ҚР Қылмыстық іс жүргізу қҰҚЫҒы пәні бойынша дәрістер конспектісі

Занды негіздемесі — тергеушінің осы әрекетгерді жүзеге асыру жөнінде қаулы қабылдауы. Прокурордың санкциясымен берілген қаулыда тұтқынға алынатын байланыс мекемесінің аты, почта-телеграф жөнелтілімдерінің аты, адамдардың фамилиясы, аты, әкесінің аты, олардың мекен-жайы, почта-телеграф жөнелтілімдерінің түрі және оларды тұтқындау мерзімі көрсетіледі.

Тергеуші почта-телеграф жөнелтілімдерін тұтқындау женіндегі қаулыны осы байланыс мекемесінің басшысына жолдайды, ол қаулыда көрсетілген хатгар, жеделхаттар, радиограммалар, бандерольдер, посылкаларды ұстап қалып, ол туралы тергеушіге хабарлауға міндетті.

Бұл тергеу өндірісінің жалпы іс жүргізу тәртібі тінту мен алу әрекеттеріне ұқсас және мынадай реттерде жүзеге асырылады:

1) ұсталған почта-телеграф жөнелтілімдерінің кешірмесін алу, тексеру әрекеттерін тергеуші байланыс мекемесінде куәгерлердің қатысуымен өзі жүргізеді;

2) Қажетті жағдайларда осы тергеу өндірісіне маман мен аудармашы шақыртылады;

3) Қажетті жағдайларда почта-телеграф жөнелтілімдерін тексеру әрекетіне хаттама толтырылады, онда қандай почта-телеграф жөнелтілімі тексеруге алынды және кім тексеруге алынғаны көрсетіледі, адресатқа көшірмесі берілген берілмегені, жөнелтілгені, жөнелтілмегені не қанша мерзімге ұсталғаны көрсетіледі;

4) тергеуші мен прокурор тұтқындау мүмкіндігі аса қажет болмаған жағдайда почта-телеграф жөнелтілімдерін тұтқындауды алып тастайды, бірақ кез келген жағдайда да тұтқыннан алып тастау тергеу аяқталғанға дейін жалғасуы керек.

Хабарды жол-жөнекей ұстау (ҚР ҚІЖК 236-бап). Хабарды жол-жөнекей ұстау — бұл техникалық, оның ішінде компьютерлік байланыс арналары арқылы берілетін хабарларды жолдан ұстау және компьютерлік жүйелерден тергеліп отырған іске қатысты ақпаратты алу тергеушінің прокурор санкциясы берген қаулысы негізінде жүргізілетін тергеу іс-әрекеттері. Бұндай жағдайларда тергеушінің қаулысы жедел іздестіру қызметін жүзеге асырып отырған органға орындауға жіберіледі.

«Жедел-іздестіру қызметі туралы» ҚР Заңында (14-бап) былай деп берілген: жедел-іздестіру қызметі процесінде алынған материалдар тергеу іс-әрекеттері мен дайындығы үшін қолданылуы мүмкін және ол материаддар алдын ала ескертуге қатысты жедел-іздестіру шараларын өткізуде, қылмысты бұлтартпау не жолын қесу, қылмысты ашу кезінде қолданылуы мүмкін. Мынаны білу керек: анықтау қызметкерлері (жедел қызметкерлер) қылмысты тергеуге тергеушіге үлкен көмек көрсетеді және нәтижесінде қылмысты ашуда, қылмыскерді үстауда оны жауаптылыққа тартуда едәуір септігін тигізеді. Жол-жөнекей ұстау нөтижесінде алынған хабарлар мен компьютерлік ақпаратгар-ды арнайы маман белгілейді де тергеушіге жеткізеді. ҚР ҚІЖК-нің 129-бабының 4-тармағына сәйкес қылмыстық процесті жүргізетін органдардың ғылыми-техникалық құралдарды қолдануы іс-жүргізу хаттамаларында көрсетілуі тиіс, ол хатгамада міндетгі түрде ғылыми-техникалық құралдар туралы мәліметтер, оларды пайдалану шарттары мен төртібі, бұл құралдар колда-нылған объектілер мен одан алынған нәтижелер көрсетілуі тиіс.

Ескерте кету керек, хабарды жол-жөнекей үстау нәтижесінде алған ақпараттар қылмыстық іс бойынша дәледдеу ретінде қол-данылуы мүмкін жөне қылмыстық-іс жүргізу зандарына сәйкес тексеру жүргізіліп болғаннан кейін және оның іс жүргізу формалары, яғни хаттама формасына сәйкес келуі сақталғаннан кейін оны дәлелдеме деп қабылдауға болады.
6.Сөйлесулерді тындау мен жазу (ҚР ҚІЖК 237-бап).

