Психикалық дамуы тежелген балалардың танымдық қызығушылықтарын өзін-өзі тану сабағында қолданылатын әдістер бойынша арттыру

Қазіргі таңда, өзіміз бір мүшесі болып саналатын қоғамда ұлттық тәлім-тәрбие мен адамгершілік қасиеттерді бойына сіңіріп өскен, дені сау ұрпақ тәрбиелеу басты міндет болып отыр. Барлығымызға белгілі жайт, өзіміз өмір сүріп отырған қоғамның мүшесі болып табылатын, ерекше көмекті қажет ететін мүмкіндігі шектеулі жандардың да бары өзекті мәселе.

Қазақстан Республикасының Білім туралы Заңының 3-бабында: баршаның сапалы білім алуға құқықтарының теңдігі; әрбір адамның зияткерлік дамуы, психикалық-физиологиялық және жеке ерекшеліктері ескеріле отырып, халықтың барлық деңгейдегі білімге қолжетімділігі және де білім берудің зайырлы, гуманистік және дамытушылық сипаты, азаматтық құндылықтардың, адам өмірі мен денсаулығының, жеке адамның еркін дамуының басымдығы туралы айтылған. [1].

Сәйкесінше, қоғам мүшесі болып табылатын әрбір болашақ азаматтардың жан-жақты тәрбиеленіп, білім алуына құқығы бар. Республикамыздың барлық аумағындағы жалпы орта білім беретін мектепте үлгерімі төмен балалар тобында психикалық дамуы тежелген (ПДТ) балалар кездеседі. Психикалық дамуы тежелген балалар дегеніміз – оқу бағдарламасын меңгеруде қиындықтарға кездесетін үлгермеуші балалар. [2.34].

Психикалық дамудың тежелуіне алып келетін себептерге: гармониялық инфантилизм, соматикалық аурулар, орталық жүйке жүйесінің органикалық бұзылуы. Әлсіретуші факторлар ретінде жайсыз әлеуметтік-мәдени шарттарды да атап өтуге болады. П. Улбаның зерттеу нәтижелері бойынша ПДТ-дің басты себептері болып, биологиялық механизимдер көрініс табады: жүктілік патологиясы, толғақтың дұрыс болмауы, алғашқы жылдары балада соматикалық аурулардың жиілеуі. [3.46]

М.С. Певзнердің пікірінше, эмоциональдық ерік-жігер дамуының тежелуі уақытша болуы мүмкін және баланың жас ерекшеліктерімен санасатын дамыту бағдарламалары жүзеге асырылса – бұл кемшіліктер толық жойылады. Сондықтан, психикалық даму тежелуін уақытша құбылыс деп санауға болады. [2,34]

Психикалық дамуы тежелген балалардың танымдық ерекшеліктерін тереңірек қарастыру маңызды.

Ең алдымен, ПДТ балалардың түйсінуі мен қабылдау дәрежесіне тоқталайық. Жалпы бұл балалардың қоршаған орта туралы білімі өте шектеулі, фрагментарлық болып келеді. Қабылдаудың заттық және құрылымдық түрлері жеткіліксіз болып келеді. Ұқсас әріптер мен әріп элменттерін үнемі шатастырады. Көру арқылы қабылдау қабілеттерінің кемшілігі олардың оқу процесінде айтарлықтай қиындық туғызады. Сондай – ақ тұтас қабылдау мүмкіндігі бұзылған. Бұл балалар сыртқы дүниені қабылдауда оның көптеген элементтерін көрмейді. Жалпы ПДТ балалрға енжарлық тән. Бұл балалар көбінесе тапсырмаларды тездетіп орындап құтылуға тырысады. [2,37]

Балалардың зейін ерекшеліктері туралы айтып, сипаттар болсақ, ең алдымен ПДТ балалардың зейін ерекшеліктерін қарастырған ғалымдарды айта кеткен жөн. Бұл балалардың зейін ерекшеліктерін: В.А. Пермякова, З.Тржесоглава, Л.И. Переслени, С.А. Домишкевич сияқты ғалымдар зерттеді. Атап өтілген ғалымдардың зерттеуі бойынша, психикалық дамуы тежелген балалардың зейін ерекшеліктерін былайша сипаттауға болады:

