Психология

Бейсаналылығынан эрі ақыл өлшеміне келмейтіндігін (ирра- 
ционал) «ОЛ» қанағат алу (рахаттану) қағидатына бағынады, 
яғни адам өмірінің басты мұраты — рахат жэне бақыт осы ин- 
стинкттен.
«МЕН» (Эго-Я)
— 
инстинкті «Ол» талаптарын үздіксіз
шынайылылъщ (реальность) принцит негізінде орындап баруга
ұмтылады.
«МЕН» адам бойында бейсана жэне ашық сана 
күйінде бірдей орын иелейді. «МЕН» деңгейі инстинктті «ОЛ» 
— мен ұдайы тайталаста болып, адамның сексуалды кұ- 
марлықтарын басып отырады. «МЕН» үш ықпал әсеріне: «ОЛ», 
«ЖОҒАРЫ МЕН» және өз талаптарына бағындыруды көздеген 
қоғамға — тәуелді келеді. «МЕН» аталғандар арасында үйле- 
сімділік орнатуға ат салысады, бірақ рахаттану қағидатын бас­
ты мақсат тұтпай, болмыс шындығымен жүргенді қалайды.
«ЖОҒАРЫ МЕН» (Супер
— 
эго, сверх
— 
я)
— 
ата-аналар
жэне қогамдық мораль ыцпалдарының иесі.
Бұл құрылым бала 
өмірінің барысында қалыптасып, сол бала жынысына тектес 
ересек туысқан болмысына ұқсап дамиды. ¥қсау не сәйкестену 
(идентификация) желісінде ер балаларда «Эдип комплексі», ал 
қыз балаларда «Электра комплексі» қалыптасады. Бұл комплекс 
түрлері баланың сәйкестену нысанына (эке не ананың біреуіне) 
болтан екіұшты, бірі-біріне қайшы толғаныс (жақсы көру мен 
жек көру) сезімдерінен құралады. Тұлға 
«Мені»
сыртқы дүниені 
анықтайды. 
«Ол»
(эго) жэне Жоғары МЕН (супер эго) көбіне 
өзара сиыспайтын талаптар қояды. Мұндай жағдайларда «МЕН» 
күшті ықпалдарға тап болып, оны 
«үрей»
билейді. «Мен» осы 
үрейге қарсы ерекше тосқауылдар — 
психологиялъщорганыс
тетіктерін іске қосады.
Әлемдік психологияда тұлға теориясына орай өз маңызды- 
лығымен әйгіленген багыт — бұл 
бихевиоризм. Бихевиоризмніц
зерттеулері аясы
— 
адам әрекет-цылыгы, ал психология сол
эрекет-цыльщты күні ілгері болжау және ңадагалауды міндетіне
алган жаратылыстану гылымының эксперименталды саласы
есептелінді.
Бұл бағыт негізін қалаушы Д. Уотсон пікірінше, 
адам туа
царапайым реакциялар мен. рефлекстерге гана бейімделген, бі-
рақ мұндай нәсілдік шарттар саны шектеулі, аз санды. Осы­
п ь
176-15

дан тек өкілінің барша әрекет-қылыгы оқу-үйретімнің нәти-
жесінде пайда болады.
Уотсонның анықтауынша, тұлға — әдетті дағдылар жүйесінің 
туындысы. Сондықтан да ғалым тұлға сипатын, оның практн- 
калық қызметін ұзак уақыт зерттеу барысында анықталған 
әрекеттерінің жиынтығынан байқауға болатынын алға тартады.
Бихевиоризм ұстанымына сәйкес, әрекет-қылық талдауы қа- 
таң объективті сипатта болып, сырттай байқалатын жауап әре- 
кеттерге (реакция) ғана негізделуі тиіс (объектив таным, қолға 
түспейтіндердің бэрі бекер, яғни адам ойы, санасы өлшесті- 
руге, санаққа келмейді, осыдан олар зерттеу нысаны бола алмай- 
ды). Адамның ішкі жан дүниесінде болып жатқанның бэрі — 
тылсым сыр. Шынайы зерттелетін нәрсе — бұл адамның тысқы 
әсерге болған жауап эрекеті, оның сырттай көрінетін әрекет- 
қылықтары жэне осы әрекеттерге мэжбүрлеуші қоршаған орта 
ықпалдары (стимулы) мен жағдайлары. Психологтың міндеті — 
жауап әрекетке орай ықтимал ықпалды анықтау, сол ықпалды 
пайымдау арқылы қандай жауап әрекет боларын болжастыру.
Сонымен, бихевиоризм тұрғысынан тек өкілінің бойында 
қоршаған ортаға икемдесуге қажет жауап әрекетке байланысты 
қандай мүмкіндіктер болса, солардың бэрі түгелдей тұлғалық 
сипатты береді, яғни тұлға-бүл дағдылар, саналы басқарылатын 
инстинкттер, элеуметтенген эмоциялар, жаңа дағдылар түзуге 
қажет бейімдесу қабілеті, қалыптасқан дағдыларды бекіту жэне 
сақтап қалу қасиеті;
Осыдан, тұлға — ұйымдасқан және ықтималды түрақты дағ- 
дылар жүйесі. Дағдылар түрақты әрекет-қылық негізі, сонымен 
бірге олар тіршіліктің өзгермелі жағдайларына бейімдескен, 
болмыс өзгерісіне сэйкес жаңа дағдыларды қалыптастырады.
Түлга психологиясының гуманиетік багыты
— 
психоанализ
жэне бихевиоризм
қағидаттарына қарсы тұжырымдарымен қа- 
лыптасты. Бұл психологиялық теорияның басты ұстанымы: 
адам
— 
бірегей және қайталанбас, әлеммен аиіыц байланыстагы,
өзін-өзі жетілдіріп баруга қабілетті біртүтас цүбылыс.
Гуманистік психологияның ірі өкілдерінің бірі 
А. Маслоу.
Гуманистік психологияны басқа ғылыми ағымдардан ерек- 
шелейтін қағидаттар төмендегідей:

•
адамды біртүтас дүние ретінде царастыру;
• адамга деген цамцорлыц негізі
— 
психотерапияльщ жәрдем;
• адам болмысы бастауыныц субъективтігі;
•
түлга түсініктері мен күндылъщтарының басымыдылыгы
•
түлга бойындагы үнамды цасиет- сапаларды үлагаттау,
оның өзінше іске крсылуы мен калыптасуын зерттеу;
•
түлганыңөткен өміріне байланысты себептік жагдаят-
тарга байыппен қатынас жасау;
•
сырцат адамдарда болып цалатын жекеленген деректер-
діем калыпты немесе данагөй түлгаларды зерттеуге багыт-
талган әдісімен тәсілдерді икемділікпен пайдалану.

жүктеу/скачать 10,53 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: