетті түрде бағдарлаушы, басқарушы және орындаушы қызметтердің байланысы мен мен бірлігін талап етеді. Екіншіден, кез келген іс-әрекеттегі бұл байланыстың мінезі мен формасы жүйке жүйесінің неғұрлым ортақ және типтік қасиеттерімен – жүйке процестерінің күші және қозғалмалылығымен анықталады.

Дербес стильдің келесі белгісіне оған тән әрекет тәсілдерінің жалпы мінезде болатыныдығы жатады. Оларды бір адам неғұрлым түрлі ситуацияларда және тіпті іскерліктің әр түрлі түрлерінде қолданады. Ақыры, табысты дербес тәсілдер мен орындаудың тәсілдері іскерлікке деген тек белсенді жағымды қатынас шартында ғана қалыптасады.

Е.А. Климов әрбір жұмысшы өзінің дербес стилін бірден таба бермейді деген, осының салдары болып жұмысшыларды «стихиялы өзіндік таңдауы» жатады. әсіпкерлік оқытудың міндетіне адамның өзіне неғұрлым тиімді, лайықты үлгі, жұмыс стилін табу жатады.

Ешбір дербес стиль қажетті нышандардың (музыкалық, көркемдік және т.б.) болмауын компенсациялай алмайды.

Кейбір жағдайларда іскерліктің күшті талаптарына байланысты дербес стильді қолдану шектелінеді (не мүлдем жүзеге аспайды).

Белгілі бір деңгейдегі жетістіктерге индивидуумның сан алуан қасиеттеріндегі дербес стилінің көмегімен жетуге болатын болса, жетістіктердің өте жоғары деңгейіне жету индивидуумның тек белгілі бір спецификалық қасиет кешені арқылы ғана жетуге болады. Осылайша, зерттеулердің біреуінде акробатика бойынша бірінші санатты және спорт шеберлерінің арасында инертті жүйке жүйесіне ие спортсмендер кездеседі, алайда чемпион деңгейіне жеткендердің арасында олар кезіккен жоқ.

Экстремальды жағдайлар жиі-жиі туындап отыратын жерде қызмет атқаратын маманды дербес стиль құтқара алмайды. Себебі бұнда жұмысшыға эмоционалды тұрақтылыққа байланысты жоғары талаптар қойылады, мысалы үшін, ракеталық техника, космонавтика, авиациямен байланысты кейбір кәсіптер.

Дербес стильді қалыптастыру үшін іскерліктің қоятын талаптарын терең ұғынып, қолданылатын әрекеттер тәсілінің мақсаттылық деңгейін толық түсіну қажет. Тек қана осындай жағдайда адам өзінің мүмкіндіктеріне сәйкес және, сонымен қатар іскерліктің берілген талаптарындағы мақсатты еңбек тәсілдерін саналы түрде таңдай алады.

Кәсіби міндеттерді орындаудың өнімділігі мен мінезіне деген белгілі бір жұмысшының типологиялық ерекшеліктерінің әсері, міне, осындай. Ал, еңбек ұжымының (бригада, өндірістік учаскесі) алдына қойылатын кәсіби міндеттерге келсек, онда ондағы әрбір типтің бар болуы ортақ жұмысты неғұрлым тиімді қылатыны даусыз: қозғалмалы жұмысшылар кененттен пайда болған жағдайлар мен өзгерістерге тез бейімделеді, жаңа кәсіби міндеттерді тез шешеді; инертті адамдар жұмысқа сенімділік, тұрақтылық сезімін береді; әлсіздер сыртқы тітіркендіргіштерге жоғары сезімтал болуларының арқасында топтың нәзік реактивтілігін қамтамасыз етеді; күшті жұмысшылар ұжымды өзінің энергиясымен байытады. Басқаша айтқанда, әр түрлі дербес-типологиялық қасиеттерге ие адамдардан құралған өндірістік ұжымның осының арқасында кәсіби ортамен тепе-тең болуына мүмкіндігі жоғары болады екен.

1. 
   Еңбектің психологиялық басқарушылары.
   
2. 
   Кәсіпкердің өзіндік сана-сезімі.
   