• 
  бала зейінінің тұрақсыздығы салдарынан бала өнімді жұмыс жасай алмайды. өнімді жұмыс істаей алу уақытының өзі 5-15 минутты ғана құрайды;
  
• 
  Бала объектіге назарын толық аудара алмайды. Бұл бала зейінінің шоғырлануының төмендеуінен болып табылады. Сәйкесінше баланың жұмыс өнімділігі төмендеп, қарқынын бәсеңдетеді;
  
• 
  Келесі ерекшелігі бала зейінінің аздығы салдарынан ақпаратты толықтай қабылдай алмайды;
  
• 
  Бала зейінінің өмен таралуы себебінен бала берілген бірнеше апсырма бірдей орындай алмайды;
  
• 
  Психикалық даму тежелісі бар балаларға тән тағы бір ерекшелік деп, олардың қобалжуын, көңілінің жиі бөлінуінің, алаңдаушылығыны жоғары дейгейде болатыны айта кетуіміз керек;
  

• 
  Пдт балалармен жұмыс жасауда оларға сын есімдерді көбірек қолдануды үйрету олардың танымдық және сөйлеу қызметтерінің дамуына әсерін тигізеді. Дегенмен де ПДТ балаларға алдына қойылған затты сипаттау барысында қиындықтар туындайды.
  
• 
  Сөздік ойындарды сабақ барысында және де серуендеу кезінде де үздіксіз жүргізіп отырған жөн.
  

Рухани – адамгершілік білім беруге негізделген өзін-өзі тану сабағында қолданылатын әдістер:

• 
  оқу құралдарын тексеруде қолданылатын «5Т» әдісі. Яғни 5Т: Тәртіп, Талап, Тазалық, Татулық, Тыныштық;
  
• 
  Тыныштық сәті: «Нұрға бөлену», «Теңіз түбіне саяхат», «Орманға серуен»;
  
• 
  Дәйексөз;
  
• 
  Әңгімелесу;
  
• 
  Шығармашылық жұмыс;
  
• 
  Топпен ән айту;
  
• 
  Қорытынды тыныштық сәті.
  

- Тыныштық сәтін ұйымдастыруда әдеттегідей ұзақ мәтін орынан көбірек баяу музыканы тыңдату. Ұзақтығы шамамен 1,5 – 2 минутты алады. Тыныштық сәтінің мазмұны ПДТ балалардың әлемді қабылдау түсініктері бойынша сөздерден құралады. Мәтін: ( мәтіндегі көп сөздердің екі мағынасының бірі болуы мүмкін, себебі олар көп сөздерді жалпы мағынасында немесе ұқсас мағынада қабылдайды) ақырын (баяу) музыканы тыңдаймыз (естиміз). Көзімізді жұмамыз (ашпаймыз, жабамыз). Тыныш отырамыз (шуламаймыз)...

Мәтіннің аз, әуенді ұзағырақ тыңдату оларға әуен арқылы жағымды көңіл-күй сыйлауға мұмкіндік туғызады деп ойлаймын.

Келесі әдістеме ретінде «Шығармашылық жұмысты» алатын болсақ. Балалардың ұзақ жұмыс жасай алмайтындығын, тез шаршайтынын ескерген абзал. Сонымен бірге шығармашылық жұмыс орындату барысында алдын ала көрнекі әдістерді дайындап қою маңызды. ПДТ балалар көбінесе көрнекі құралдармен орындауға берілген тапсырмаларды әлдеқайда жақсы орындайды. Енді шығармашылық тапсырманы орындау әдісіне көшсек. Алдын ала дайындалған түрлі түсті қағазда берілген суреттер болады. Олар: күліп тұрған адам бейнесі, кітап, дос, киім, т.б. адамға қажетті заттардың суреті болады. Бұл сурет арқылы балаға адамның суреінің қасына ол күлуі үшін маңызды заттарды қосуын сұрау, орындау барысында баладан әр заттың сипатын сұрап отыру керек. Көрнекіліктер мынадай ретте болуы мүмкін:

+ +

++