Күдіктінің, айыпталушының және қылмыс туралы, ауыр жөне аса ауыр қылмыстар туралы істер жөнінде мәліметтерді білуі мүмкін басқа да адамдардың бейне және дыбыс жазу техникаларын немесе өзге де арнаулы техникалық қүралдарды пайдалану арқылы әңгімелесулерін жасырын тыңдау мен жазу, сондай-ақ телефондар және басқа да сөйлесу құрылғылары арқы-лы сейлескен сөздерін тындау мен жазу тындау нәтижесінде іс үшін маңызы бар мөліметтер алу мақсатында жүргізілетін тергеу әрекеті.

Бұған қоса, күш қолдану, қорқытып алу және басқа қылмыстық әрекеттерді жәбірленушіге, куәға немесе олардың от-басы мүшелеріне қолдану қаупі болған кезде тергеушінің прокурор санкциясы берген қаулысы бойынша олардың келісімімен бейне және дыбыс жазу техникаларын пайдалану арқылы әңгімелесулерінің жасырын тындалуы және жазылуы, сондай-ақ олардың телефондары немесе басқа сөйлесу қүрылғылары арқылы сөйлескен сөздерінің тыңдалуы және жазылуы мүмкін.

Бұндай шаралар тергеуші мен анықтау органында тыңдау арқылы қажетті мәліметтер алуға болатынына жеткілікті негіз болғанда ғана жүргізіледі. Бұндай шараны жүзеге асыру үшін тергеуші уәжделген дәлелді қаулы шығарады, ол қаулы прокурордың санкциясымен ғана жүргізіледі және орындалу үшін сәйкесті органға жолданады (ҚР ҚІЖК 237-бап).

Тергеушінің сейлесулерді тыңдау және алу туралы дәлелді қаулысында мыналар белгіленеді:

1) тергеу әрекетін жүргізетін қылмыстық іс пен онын, негіздемесі;

2) сөйлесулері тыңдауға және жазып алуға алынған адамдардың фамилиясы, аты, әкесінің аты;

3) сөйлесулерді тындау және жазып алуды жүзеге асыру мерзімі.

Прокурордың санкциясынсыз-ақ тергеушінің сөйлесулерді тындау және алу туралы дәлелді қаулысы бойынша күттірмейтін, тосын жағдайларда тындау және жазып алу әрекеттері жүргізіле береді. Алайда жиырма төрт сағатгың ішінде тергеу өрекетін жүргізгені туралы оған хабар жеткізіп отыруы тиіс. Прокурор бұл тергеу әрекетін тексере отырып, оның заңды не заңсыз екені туралы шешім қабылдайды. Сөйлесулерді тыңдау және жазып алу әрекеті заңсыз жүргізілсе, іс бойынша ол мәлімет дәлелдеме ретінде іске аспауы мүмкін.

Занда сөйлескен сөздерді, әңгімелесулерді тыңдау мен жазып алу алты айдан аспайтын мерзімге белгіленуі мүмкін. Олар бұл шараларға қажеттілік жойылған кезде, бірақ кез келген жағдайда тергеу аяқталған соң кешіктірмей тергеушінің қаулысы арқылы тоқтатылады.

Тергеуші ол қаульща белгіленген бүкіл мерзімнің ішінде кез келген уақытта техникалық тыңдауды жүзеге асырып отырған органнан тексеру және тыңдау үшін фонограмманы талап етуге құқылы. Фонограмма тергеушіге мөрмен бекітілген түрінде, тыңдаудың негізі, құралдардың қажетті техникалық сипаттамалары мен жазудың сапасы көрсетілген ілеспе хатпен бірге тапсырылады.

Фонограмманы тексеру мен тыңдауды тергеуші куәгерлердің және қажет болған жағдайда маманның катысуымен жүргізеді, бұл туралы хаттама жасалады, онда сөйлесу фонограммасының іске қатысы бар бөлігі сөзбе-сөз жазылып, сөйлесіп отырғандардың сөздерінің естілу сапасына сипаттама берілуге тиіс. Сөйлескен сөздерді, әңгімелесулерді тыңдау мен жазуға қатысушы адамдарға өздеріне белгілі болған мәліметтерді жария еткені үшін жауапкершілігі туралы ескертіледі.

Фонограмма хаттамаға қоса беріледі, бұл ретте оның іске қатысы жоқ бөлігі үкім заңды күшіне енген соң немесе қылмыстық іс тоқтатылғаннан кейін жойылады.