3. 
   Еңбек әрекетіндегі тұлғаның кәсіби қалыптасуы
   

Еңбек қоғам өмірі мен адамның жан-жақты әрі жарасымды дамуының қажетті шарты, жан-жақты дамыған адамды қалыптастыру жолы. Сондықтан ақыл-ой мен дене тәрбиесін қатар дамыту үшін техникалық білім беруге ерекше рөл жүктеледі немесе өндіріс процесінің негізгі принциптерімен таныстыру, сонымен бірге балаға немесе жас өспірімге өндірістің қарапайым құрал жабдықтары жөнінде жалпы дағды беріледі. Ал өмірге ынталандыратын қажетті ерекше маңызын барлық тарихи дәуірлер орнықтырды. Ондағы өзгерістер мен қажеттіліктің сипаты қоғам дамуының нақты тарихи жағдайына тәуелді болды.

Сананың аса маңыды қасиеті, оның есеп беруі болып табылады. Адам өзінің қана сыртқа білімді емес, өзін білуді де қамтамасыз етеді. Cана өзіндік сана сезім түрінде де көрініс табады. Жоғарғы класс оқушыларын қоғамдық пайдалы еңбекке тартудың жаңа формасы – студенттік отрядтар үлгісімен жоғарғы класс оқушыларын еңбек отрядтарын құру. Мұндай отрядтар жыл бойы жұмыс істей алады. Класс жетекшісі оқушылар комитетімен бірлесе отырып, кәсіпорынмен шарт жасайды. Арнайы график бойынша оқушылар жұмыс орнына немесе мектепке келіп жұмыс істейді.

Еңбек психологиясының негізгі міндеттері – бұл еңбек гуманизациясы және оның жоғарылауы болып табылады. Осы тапсырмаларды шешу үшін техникалық, технологиялық, санитар – гигиеналық, организация, мераприятиялары болып табылады осы барлық мероприятиялар еңбек психологиясының мекемелеріне кіреді. Бұл әдіс еңбек етудің бағасын, диагностикалық, әлеуметтік стуктуралық, коллективтағы психологиялық климаты, адамның методтарды өзін бағалауы.

Қолданбалы психологиясының теориялық іргетасы келесі ғылыми проблемалар:

1. 
   Адамның және оның профессия гармонияларын оқу. Яғни сондағы заңдардың пайда болуы динамикалық тепе- теңдік « еңбек психологиясының субъектісі – қоршаған орта профессиясы »
   
2. 
   Индивидтің және жеке тұлға профессианалды динамикасын, структурасын оқуда
   
3. 
   Құрылымдық, экстремалды жағдайлар және динамикалық құрылымдар.
   
4. 
   Еңбек етудегі структуралар мотивтер, және осы структураны жөндеу.
   
5. 
   Еңбек етудегі адамның динамикалық жағдайы.
   
6. 
   Индивидтің жеке тұлғамен байланысты, фактордың жағдайы, драматикалық еңбек психологиясы қысқада және толық тарихы. Онда көптеген проблемалар еңбек психологиясында өсті
   

Кәсіптік қабілет кәсіптік біліктіліктің түрде жүруін психологиялық процестермен қадағалау арқылы ерекшеленеді. Қабілеттілікке байланысты мамандар мынадай шеберлікті қалыптастыра білу қажет:

• 
  Коммуникативтік-адамдармен араласа білу;
  
• 
  Перцептивті-кәсіптік интуиция, эмпатия, рефлексия;
  
• 
  Тұлғалық динамизмі – еркін әрекет жасау қабілеттілігі және логикалық түрде шешімқабылдау;
  
• 
  Эмоционалды тұрақтылық-өзін басқару қабілеті;
  
• 
  Оптимистік түрде бақылау;
  
• 
  Креативтілік-шығармашылық қабілет
  

1. 
   Еңбек субъектісі және оның құрлымы.
   
2. 
   Еңбек субъектісінің кәсіпке дейінгі дамуы.
   
3. 
   Д. Эльконин, Эриксон, Е.А. Климов көзқарастары
   
4. 
   Кәсіптік бағдар жұмысын бассқарудың мақсаттары мен міндеттері.
   

Еңбек субьектісінің кәсіби даму деңгейін анықтау өте жауапты және күрделі мәселе. Субьектінің кәсіби дамуын дайындық процесі кезінде болашақ маманның кәсіптік міндеттерді шешуге арналған арнайы білім алады. Оларда кәсіптік іс-әрекет қасиеттерінің іскерлігі мен дағдылары дамиды. Кейбір мамандыққа қажетті қасиеттер арнайы дайындық пен кәсіби біліктікті жетілдіру мен қалыптастыру негізінде қалыптасады. Кәсіптік дайындық негізінде келесі параметрлер қалыптасады:

-Жеке тұлғалық қатынас

-Іс-әрекеттің еңбектік және кәсіптік мотиві

-Еңбектік ұстаным

-Өзіндік баға

-Талаптану деңгейі

Қазіргі психология ғылымында еңбек субъектісі индивид пен жеке тұлғаның қасиеттерінің жиынтығы ретінде танылады. индивидтің жекелей қасиеттері дегенде сыртқы, биологиялық және әлеуметтік орта жағдайларына байланысты адамның дербес даму кезіндегі түрленген қасиеттері туралы айтылады. Сонымен қатар, адамның табиғи қасиеттері оның жеке тұлғалық және еңбек субъектісі ретіндегі қасиеттерін есепке алып, индивид ретіндегі қызмет ететін қасиет-сапаларын зерттеу қажет, осылайша жеке тұлғаның құрылымы индивид құрылымын өзіне қосады екен. Осыдан барып, кәсіби маңызды қасиеттер туралы сөз болғанда, жеке тұлғаның дербес – психологиялық қасиеттері және жеке тұлғаның қатынастары туралы айтады.

Жеке тұлғаның сенсорлық, перцептивтік, аттенциялық, психомоторлық, мнемикалық, ойлау, сөйлеу, эмоционалдық, еріктік қасиеттерін дербес-психологиялық деп атайды. Жеке тұлғаның қатынастарына жататын факторлар мыналар: адамның өз-өзіне деген қатынасы (өзін-өзі бағалауы), өзгелерге, таныстарға және таныс емес адамдарға, достарға, жұмыс бойынша жолдастарына, ата-анасына, отбасының басқа да мүшелеріне т.б. деген қатынасы; еңбекке, өзінің кәсібіне, мамандығына, белгілі бір кәсіби міндеттерге қатынасы, материалды құндылықтар мен қоғамдық меншікке қатынасы, қоғамның идеологиялық құндылықтарына, заңдар мен ережелерге, болашаққа, сәтсіздіктерге, барлық жаңа нәрселерге, алуан түрлі өзгерістерге және т.б. деген қатынасы. Бұндай қатынастар жеке тұлғаның позициясын анықтайды, ол оның статусының субъективті, іскерлік жағын көрсетеді. Жеке тұлғаның қатынастары, мотивтері, бағдарлары мен құндылықтық бағдарлар жүйесі оның кіші топтп, ұжымда және жалпы қоғамда атқаратын рөлдің – қоғамдық функциялардың белгілі бір кешенінде жүзеге асырылады.

Жеке тұлғаның құрылымдық қасиеттеріне оның темпераменті жатады. Б.Г. Ананьев ойынша, жеке тұлғаның құрылымы дегеніміз – қасиеттердің толықтай құралуы мен белгілі бір ұйымдасуын атайды. Бұның қызмет етуі жеке тұлғаның құрылымының құрамдас бөліктері болып табылатын алуан түрлі қасиеттердің өзара іс-қимылдары арқылы ғана мүмкін. Жеке тұлғаның әр түрлі деңгейлері мен даму жақтарына жататын құрамдас бөліктерді зерттеу олардың арасындағы алуан түрлі өзара байланыстарды зерттеумен міндетті түрде тіркеседі.

