ХХ ҒАСЫРДЫҢ 1960 - 1980-ШІ ЖЫЛДАРЫНДАҒЫ ОРТАЛЫҚ ҚАЗАҚСТАН

Табиғи ресурстардың байлығы мен оларды пайдалану көмір алуды, қара және түсті металлургияны, металл сыйымды машина жасау, химиялық және мұнай-химиялық өнеркәсібін дамытуды қамтамасыз етті. Көмір өнеркәсібі Орталық Қазақстанның жетекші салаларының бірі болды. Ол 24 көмір шахталарымен және 3 разрезбен ұсынылды. Қарағанды көмір бассейні 6 одақтық, үш автономдық республиканы және 39 облысты жабдықтады, оның көмірінде 14 мың өнеркәсіптік кәсіпорындар, сонымен қатар көптеген шетел мемлекеттерінің кәсіпорындары жұмыс істеді [1, 71 б.].

Орталық Қазақстан осы жылы Республика үшін маңызы зор екенін қазақстандық кокстелген тас көмірдің 100 % осында алынғанын, осында шойын және басқа да көптеген металдардың балқытылғанын айтады. Өзара бір-бірімен өнеркәсіптік тұрғыда байланысты ірі тау-кен өндіруші және өңдеуші өнеркәсіпті дамыту аймақты бірыңғай аймақтық-өндірістік кешенді қалыптастыруға әкелді. Оның негізінде үш өнеркәсіптік торап жатты: Қарағанды - Теміртау, Балхаш және Жезқазған. Орталық Қазақстанның үш өнеркәсіптік тораптарынан едәуір мықты және дамыған Қарағанды – Теміртау болып табылды, оның құрамына Абай, Саран, Шахтинск және бірқатар қалалық типтегі кенттер кірді [1, 73 б.].

Ауыр өнеркәсіп салаларының кешені жеңіл, тамақ өнеркәсібі кәсіпорындарын толықтырды. Олар өнімді, ең бастысы, жергілікті қажеттіліктерді қанағаттандыру үшін шығарылды.

ХХ ғасырдың 70-ші жылдарынан бастап 80-ші жылдарына дейінгі кезеңінде тұрғын-үй массивімен салынған аудан қатты ұлғайды. Көптеген қалаларға эстетикалық түр беру үшін оларда арнайы әзірленген жобалар бойынша ғимараттар мен кешендердің құрылысы жүргізілді.

Экономикалық әлеуеттің белгілі бір жоғарылауы, бюджеттің өсуі, денсаулық сақтауда, халықтық білім беруде, құрылыста материалдық-техникалық базаның кеңеюі Орталық Қазақстанда осы кезеңде кешенді әлеуметтік бағдарламаларды жандандыру үшін жағдайлар жасады. Соның ішінде, ауруханалар санын көбейту, жедел жәрдем жұмысын жақсарту жалпы аурушаңдылықты азайтуға мүмкіндік берді, ал Қарағанды Медициналық институты Кеңес Одағында алдыңғы қатардағылардың бірі болды.

Н.Ә. Назарбаевтың еңбек еткен жылдары Орталық Қазақстанда (1960-1980 жж.) Қарағанды облысында күрделі өзгерістер болды. Н.Ә. Назарбаев облыстың осы жетістіктеріне өзіндік үлкен үлесін қосты. Оның жұмыс істеген кезеңінде Қарағанды металлургиялық зауытының құрылысы басталып аяқталды. Зауытта шойын өндіру осы уақыт ішінде 17,4 есе, болат өндіру 21 есе, дайын илем 13,5 есе өсті [2, 562 б.]. Жоғары өндірістік көрсеткіштерге Қарағанды көмір бассейні қол жеткізді. Елеулі жетістіктерге Балқаш және Жезқазған тау-кен-металлургиялық комбинаттарының ұжымдары қол жеткізді. Ауыл шаруашылығы масштабтары дамыды және кеңейтілді. Маңызды дамуға облыстың қалалары мен аудандары ие болды. Көп салалы және едәуір дамыған әлеуметтік сала болды. Халықтың тұрмыстық жағдайларында және білім беруді дамытуда, денсаулық сақтауда, мәдениет пен ғылымда жақсы өзгерістер болды.

Әлеуметтік-экономикалық дамудың жағымды нәтижелеріне қарамастан, күрделі кемшіліктер де болды. Экономиканың дамуына ғылыми-техникалық прогрестің алдыңғы қатардағы жетістіктерінің техникалық деңгейінің артта қалуы да әсер етті. Сонымен, Қарағанды қаласының шахталарында қолмен істелген еңбек деңгейі жоғары болып сақталды. Көптеген көрсеткіштер шындыққа сәйкес келмеді, себебі асырып айтылған болды, көп жағдайда қағаз өнері мен хат жазысу орын алды.

Орталық Қазақстанның қалалары мен өндірістерінің пайда болуының және дамуының арнайы ерекшеліктері олардың әлеуметтік дамуының өзіндік ерекшелігіне әсер ете алмады. Өсіп келе жатқан қалаларды жоспарлаудың бар тәжірибесі, ең алдымен, өндірісті орналастыруға жүгінді. Сонымен, Шахтинск қ. кокстелген көмірлердің жеткілікті запасы арқылы пайда болды. Сәтті жылдардың өзінде мұнда әйел адамға жұмыс табу оңай болған жоқ. Синтетикалық жуғыш заттар зауыты, кейін «Ақ-Толқын» АҚ, шикізат базасынан кеншілердің әйелдеріне жұмыс орнын қамтамасыз ету үшін салынған; Абай қ. – Шерубайды игеруге байланысты – Нұра көмір ауданы, және оның дамуы мен перспективалары отын алумен, кеншілердің еңбегімен алдын ала анықталған; Саран қ. игерілетін Саран көмір кенорны маңында пайда болған; Сәтпаев қ. – Қарсақпай мыс кенорнын өндірумен және бір комбинатын салумен байланысты; Қаражал қ. – темір рудалары кенорындарын әзірлеумен және онда Атасу тау-кен байыту комбинатын құрумен байланысты; Теміртау қ. – кейін Республиканың қара металлургия флагманына айналған Қарағанды металлургиялық комбинатына борышты [4, 249 б.].

Орталық Қазақстанда өнеркәсіп алыптарын салу өңдеу және қайта өңдеу өнеркәсібі өндірісінің өсу қарқынын төмендетті, халықтық тұтыну тауарларының өндірісі, тамақ және жеңіл өнеркәсіп кәсіпорындары жеткілікті дамыған жоқ.

Орталық Қазақстан ғалымдарының аймақтың табиғи ресурстарын игеруге және өндірістік күштердің дамуына қосқан үлесінің мойындалуы Қарағанды қ. 1983 жылы Қазақ КСРО Ғылым Академиясының Орталық-Қазақстан бөлімін құру болды.

Қазақстанда үстем болған жалпыға ортақ еңбек күшінің және шиеленісу жағдайы барлығын және әрқайсысын өз уақытының талаптары деңгейінде болуға міндеттеді. Дәл осы кезеңде ерекше жарқын тоталитаризмнің ортақ аясында екі аймақтық фактордың өзара байланысы мен өзара әрекет етуі байқалды, яғни еңбек құлшынысының керемет күйі мен тұлға энергиясының көрінуі.
Әдебиеттер тізімі
1. Козина В.В. Население Центрального Казахстана (40-е годы- конец ХХ века). - Алматы, 2001. – 184 с.

2. Досмагамбетов С.К. Центральный Казахстан: природа и природные ресурсы, события и люди, реформы и развитие. - Алматы, 2003. – 562 с.

3. История Казахстана с древнейших времен до наших дней (очерк). – Алматы: Дәуір, 2010. – 363 с.

4. Даубаев Н. Карагандинский угольный бассейн. - Алматы, 2011. - 322 с.

Қарағанды мемлекеттік

техникалық университетінің

Қазақстан тарихы

кафедрасы доценті, т.ғ.к.

е-mail: smj_46@mail.ru

Орталық Қазақстанның қазіргі аймағы, Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә. Назарбаевтың 1997 жылғы 7 мамырдағы «Жезқазған облысын Қарағанды облысының құрамына қосу туралы» Жарлығына сәйкес, келесі көрсеткіштермен сипатталады. Облыста 9 қала және 9 ауылдық аудандар бар. Алатын жері бойынша облыста ең ірі Ұлытау, Шет, Ақтоғай, Жаңаарқа және Нұра аудандары болып табылады. Қарағанды облысында өнеркәсіптік өндірістердің негізгі өндірістік қорларының, тұрғын-үй қорының ең үлкен көлемі және тауар айналымының, бір адам басына санағандағы ақылы қызметтердің ең жоғары көрсеткіші, зейнетақының орташа мөлшері болды. Пайдалы қазбалар кенорындарын қазуда Қарағанды облысы Республиканың минералды-шикізат кешенінде маңызды орын алды және Қазақстанның темір-марганецті, мыс-кенішті, сирек металды және көмірлі провинциясы болып табылады. Оның аймағында 100 % жуық марганецтің, 70 % бариттің, 54 % қорғасынның, 38 % цинктің, 36 % мыстың, 65 % молибденнің және 85 % вольфрамның баланстағы запасы, 32 % көмір запастары, соның ішінде 100 % кокстелген көмірлердің, 78 % волластониттің, 9 % жуық алтын запасы шоғырланған [1, 23 б.].

Қарағанды облысында 300 астам бірлескен және шетелдік кәсіпорындар жұмыс істейді. Маргаценті, темір-марганецті және темір-рудалы кенорындарды барлаушы және қазушы негізгі кәсіпорындар «Жәйрем КБК», «Қазмарганец» РБ, «Қазхром» ТНК АҚ, «Оркен-Атасу» ЖШС болып табылады.

Сирек металдар рудаларының үлкен запастары Ағадыр рудалық ауданының кенорындарында (Көктенкөл, Қайрақты, Қараоба, Солтүстік Қатпар) шоғырланған. Вольфрамның барланған запастары бойынша Қазақстан дүниежүзінде 1-ші орын алады, молибден бойынша – 4-ші, облыстың жаңа пайдалы қазбалар кенорындарын табуға геологиялық әлеуеті жеткілікті жоғары. Сонымен, мыстың болжамдық ресурстары шамамен 30 млн. т бағаланады (Жезқазған, Қарағанды және Қарқаралы рудалы аудандары), алтынның болжамды ресурстары – 600–1000 т, қорғасынның болжамды ресурстары - 21 млн. т, цинк -23 млн. т. [2, 47 б.].

Орталық Қазақстанда өнеркәсіптің негізгі салалары қара және түсті металлургия болып табылады. Түсті металлургияны «Қазақмыс Корпорациясы» ЖШС білдіреді – ол көпсалалы тау-кен-металлургиялық кәсіпорны, онда мыс рудасын алу және қайта өңдеу бойынша негізгі кәсіпорындар біріккен. Бұл «Балхашцветмет» өндірістік бірлестігі, құрамында үш тау-кен кәсіпорны бар – Қонырат, Саяқ, Шатыркүл кеніштері, мұнда ашық тәсілмен мыс кенорындары өңделеді, Жезқазған мыс қорыту зауыты, мұнда алғашқы мысты, тазартылған, күкірт қышқылын шығаратын, түсті металдар өңдеу зауыты – Орталық Азияда құю қорытпаларын шығаратын және мыстың негізінде түсті металдарды илемдейтін жалғыз кәсіпорын. Сонымен қатар, салада «Нұрқазған» кеніші жұмыс істейді – бұл мықты алтын өндіру кәсіпорны. 2002 ж. іске қосылғандардың қатарына жылына 100 мың тонна цинк шығаратын цинк зауыты кірді. Алтынның запасы бойынша облыс республикада 5 орын алады.