Айғақтарды оқиға болған жерде тексеру және нақтылау (ҚР КІЖК 238-бап). Жәбірленушінің, куәнің, күдіктінің, айыпталушының оқиға болған жерде берген айғақтарын тексеру әрекеті тергеліп жатқан оқиғаға қатысты өз бетінше жүргізіліп жатқан тергеу әрекеті ретінде жиі қолданылады. Оны анықтау органдары және аддын ала тергеу органдары мынадай мақсаттарда пайдаланады:

— айғақтардың растығын оларды болған оқиғаның жағдайымен салыстыру арқылы анықтау;

— тексерілетін іс-әрекет болған бағытты жөне орынды анықтау;

— жаңа нақтылы деректерді анықтау мақсатында жүргізіледі. Негізінде «айғақтарды оқиға болған жерде тексеру және нақтылау» мақсаты бұрын жауап алынған адам мынадай әрекеттерді жүзеге асырса айқын байқалады:

— зерттелініп отырған жердің мән-жайы мен жағдайын сол жерде көрсетсе;

— іске қатысы бар затгарды, қүжатгарды, іздерді іздестіріп, тауып көрсетсе;

— нақты әрекеттерді бейнелеп, сол заттар мен оқиға әрекеттері зерттелініп отырған істе қандай рөл атқаратынын көрсетсе;

— оқиға болған жердегі жағдайлардың өзгерісіне назар аударса;

—өзінің алдыңғы жауаптарын нақтылап, айқындаса.

Айғактарды оқиға болған жерде тексеру және нақтылау әрекетінің іс жүргізулік тәртібі. Айғақтарды оқиға болған жерде тексеру және нақтылау кезінде мыналарды жүргізуге тыйым салынады:

— бұл іске өзге біреулердің қытасуына;

— жәбірленушіге, куәға, күдіктіге, айыпталушыға жетекші сұрақтар қоюға;

— бірнеше адамдарға бір уақытта оқиға болған жерді тексертуге және нақтылауға.

Айғақтарды оқиға болған жерде тексеру және нақтылау кезінде куәгер міндетті түрде қатысуы керек. Тергеуші қажетті жағдайларда маман шақыруға құқылы. Айғақтарды тексеру және нақтылау жауап алынып отырған адамға оның айғақтары тексерілетін бағыт пен орынды ерікті түрде көрсетуді ұсынудан басталады.

Мысалы, өлтіру ісі бойынша тергеу әрекеттері жүргізілген кезде айыпталушы өзінің жасаған қылмысын мойындап, сол ауылда өлген адамның мүшеленген денелері қазылған жерді сенімді түрде тауып беріп, өлтірілген қару мен балтаны жасырған орнын көрсетсе, бұл тергеу әрекетінің дәлелдеу мәні бұрын сонды белгісіз болған ақпаратты алумен, кінәлінің қылмыс жа-сағаны туралы анық хабардар болумен қорытындыланады. Айғақтар айтылғаннан кейін, айғақтары тексеріліп отырған адамға сұрақтар қойылуы мүмкін. Оқиға болған жерде айғақтарды тексеру мен нақтылау барысында табылған іс бойынша дәлел ретінде маңызы болуы мүмкін заттар мен қүжаттар алынып, буып-түйіледі және олар мөрмен бекітіледі, оларды алу фактісі хаттамада тіркеледі.

Заңда оқиға болған жерде айғақтарды тексеру мен нақтылау кезінде кажет болған жағдайда елшеу, суретке түсіру, дыбыс және бейнежазба жасау, киноға түсіру жүргізілетіні, жоспарлар мен схемалар жасалатыны туралы көрсетілген. Бұл құрал-дарды пайдалану ҚР ҚІЖК-нің 219-бабында баяндалған ережелер бойынша жүргізіледі.
7.Тергеу эксперименті (ҚР ҚІЖК 239-бап). Тергеу эксперименті — бұл іс үшін маңызы бар мәліметгерді зерттеліп отырған оқиғаның белгілі бір әрекеттерін, жай-жапсарын, мән-жайларын қайта жаңғырту және тәжірибе жүргізу арқылы тексеру мен нақтылау мақсатында жүргізілетін тергеу іс-әрекеті. Бұған қоса, қарастырылып отырған бапта осы тергеу әрекетінің жалпы мақсаты көрсетілген. Мақсаты — тексеру жолымен дәлелдемелер туралы мәліметтер алу, белгілі бір фактілерді қабылдау мүмкіндігі, белгілі бір оқиғалардың болу мүмкіндігі туралы мәліметтер алу, сондай-ақ болған оқиғадан кейінгі әрекеттерді анықтау және олардың іздерін анықтау механизмі.