Кәсіби маңызды қасиеттердің әрқайсысын қарастыра отыра, біз ең алдымен бұл қасиеттің қаншалықты тұрақты екендігі, оқу мен кәсіби қызмет кезіндегі оның қаншалықты дамуы мен компенсацияға берілетіні туралы сұрақтарға жауап беруіміз керек. Белгілі бір қасиеттің қандай кәсіби міндеттермен байланысының маңызын, оның дербес айырмашылықтарының диапазонының қандай екендігін, және, ақыры, берілген қасиеттің қызмет етіп жүрген жеке тұлғаның құрылымына қалай қосылатынын түсіну маңызды және қызықты. Қазіргі кезде бұл сұрақтардың барлығын еңбек психологиясы ғылымы әлі де шеше алмай жатыр, алайда олардың көбіне деген жауабын біз біздің психологтар еңбегінде тауып жатырмыз. Мектептерде оқушылардың тез арада әлеуметтік жағынана дамуына жағдай жасау және мамандық таңдау маңызды мәселеге жауапкерлікті қалыптастыру керек. Кәсіптік бағдар беру жұмысын жетілдіру, бұл жүйені мемлекеттік тұрғыда мен және жоғарғы оқу орындарында арнайы кадрлар даярлаумен тығыз байланысты. Тәрбие жұмысының сапасын көтеру мақсатында (оның ішінде кәсіптік бағдар беру жұмысын да) кластан және мектептен тыс жұмыстарды ұйымдастыругшы, техникалық творчество үйірмелері жетекшілерінің қызеттері енгізіледі. Мұғалімдерге еңбек оқуын. Кәсіптік бағдар мен оқушылардың өнімді еңбегін ұйымдастырғаны үшін қосымша ақы төлей басталғалы бері кәсіптік бағдар беру жұмысы жаңа сапалық өзгерістер ұшырады.

Жастарға кәсіптік бағдар беруді басқару мақсаттары мен міндеттерін ойдағыдай шешу үшін идеалы саяси, еңбек және адамгершілік тәрбиесінің тығыз бірлігін қамтамасыз ету қажет. Басқарудың кез келген процесі екі жақты болады, ол басқару жүйесімен басқарушының өзара әрекетін айқындайды. өз мүмкіндігімен ортаның жағдайына қарай оқушының мамандық таңдауға көз қарасын қалыптастыру ісінде педагогикалық ұжым зор ықпал етеді. Жасөспірім мақсат-мүддесіне, кәсіп таңдауына басшылық жасап, бағыт-бағдар беріп отырған жөн. Осыған байланысты жастарға кәсіптік бағдар беру процесі өзара байланысты екі жүйеден басқарушы және басқарылатын жүйелерден тұрады. Кәсіптік бағдар берудің қорытындысы оқушылардың мамандық жағынан айқындалуы болып табылады.

1. 
   Кәсіп, мамандық, іскерлік, лауазым түсініктері
   
2. 
   Еңбек постысының құрылымы.
   
3. 
   Еңбектің заттық және әлеуметтік жағдайлары.
   

Психология еңбегінде қарастырылатыны іскерліктің сапалы қажеттілігін, осы арқылы еңбектің тиімділігі анықталады. Бірақ спецификалық өзіндік психологиялық мәселеге көңіл бөлу, адам – жұмысшы осы тұлғаның дамуы.

А.Н. Леонтьевтің айтуынша екі тұлғаның туғаны туралы: бірінші рет мектепке дейінгі жаста, иерархия мотиві құрылады және бір нәрседен бас тарту қабілеті пайда болады; Екіншісіне жеткіншек кезіндегі жас бала жаңадан өз мотивін түсінгенде және басқарушылықпенайналысқанда. Осыған орай үшінші тұлғаның пайда болуын айтуға болады. Профессионалды іскерлікте үлкейген адам өзінің потенциалын құрастырып, профессионалды іскерлік адамға көмегі көп, ол өзіне қалағанын орындай алады.

Келесіде сананың даму этапын атап айтуға болады.

1) мөлшерін меңгеру, физикалық даму;

2) әлеуметтік тұлғаның қабатының қалыптасуы;

3) тұлғаның ішкі орталығының қалыптасуы.

Тұлғаның даму спецификасы маманына ерекше адамның өзінің дамуы. Бірақта маңызды мәселе ол тұлғаның дамуы, маман ойдың дамуы, өз алдына сұраққа жауап табу.

Климовтың айтуынша адамның еңбек субьектісі ретінде дамуы.

Ойын алдындағы кезең. Қабылдау функциясының игеру, сөздің, ережелердің жеңілдігі, арығарай адамның еңбекке үйренуі.

Оптация кезеңі. Осы кезеңде өмірге дайындығы, еңбекке дайындығы, саналы және жауапты маман жолын таңдауда. Егер адам мман таңдау алдында болса, ол оптант деп аталады. Климовтың айтуынша осы кезеңде «оптант» ситуациясында үлкен адам болуы да мүмкін. Мысалы, жұмыссыз адам. «Оптация» - ол жасқа көрсетуі емес, тек ол маман таңдар алдындағы итуация.