«Қазақмыс» корпорациясы өндіріс көлемі бойынша дүниежүзі компанияларының бірінші ондығына кіреді. Жыл сайын 17 рудник және 2 көмір разрезі 40 млн. тоннаға жуық руда және 7 млн. тоннаға жуық көмір береді, ал оның кәсіпорындары тазартылған мыстың 400 мыңға жуық тоннасын, 4,5 мыңнан астам алтын және 638 тоннаға дейін күміс шығарады. «Қазақмыс» корпорациясының салыстырмалы салмағы аумақтың өнеркәсіптік өндірісінің жалпы көлемінде 52,6 % құрайды [3, 401 б.].

Облыста қара металлургияны «АрселорМиттал Темиртау» АҚ білдіреді – бұл толық металлургиялық циклдан, Қарағанды бассейнінің көмір шахтасынан, ЖЭО, машина жасау зауытынан, көмекші және қызмет көрсетуші өндірістік инфрақұрылымнан тұратын Қарағанды металлургиялық комбинаты. Атасу және Жезді кенорындарының ірі темір және марганецті рудаларының, Топардың әктастарының, Қарағанды бассейнінің кокстелген көмірлерінің, Самарқанда су қоймасының тиімді экономикалық және географиялық орындарын және металл өнімдерін өткізудің перспективалық аудандары Теміртауды Қазақстанның металлургиялық орталығын анықтады. Кәсіпорын жазық және сұрыпты илемдеу өндірісінде маманданады, сонымен қатар агломерат, концентрат, кокс, шойын, болат шығарады, соның ішінде үздіксіз құйылған сляптар, штрипс, лонжиронды сызық, электр дәнекерленетін тораптар және домналық және коксты-химиялық өндірістердің өнімі шығарылады.

«АрселорМиттал Темиртау» АҚ жұқа ақ қаңылтырын, экспортқа ыстықтай жұқартылған рулондарының аз қоспалы болаттың жеткізушісі болып табылады. Комбинатта шахталардың тазарту забойлары үшін магистралды конвейерлерді, лаваға арналған КМ-144 механикаландырылған тіреуішін өндіру игерілген. Көмір департаментінің бес шахтасы, соның ішінде «Шұбаркөлкөмір» АҚ көмір алу бойынша жаңа технологияға көшті.

2010 ж. «АрселорМиттал Темиртау» АҚ 3,3 миллион тонна сұйық болат және 2,9 миллион тонна илем шығарды. Қазіргі таңда компания көмір байыту кешенінің аглоөндірісінің ауқымдық жаңаруын, № 2 домна пешінің қайта құрылуын, 2015 жылға қарай 6 млн. тоннаға дейін болат өндірісінің көлемін көбейтумен сұрыпты илем өндірісіне арналған жаңа сұрыпты илемдеу станогының құрылысын жүргізеді.

Облыс индустриясындағы маңызды орынды машина жасау мен металл өңдеу алады. Саланың жетекші кәсіпорындары «№ 1 Машзауыты» ЖШС, «А.Я. Пархоменко атындағы Қарағанды машина жасау зауыты» ЖШС, «Қарағанды құю-машина жасау зауыты» - «Қазақмыс» корпорациясының филиалы, «ҚарТКМаш» ЖШС, ««Имсталькон» Қарағанды металл өнімдері зауыты», «НПФ «Технология» ЖШС, «Kazcentrelectroprovod» ЖШС, «Кұрылысмет» ЖШС («АрселорМиттал Темиртау» компаниясының біріккен машина жасау зауыттары) болып табылады. Облыста тау-кен-шахталық жабдықты дамытумен айналысатын Қарағанды машина жасау консорциумы құрылды. Бұл кәсіпорындар бірегей жабдыққа, қажет өндірістік алаңдарына және барлық технологиялық қайта балқытуларға ие. Өзінің өндірісін олар соңғы жылдары тау-кен рудалы, металлургиялық және мұнай-газ өнеркәсібі мен импорттық-ауыстырымды өнімді аймақ пен республикада шығаруға қайта бағыттады.

Құрылыс индустриясы саласында Қазақстанда мынадай ірі цемент өнірушілері қызмет етеді: «CentralAsiaCement» АҚ және «Қарцемент» АҚ. «Сантехпром» ЖШС және «Kaztherm» ЖШС – панелдік радиаторларды шығаруға маманданады, «Караганданеруд» ЖШС және «Техноиндустрия» ЖШС ашық түсті шағылды алады және өндіреді, «Казтрансметалл» ЖШС, «NORD Пром НС» ЖШС және «Нұрхан» ЖШС әр түрлі темірбетон бұйымдарын өндіреді, «Карал PLAST» СП ЖШС – пластмассадан әр түрлі диаметрлі тораптарды, «Металл Профиль Зауыты» ЖШС – төбе жабатын жұмыстарға арналған металл черепица мен профильденген табақты шығарады.

Химиялық өнеркәсіп келесі өндірістік бірлестіктермен ұсынылған – «Теміртау электрометаллургиялық комбинаты» АҚ, «Эгофом» ЖШС, «Трек» ЖШС, «Максам Казахстан» ЖШС, «Қазақмыс» корпорациясының күкірт-қышқылды цехі жұмыс істейді. Карбидтер, сульфаттар, күкірт қышқылы, азоттық тыңайтқыштар, жарылғыш заттар, стирол полимерлері, полиуретандар алғашқы түрлерінде шығарылады. Разенке және пластмасса бұйымдарын өндіретін негізгі өнеркәсіптік кәсіпорындар «Карагандарезинотехника» ЖШС, «Сараньрезинотехника» ААҚ, «Восход» ЖШС болып табылады. Химия өнеркәсібінде жұмыс істейді: «Теміртау химия-металлургиялық зауыты» ЖШС, «Монета Дитерджетс жуғыш құралдар зауыты» ЖШС.

Экономиканы одан әрі дамыту үшін өндірістің шикізат салаларының мәні зор. Азық-түлік және сусындар өндірісі бойынша едәуір ірі кәсіпорындар жылына 4600 тонна өнім беретін «Қарағанды кәмпиттері» АҚ кондитерлік фабрикасы, «Эфес – Караганда» шетелдік кәсіпорны ЖАҚ болып табылады. Зауыттың қуаттылығы жылына 1,5 млн.л. сыра шығару мүмкіндігін береді. Өндірістің тұрақты дәстүрлері мен үнемі жаңарып отыруы кәсіпорынға жоғары сапалы сыра шығаруға мүмкіндік береді. «Қарағанды мелькомбинат» ЖШС, «Апрель-Кулагер» ЖШС, «Балқашсүт» ЖШС, «Дамир АА» ЖШС, «Барракуда KZ» ЖШС, «Айза» ЖШС, «Бидай Нан ЛТД и Со» ЖШС, «Қарағанды-Нан корпорациясы» ЖШС кәсіпорындарында өндірістің негізгі қорларын жаңарту жүргізіледі, ол осы кәсіпорындардың өнімдерінің сапасын жоғарылатуға әсер етеді.

Ірі кәсіпорындар: «СШТФ «GalexPlus» ЖШС, «Азия Тех» ЖШС, «Бірге» ЖШС, ЖК Гайсина Л.В. арнайы киім шығаруға маманданады. «Тэгам» ЖШС, «Еско» ЖШС, «Руми-Эн» ЖШС, «Temirtau Associates and Ancillaries» ЖШС, «ЮтарияLtd» ЖШС кәсіпорындары бөлшек нарығында шұлық-нәски өнімін ұсынады. Арнайы аяқ-киім шығарумен «PersInternational» ЖШС және «Қарағанды аяқ-киім фабрикасы» ЖШС айналысады. Өндірістік міндеттерді шешу, жаңа технологияларды енгізу, тұтынушылық тауарларды дайындау және халық сұранысын қанағаттандыру үшін осы кәсіпорындарда іске қосылғандардың қатарына жаңа өндіріс күштері мен объектілері енгізіледі, тау-кен рудалы және өңдеу өнеркәсібінің әр түрлі машиналары мен техникалық жабдығына запастық бөліктердің өндірісі ұлғаяды.

Қазақстан Республикасының жаңа, нарықтық қатынастарға ауысуынан кейін күрделі міндеттер облыстың ауыл шаруашылығының алдына қойылды. Ауыл шаруашылығының жеке салалары бойынша мемлекеттік дотация бітті, өнеркәсіптік тауарларға, жанар-жағармай материалдарға бағалар өсті. Бұрынғы совхоздар негізінде фермерлік шаруашылықтар, ЖШС, АҚ құрыла бастады, олар бойынша совхоздардың мүлігі таратылды. Агробизнесті 6 мың ауыл шаруашылығы құрылымдарына тиімді енгізу мақсатында 2 млрд көлемінде мемлекеттік қолдау көрсетілді. 180 млн. теңге, соның ішінде 299,6 млн. теңге – облыстық бюджеттен. Мемлекеттік инвестициялау субсидиялар мен бюджеттік несиелендіру жолымен бюджеттік бағдарламалар арқылы ғана емес, ауылдық кредиттік серіктестігі сияқты жаңа нысандар мен ауыл шаруашылығын қаржылық қолдау қоры арқылы жүргізілді.

Ауылдық кредиттік серіктестіктері мен «Аграрлық кредиттік корпорациясы» АҚ өкілдігі үшін едәуір перспективалық аудандарды анықтау бойынша ауыл шаруашылығы департаменті кезіндегі облыстық комиссиясының белсенді жұмысы 2005 ж. 207 ауыл шаруашылығы өндірушілерін біріктіруге және олардың дамуымен 3 ауылдық кредиттік серіктестіктерді Ақтоғай, Шет, Жаңаарқа аудандарында құруға мүмкіндік берді. Барлығы іске қосылған 7 ауылдық кредиттік серіктестікпен 2005 ж. 80 жобаға 191,3 млн. теңге сомасына жеңілдік несие берілді. Ауыл шаруашылығын қаржылық қолдау қорының филиалымен бірге республикалық бюджеттің қаражаты есебінен пилоттық шағын несиелендіру үшін ауылдық аудандар анықталды. Ақтоғай, Қарқаралы, Бұқар-жырау, Шет және Жаңаарқа аудандарының үй шаруашылықтарымен 34,2 млн. теңге сомасына 434 кредит алынды.

Қалалар мен облыстардың арасындағы шефтік байланыстарды жаңартқан ауылды қайта жандандыру бойынша іс-шаралар жоспары экономиканың нақты секторымен және ауылдық аудандармен 2005 ж. ауылға 1 млрд. 829 млн бюджеттен тыс инвестицияларды тартуға мүмкіндік берді. Лизингтік және кредиттік қарым-қатынастарды дамыту бойынша жүйелі жұмыс агроқұрылымдардың энергиямен қарулануды жақсартуға әкелді. 2006 ж. лизингіге бюджеттік бағдарламалар бойынша ауыл шаруашылығы техникасының 56 бірлігі иелікке алынды, соның ішінде 8 комбайн — облыстық бюджеттен. Бұдан басқа, жеңілдік несиелері есебінен «Казагрофинанс» АҚ арқылы Осакаров ауданында ХТБ орнатылды, Жаңаарқа, Абай және Бұқар-жырау аудандарында облыстық бюджеттен мамандандырылған агросервистік орталықтарды құруға 260 млн. теңге несиелік ресурстар бөлінді.

Агротағамдық бағдарламасын жүзеге асыру кезеңінде іске «Магнитка» ЖШС өндірістік күштері қосылды, Қарағанды қаласында сүт зауыты салынды, құрама жем өндіру және құс сою бойынша «Нұр СХ» және «Аян М» ЖШС, «Кадер» ЖШС диірмен цехтері, «Сары Арка Нан» кулинарлық цехі, «Караганды Нан» желілері жұмылдырылды. 2007 ж. облыста 290 ауыл шаруашылығы кәсіпорындары, 6238 фермерлік және шаруа қожалықтары, 115,5 мың жеке қосалқы шаруашылықтары болды.

2012 ж. мал мен құстың басын өсіру облыстың 17 аймағында байқалды. Сонымен мал мен құстың басын 2011 ж. салыстырғанда едәуір көбейту Приозерск (38,6%) және Жезқазған (13,5 %) қалаларында көрінді. Нұра және Бұқар-жырау аудандарында да соған сәйкес - (10,0 %) және (8,5 %).

2013 ж. ауыл шаруашылығы мәдениетінің егістік ауданы аймақта 996,8 мың гектарды құрады. Едәуір үлкен аудан (67,2 %) бидай және бұршақты дәнді-дақылдармен егілген. Бидай және бұршақ өнімдерін егу құрылымында салыстырмалы салмағы бидайға келеді - 77,8 %. Арпаның үлесі 19,2 %, сұлы – 2,2 %, бұршақты дақылдар – 0,8 % құрайды. Майлы өсімдіктер 32,3 мың гектарға салынды. Майлы дақылдардан егістік зығыр - 88,8 %, сафлор – 67,2 % ұлғайды [4, 2 б.]. Аймақтың ауыл шаруашылығы жалпы үлкен әлеуетке және жеткілікті резервтерге ие.

Облыста шетелдік инвесторлардың қатысуымен инвестициялық жобалар сәтті жүзеге асырылуда. Индустрияландыру картасының шеңберінде шетелдік қатысумен келесі жобалар жүзеге асырылды: «КазБелАЗ» «Запас бөліктерін өндіру және техника жинау, «КазБелАЗ» ЖШС. Серіктес ел Беларусь. Жоба 2010 жылдың маусымында іске қосылды, оның жалпы құны – 10 млрд. 500 млн. теңге. Іске қосу басталғалы 3 бірлік техника шығарылды (0,3 %). «БелАЗ» техникасының тораптары мен агрегаттарына күрделі жөндеу жүргізілуде. БелАЗ-7547 карьерлік самосвалды жинау іске асырылады, «Тарту-Стандарт» СО ЖШС сертификациялық талаптарына сәйкес құжаттарды дайындау бойынша жұмыс жүргізіледі.

Аймақта азық-түлік тауарларының сатылуы және қызмет көрсету (тұтынушылық нарық) сәтті дамуда. 8729 сауда объектілері жұмыс істейді, соның ішінде: 7094 дүкен, 1534 қоғамдық тамақтану объектісі, 58 сауда нарығы және 43 әлеуметтік павильоны, Қарағанды, Сәтпаев, Қаражал қалаларында және Жаңаарқа ауданында 4 коммуналдық нарығы құрылды. Бұл коммуналдық нарықтарда өнімді 10-15 % төмен бағамен өткізуге мүмкіндік береді. Сауда объектілерінде халыққа сервистік қызмет көрсетуді жақсарту үшін сауда операцияларын іске асыру кезінде төлем карточкаларын пайдаланумен төлемдерді қолдану бойынша жұмыс жүргізіледі. Осы мақсатта облыстық әкімдікпен Ұлттық Банкінің Қарағанды филиалымен бірлесіп Қарағанды облысында ақшасыз есеп айырысу жүйесін дамыту бойынша іс-шаралар жоспары әзірленеді. Қазіргі таңда 2,5 мыңнан астам (2530) POS-терминал орнатылды. Бөлшек тауар айналымының көлемі бойынша Қарағанды облысы республикада екінші орын алады [4, 3 б.].

Сонымен, егеменді Қазақстанның әлеуметтік-экономикалық дамуында Орталық Қазақстанның рөлі үлкен. Мықты өндірістік-техникалық базадан тұрады, бірақ өнеркәсіптік даму деңгейі бойынша республика аймақтары арасында бірінші орын алады.
Әдебиеттер тізімі
1. Караганда и Карагандинская область: Энциклопедия. – Алматы: Атамура, 2008. - 528 с.

2. Региональное социально-экономическое развитие региона / Под редакцией А.А. Алимбаева. Т.1. - Караганды, 2002. - 374 с.

4. Абдишев Б. Системный прорыв в будущее. Отчет акима области // Индустриальная Караганда 18 февраля 2014 года, № 29-30. С. 2.

Қарағанды мемлекеттік

техникалық университетінің

Қазақстан тарихы

кафедрасының доценті, т.ғ.к.

е-mail: smj_46@mail.ru

Орталық Қазақстан экономикасының негізінде дәстүрлі түрде қара және түсті металлургия, машина жасау, көмір өнеркәсібі, энергетика, химия өнеркәсібі, мал шаруашылығы, тағам өнеркәсібі, құрылыстық индустрия жатыр. Аймақ металлургия мен құрылыстық индустрияға арналған рудалы емес шикізаттың ірі запастарына ие. Ірі барланған және пайдаланылған минералды-шикізат кенорындарының арқасында, отынның молшылығы, сумен қамту және электр энергия көздері арқылы аймақ республиканың әлеуметтік-экономикалық дамуында жетекші орындардың бірін алады. Мұнда машина жасау және металл өңдеу саласының кәсіпорындарын дамыту үшін жеткілікті әлеует бар. Сонымен қатар, аймақ ауыл шаруашылығы өнімдерін қайта өңдеу үшін шикізат базасымен және өндірістік күштермен бай.

Орталық Қазақстан экономикасының негізі кен-өндіру және өңдеу өнеркәсібі болып табылады. Аймақта 3 түрлі қара металдың, 29 түсті, 2 қымбат металдардың запастары, 84 түрлі минералдар, сонымен қатар энергия таратқыштары бар: алтын - 2,5 %; күміс - 14 %; мыс - 2,1 %; қорғасын - 1 %; цинк - 14,7 %; никель - 1,4 %; кобальт - 3,5 %; бокситтер - 1,2 %; темір - 5,8 %; марганец - 9,7 %; хром рудасы - 35 %; бариттер - 15 %; фосфориттер - 4,5 % [1, 400 б.].

Орталық Қазақстандық аймақтың жаңа кенорындарды ашуға геологиялық әлеуеті өте жоғары. Мыстың болжамды ресурстары шамамен 30 млн. тоннаға бағаланады (Жезқазған, Қарағанды және Қарқаралы рудалық ауданы), алтын – 600-1000 тонна, қорғасын – 21 млн. тонна, цинк – 23 млн. тонна. Көмірсутекті кенорындары тұрғысынан перспективалы болып оңтүстік-батыс және солтүстік-батыс аудандары саналады.

Орталық Қазақстанның кен өндіру өнеркәсібінің үлесі 2012 жылы 9,7 % құрады. Кен өндіру өнеркәсібі көмір алудан, темір және металл рудаларын, сонымен қатар, түсті металдар алудан тұрады. Геологиялық көмір запастары 51 млрд. тоннаға бағаланады. Запастардың басым бөлігі 3 мың км² аймақта қимылсыз жатқан кокстелетін көмірден тұрады. Қарағанды көмір бассейні ТМД елдерінің көмір бассейндерінің арасында едәуір газды болып табылады. Көмір алу кәсіпорындарына «АрселорМиттал Темиртау» компаниясы, «Қазақмыс» корпорациясы, «Шұбаркөл Көмір» АҚ, «СарыаркаEnergy» ЖШС, «Разрез Кузнецкий» ЖШС, ГРК «Satkomir» ЖШС жатады.

Жоғарыда көрсетілгендей, өнеркәсіптік өндіріс аймақтың экономикасының негізін құрайды. Мұнда 14,5 % өнімнің республикалық көлемі өндіріледі (100 % - жазық илемдеу, 98 % - дайындамалар түрінде тазартылған мыс, 90 % - мыс рудасын алу, 85 % - тазартылмаған күміс, 30% - тас көмір). Аймақтың жалпы қосылған құнының 50% астамы кен өндіру және өңдеу өнеркәсібінде құрылады. Облыс өнеркәсібінің базалық салаларына өнеркәсіптік өндірістің 90,4 % келеді.

Өңдеуші өнеркәсіптің үлесі өнеркәсіптік өндірістің жалпы көлемінде 2012 жылы республиканың өңделетін өнеркәсібінің 78,7 %, және 19,7 % құрады. Өңделетін салалар – бұл қара және түсті металлургия, машина жасау және металл өңдеу, химиялық, фармацевтикалық және жеңіл өнеркәсібі, құрылыс материалдарының өндірісі, жиһаз және тағам өнімдері.

Қара және түсті металлургия үлесіне аймақтың жалпы өнеркәсіптік өнімінің 60 % және өңделетін өнеркәсібі өнімінің 75 % келеді. Қара металлургияда Қазақстанның металлургиялық өнеркәсібінің ірі кәсіпорны «АрселорМиттал Темиртау» АҚ жұмыс істейді, ол 100 % шойын және қара металдан дайын илем және 75 % астам болат өндіреді [2, 67 б.].

Түсті металлургияны «Қазақмыс» корпорациясы ұсынады. Жезқазған және Балқаш филиалдарында мыс өндірісінің барлық кезеңдері ұсынылған. Сонымен қатар, салада «Завод обработки цветных металлов» АҚ – Орталық Азияда құю қорытпаларын және мыс негізінде түсті металдардан илем шығаратын жалғыз кәсіпорын.

Аймақтың индустриясында маңызды орын машина жасау мен металл өңдеу алады. Саланың жетекші кәсіпорындары «А.Я. Пархоменко атындағы Қарағанды машина жасау зауыты» ЖШС, «Қарағанды құю-машина жасау зауыты» - «Қазақмыс» корпорациясының филиалы, «ҚарТКМаш» ЖШС, ««Имсталькон» Қарағанды металл өнімдері зауыты», «НПФ «Технология» ЖШС, «Kazcentrelectroprovod» ЖШС, «Құрылысмет» ЖШС («АрселорМиттал Темиртау» компаниясының біріккен машина жасау зауыттары) болып табылады. Аймақта тау-кен шахталық жабдықтарды дамытумен айналысатын Қарағанды машина жасау консорциумы құрылды.

Резеңке және пластмасса бұйымдарын өндіретін негізгі өнеркәсіптік кәсіпорындар «Карагандарезинотехника» ЖШС, «Сараньрезинотехника» ААҚ, «Восход» ЖШС болып табылады. Химия өнеркәсібінде жұмыс істейді: «Теміртау химия-металлургиялық зауыты» ЖШС, «Монета Дитерджетс жуғыш құралдар зауыты» ЖШС. Құрылыс материалдарын өндірумен «Central Azia Cement» ААҚ және «Қарағанды асбоцементті бұйымдар зауыты» айналысады. Жеңіл өнеркәсіп кәсіпорындары «Гүлден» ЖШС және «Tomiris» ЖШС, «Тулпар» фирмасы болып табылады.

Аймақтың экономикасын әрі қарай дамыту үшін өндірістің шикізат салалары маңызды. Азық-түлік және сусындар өндірісі бойынша едәуір ірі кәсіпорындар жылына 4600 тонна өнім беретін «Қарағанды кәмпиттері» АҚ кондитерлік фабрикасы, «Эфес – Караганда» шетелдік кәсіпорны ЖАҚ болып табылады. Зауыттың қуаттылығы жылына 1,5 млн.л. сыра шығару мүмкіндігін береді. Өндіорістің тұрақты дәстүрлері мен үнемі жаңарып отыруы кәсіпорынға жоғары сапалы сыра шығаруға мүмкіндік береді.

Қарағанды мелькомбинаты Орталық Қазақстандағы ірі кәсіпорындардың бірі болып табылады. 1996 жылдан бастап ол «Қарағанды-Нан» АҚ құрамына кірді. Осы сәттен бастап өндірістің күрделі жаңаруы, өндірістік ғимараттардың құрылысы басталды. Тәулігіне 540 тонна бидайды ұнға және 400 тонна бидайды жемге айналдыруға қабілетті. Комбинат өз өнімін ТМД елдеріне экспортқа шығарады.

«Қарағанды мелькомбинат» ЖШС, «Апрель-Кулагер» ЖШС, «Балқашсүт» ЖШС, «Дамир АА» ЖШС, «Барракуда KZ» ЖШС, «Айза» ЖШС, «Бидай Нан ЛТД и Со» ЖШС, «Қарағанды-Нан корпорациясы» ЖШС кәсіпорындарында өндірістің негізгі қорларын жаңарту жүргізіледі, ол осы кәсіпорындардың өнімдерінің сапасын жоғарылатуға әсер етеді.

Құрылыс индустриясы саласында Қазақстанда мынадай ірі цемент өнірушілері қызмет етеді: «CentralAsiaCement» АҚ және «Қарцемент» АҚ. «Сантехпром» ЖШС және «Kaztherm» ЖШС – панелдік радиаторларды шығаруға маманданады, «Караганданеруд» ЖШС және «Техноиндустрия» ЖШС ашық түсті шағылды алады және өндіреді, «Казтрансметалл» ЖШС, «NORD Пром НС» ЖШС және «Нұрхан» ЖШС әр түрлі темірбетон бұйымдарын өндіреді, «Карал PLAST» СП ЖШС – пластмассыдан әр түрлі диаметрлі тораптарды, «Металл Профиль Зауыты» ЖШС – төбе жабатын жұмыстарға арналған металл черепица мен профильденген табақты шығарады.

Қазақстан Республикасының жаңа, нарықтық қатынастарға ауысуынан кейін күрделі міндеттер облыстың ауыл шаруашылығының алдына қойылды. Ауыл шаруашылығының жеке салалары бойынша мемлекеттік дотация бітті, өнеркәсіптік тауарларға, жанар-жағармай материалдарға бағалар өсті. Бұрынғы совхоздар негізінде фермерлік шаруашылықтар, ЖШС, АҚ құрыла бастады, олар бойынша совхоздардың мүлігі таратылды. Агробизнесті 6 мың ауыл шаруашылығы құрылымдарына тиімді енгізу мақсатында 2 млрд көлемінде мемлекеттік қолдау көрсетілді. 180 млн. теңге, соның ішінде 299,6 млн. теңге – облыстық бюджеттен. Мемлекеттік инвестициялау субсидиялар мен бюджеттік несиелендіру жолымен бюджеттік бағдарламалар арқылы ғана емес, ауылдық кредиттік серіктестігі сияқты жаңа нысандар мен ауыл шаруашылығын қаржылық қолдау қоры арқылы жүргізілді.

Ауылдық кредиттік серіктестіктері мен «Аграрлық кредиттік корпорациясы» АҚ өкілдігі үшін едәуір перспективалық аудандарды анықтау бойынша ауыл шаруашылығы департаменті кезіндегі облыстық комиссясының белсенді жұмысы 2005 ж. 207 ауыл шаруашылығы өндірушілерін біріктіруге және олардың дамуымен 3 ауылдық кредиттік серіктестіктерді Ақтоғай, Шет, Жанарқа аудандарында құруға мүмкіндік берді. Барлығы іске қосылған 7 ауылдық кредиттік серіктестікпен 2005 ж. 80 жобаға 191,3 млн. теңге сомасына жеңілдік несие берілді. Ауыл шаруашылығын қаржылық қолдау қорының филиалымен бірге республикалық бюджеттің қаражаты есебінен пилоттық шағын несиелендіру үшін ауылдық аудандар анықталды. Ақтоғай, Қарқаралы, Бұқар-жырау, Шет және Жанарқа аудандарының үй шаруашылықтарымен 34,2 млн. теңге сомасына 434 кредит алынды.

Қалар мен облыстардың арасындағы шефтік байланыстарды жаңартқан ауылды қайта жандандыру бойынша іс-шаралар жоспары экономиканың нақты секторымен және ауылдық аудандармен 2005 ж. ауылға 1 млрд. 829 млн бюджеттен тыс инвестицияларды тартуға мүмкіндік берді. Лизингтік және кредиттік қарым-қатынастарды дамыту бойынша жүйелі жұмыс агроқұрылымдардың энергиямен қарулануды жақсартуға әкелді. 2006 ж. лизингіге бюджеттік бағдарламалар бойынша ауыл шаруашылығы техникасының 56 бірлігі иелікке алынды, соның ішінде 8 комбайн — областық бюджеттен. Бұдан басқа, жеңілдік несиелері есебінен «Казагрофинанс» АҚ арқылы Осакаров ауданында ХТБ орнатылды, Жанарқа, Абай және Бұқар-жырау аудандарында облыстық бюджеттен мамандандырылған агросервистікорталықтарды құруға 260 млн. теңге несиелік ресурстар бөлінді.

Агротағамдық бағдарламасын жүзеге асыру кезеңінде іске «Магнитка» ЖШС өндірістік күштері қосылды, Қарағанды қаласында сүт зауыты салынды, құрама жем өндіру және құс сою бойынша «Нұр СХ» және «Аян М» ЖШС, «Кадер» ЖШС диірмен цехтері, «Сары Арка Нан» кулинарлық цехі, «Караганды Нан» желілері жұмылдырылды.

Мал мен құс өсіру шаруашылығымен аймақтың барлық аудандары айналысады, бірақ негізгі мал шаруашылығы Бұқар-Жырау – 17,0 %, Қарқаралы – 15,3 %, Шет – 13,9 %, Жанарқа - 11,5 % және Ақтоғай – 9,3 % аудандарында шоғырланған.