Адепта кезеңі. Ол профессионалды дайындық, көптеген мектеп бітірушілер осыдан өтеді.

Интернала кезеңі. Мамандыққа кірісу әріптес ретінде, нақты жұмысқа кірісу. Осы кезең Е.А. Климовтың айтуынша. Жұмысшы әріптес ол «өз адамның арасында» жұмысшы толық профессионалды мүшесі болады.

4) профессионализм емес (ол адам өз маманы ретінде толық білімі жоқ)

Профессионализм – (адам - өз жұмысын жақсы білетін, толық жұмысын істейді)

Профессионализм, псевдопрофессионализм (сыртқы бейнесі әлдеқайда іскерлікті)

Профессионализм – (адам бұрын профессионал болды «экс профессионал»)

Марков тағы нақты этаптарын көрсетте алады. Адамның профессионалға бейімделуі; бірақ барлығынжақсылық күтпейді. Басқалары оғандайын болмайды. Мысалы, әнші, артисттер олардың ұйымдауы сахнадажақсы ойнауы.

5) бірнеше маманды еркін игеру, осының барлығын «ұстаз» деп атайды. Мысалы, химия мұғалімі өте жақсы педагог – ол бір жақтан филосов, психолог жәнке саясаткер.

6) өзін тұлға ретінде көру, профессионал өз жұмысын да үлгеруге, өмірге мысал табуға, күш табуға.

Егер де әртүрлі автордың периодизациясын салыстырса, өзгешелікті байқаймыз. Мысалы, психолгтың Е.А.Климовтың профессионалды периоды 11-12 және 14-18 жас, аламерикан психологы Д. Сьюпер аналогиялық стадиясы 14-25 жаста.

Голландия психологі Б. Ливехуд 3даму аспектісін көрсеткен:

1. 
   биологиялық даму, қосымша келесі период:бүкіл организмнің өсуі, өзгеруі.
   
2. 
   Психикалық даму. Балалық шақтан өмірдің бейнесін іздеу, осыны көбінесе «фантастика өмірі»
   
3. 
   Жанның өмірбаяны, ол балалық шақтан басталады, өзінің «мен» түсінігін түсінеді.
   

Жаңа достарды таппайды, таныстары бар, барлықтары пайдалы таныстары.

II. Индивидуалды стильдің еңбек істің мәселесі. Индивидаульді еңбектің дамуында психологиялық системасы жатыр. В.Д, Шадриковтің анализібойынша әртүрлі психологиялық профессионалды системалар келесідей болады.

1. 
   Компьютердің қалыптасуын көрсету (структурасы туралы)
   
2. 
   Істің тәсілін, орныдауын көрсетіп, қалыптастыру.
   
3. 
   Бағдарлама ісінің көрінісін қалыптастыру.
   

• 
  сенсорноперцептивті деңгейі (мәліметті қабылдау);
  
• 
  когнетивті деңгей (мәліметтің маңыздылығын бағалау);
  
• 
  бейнелі-оперативті деңгей (мәліметті қайта құру);
  

1. 
   Адамда сапа туралы түсінік бар, маманды түсінгенде оның құрылысы осы істен басталады.
   
2. 
   Жалпы ойлаудың құрылуы: а) кәсіптік іске байланысты сапаның құрылуы; б) жаңа сапаның пайда болуы; в) индивидуалды істен қалыптасуы
   

Э.Эриксонның айтуынша «Ұқсас» түсінігі, осы процесті түсінуге адамның өзінің орнын түсіне білу қоршаған ортада. Ересек адамның қасында өспірім әлі толық жетілген деп түсінеміз. Осы жас баланың кризисі, өміріндегі орнын табу. Көп қате істегенін түсінеді. Баланың ересек болғысы келетіні ол өз өмірін басқашаболадыдеп ойлайды. Қоршаған орта жас баланы ересек болуға асықтырмайды. Онда толық ұқсастықты айтуға келмеді және кәсіпті ұқсас туралы. Э.Эриксон көрсетуі бойынша ең бастысы жасөспірімнің өзіне ыңғайлы үлгіні табу соған сәйкес келу.