2013 ж. ауыл шаруашылығы мәдениетінің егістік ауданы аймақта 996,8 мың гектарды құрады. Едәуір үлкен аудан (67,2 %) бидай және бұршақты дәнді-дақылдармен егілген. Бидай және бұрақ өнімдерін егу құрылымында салыстырмалы салмағы бидайға келеді - 77,8 %. Арпаның үлесі 19,2 %, сұлы – 2,2 %, бұршақты дақылдар – 0,8 % құрайды. Майлы өсімдіктер 32,3 мың гектарға салынды. Майлы дақылдардан егістік зығыр - 88,8 %, сафлор – 67,2 % ұлғайды [3, 2 б.].

Аймақта шетелдік инвесторлардың қатысуымен инвестициялық жобалар сәтті жүзеге асырылуда. Индустриаландыру картасының шеңберінде шетелдік қатысумен келесі жобалар жүзеге асырылды: «КазБелАЗ» «Запас бөліктерін өндіру және техника жинау, «КазБелАЗ» ЖШС. Серіктес ел Беларусь. Жоба 2010 жылдың маусымында іске қосылды, оның жалпы құны – 10 млрд. 500 млн. теңге. Іске қосу басталғалы 3 бірлік техника шығарылды (0,3 %). «БелАЗ» техникасының тораптары мен агрегаттарына күрделі жөндеу жүргізілуде. БелАЗ-7547 карьерлік самосвалды жинау іске асырылады, «Тарту-Стандарт» СО ЖШС сертификациялық талаптарына сәйкес құжаттарды дайындау бойынша жұмыс жүргізіледі

Әлеуметтік ортаның даму ерекшелігі, мемлекеттің әлеуметтік міндеттемелерінің негізгі көлемі аймақтық (облыстық, қалалық) деңгейге көп шоғырланатындығы болды. Орталық Қазақстан аймағында әлеуметтік ортаны дамыту мәселелеріне бөлінеді. Әлеуметтік саясаттың негізгі принциптерінің бірі аймақтың экономикасына еңбекке қабілетті халықты тарту болып табылады. Сонымен, «Жол картасы - 2020» жүзеге асыру шеңберінде 2013 ж. қорытындылары бойынша аймақта 3600 тұрғын жұмыспен қамтылды, жеке ісін ашуға 372 адам несиелендірілді, 458 отбасы көшірілді және тұрғын-үймен қамтылды. Мүгедектерге арналған инфрақұрылым объектілерін 100 %-к қолжетімділігін қамтамасыз ету бойынша жұмыс жүргізіледі.

Білім беру саласында мектептерді жаңа түрдегі кабинеттермен жабдықтау бойынша жұмыс жалғасуда. 2013 ж. аяғында 86,5 % мектеп Интернет желісіне қосылды.

Үлкен жұмыс «Саламатты Қазақстан» Мемлекеттік бағдарламасын жүзеге асыру бойынша жүргізлуде. Сонымен, аймақта диспансерлік есепте тұрған 306 мың ауру тегін дәрі-дәрмекпен қамтамасыз етілді. Жаңа технологияларды енгізу және жетілдіру нәтижесінде 5 мыңнан астам ауру арнайы көмек алды. Аймақтың тұрғындарын медициналық қызмет көрсетуді жақсарту бойынша жұмыс жалғасуда.

Әлеуметтік ортада жүргізілетін іс-шаралар облыс тұрғындарының санын көбейтуге әсерін тигізді, қазіргі таңда олардың саны 1369,8 мың адамды құрайды. Сыртқы миграция ағымында миграция қарқындылығы 7,3 % азайды. Республиканың басқа облыстарынан келгендер саны 2,5 % көбейді.

Аймақта азық-түлік тауарларының сатылуы және қызмет көрсету (тұтынушылық нарық) сәтті дамуда. 8729 сауда объектілері жұмыс істейді, соның ішінде: 7094 дүкен, 1534 қоғамдық тамақтану объектісі, 58 сауда нарығы және 43 әлеуметтік павильоны, Қарағанды, Сәтпаев, Қаражал қалаларында және Жанарқа ауданында 4 коммуналдық нарығы құрылды. Бұл коммуналдық нарықтарда өнімді 10-15 % төмен бағамен өткізуге мүмкіндік береді. Дүниежүзінің 10 елімен салыстырғанда 2013 ж. аймақтың кәсіпорындары мен мекемелері сыртқы жкономикалық байланыстарды сақтады, соның ішінде 44 елге өнімді экспорттады, 74 елден импортталды [4, 1-2 б.].

Сауда объектілерінде халыққа сервистік қызмет көрсетуді жақсарту үшін сауда операцияларын іске асыру кезінде төлем карточкаларын пайдаланумен төлемдерді қолдану бойынша жұмыс жүргізіледі. Осы мақсатта облыстық әкімдікпен Ұлттық Банкінің Қарағанды филиалымен бірлесіп Қарағанды облысында ақшасыз есеп айрысу жүйесін дамыту бойынша Іс-шаралар жоспары әзірленеді. Қазіргі таңда 2,5 мыңнан астам (2530) POS-терминал орнатылды. Бөлшек тауар айналымының көлемі бойынша Қарағанды облысы республикада екінші орын алады.

Сонымен, мықты өндірістік-техникалық базасы мен бай табиғи ресурстары бар Орталық Қазақстан әлеуметтік-экономикалық даму деңгейі бойынша қазіргі кезеңде Қазақстан Республикасын дамытуда маңызды рөль атқарады.

2. Региональное социально-экономическое развитие региона /под ред. А.А. Алимбаева. Т.1. - Караганды, 2002. - 374 с.

3. Караганда и Карагандинская область: Энциклопедия. - Алматы: Атамура, 2008.- 528 с.

4. Абдишев Б. Системный прорыв в будущее. Отчет акима области

Қарағанды мемлекеттік

техникалық университетінің

Қазақстан тарихы

кафедрасының меңгерушісі, т.ғ.д.

е-mail: Lera2019@rambler.ru