Тергеу экспериментінің өзіне тән сипатты белгісі — бүл түрлі шарттарда және әртүрлі жағдайларда қайталама экспери-менттерді жүргізу.

Тергеу эксперименті айғақтарды оқиға болған жерде тексеру және нақтылау әрекетінен былай ажыратылады: эксперимент айғақтарды оқиға болған жерде тексеру жөне нақтылау әрекетінде жүргізілмейтін тікелей тәжірибелі әрекеттер арқы-лы жүзеге асырылады. Бұған қоса, айғақтарды оқиға болған жерде тексеру жөне нақтылау әрекетінде бұл тергеу ісін жауаптары тексерілетін адамның қатысуынсыз жүргізуге болмайды.

Қылмыстық іс жүргізу заңы тергеу экспериментін жүргізудегі жалпы тәртіпті белгілейді. Онда мыналар қарастырылады:

а) куәгерлердің қатысуы;

б) жәбірленушіні, күдіктінің, айыпталушының, куәнің қатысуы мүмкін;

в) маманның қатысуы мүмкін;

г) тергеу экспериментіне қатысушы адамдардың өмірі мен денсаулығына қауіп келтіретін, олардың ары мен намысына нұқсан келтіретін оларға материалдық зиян келтіретін әрекеттерге тыйым салынады.

д) эксперименттің барысын, шарттарын, нәтижесін мұқият баяндайтын хаттаманың жасалуы;

е) суретке түсіру, дыбыс және бейне жазу, киноға түсіру, басқа да техникалық құралдарды қолдану, жоспар, схема, сызбаларды жасау мүмкіндігі.

Тергеу эксперименті зерттелетін оқиғаға қатысты қолданылатын құралдармен, сол оқиғаға қатысты ауа-райымен, тексерілетін оқиғаның шарттарына сай жүргізіледі.

Тергеу экспериментінің жүргізілгені туралы хаттама жасалады, онда кіріспе бөлім, мазмұндалатын бөлім, және қорытынды бөлім болады. Кіріспе бөлімінде эксперимент жүргізілген уақыт, орын және оның шарттары мен мақсаты көрсетіледі, адамдардың құқықтары түсіндіріледі, жауаптылығы туралы ескертіледі. Мазмұндалатын бөлімінде эксперимент өндірісіндегі әрекеттер баяндалады және оның реті көрсетіледі. Қорытынды бөлімінде — эксперимент нәтижесі беріледі. Тергеу экспериментінің нәтижесі онын жеткілікті және дәлелді мәнінің тәртібі бойынша бағаланады.
8. Қазақстан Ресубликасының «Сот сараптамасы туралы» Заңында сот сараптамасы органдарына Қазақстан Республикасы тәуелсіз, мамандандырылған объективті сот сараптамасын жүргізетін сот өндірісімен қамтамасыз ету мақсатында сот-сараптама әрекеттерін жүргізу қызметін атқаратын мемлекетгік органдар жатады. Қазақстан Республикасы Әділет министрлігінің сот сараптамасы орталығы мен Қазақстан Республикасы Денсаулық сақгау министрлігінің сот медициналық орталығы Қазақстан Республикасы сот сараптамасының тірек органдары болып табылады.

Сот сараптамасы сондай-ақ лицензия негізінде сот-сараптама қызметін атқаратын адамдар арқылы да жүргізіледі. Олар мемлекеттік сот-сараптама мекемелері ретінде тең құқыққа жөне жауапкершілікке ие. КР ҚІЖК-нің 243-бабына сәйкес сот сараптамасын жүргізу мыналарға тапсырылуы мүмкін:

1) сот сараптамасы органының қызметкерлеріне;

2) лицензия негізінде сот-сараптама жүргізетін адамдарға;

3) заң талаптарына сай бір ғана мүмкіндікпен басқа да адамдарға.

Сараптаманы жүргізу процеске қатысушылардың өздері ұсынған адамдарға да сеніп тапсырылады.

Сарапшы бір ғана қызметті, яғни дәлелдемелерді зерттеуді ғана таратуға кұқылы.

Сот сараптамасы тек іске қатысы бар арнайы ғылыми білім негізінде сараптама жүргізу қажеттігі туындаған, соның нәтижесінде іс үшін маңызы бар материалдар алуға мүмкіндік туатын жағдайларда ғана тағайындалады.

Сот сараптамасы — бұл мәні, маңызы істі шешуге қатысы бар жағдайларды, мән-жайларды белгілеу мақсатында арнайы білім негізінде іс материалдарын зерттеу болып табылатын өз бетінше жүргізілетін ерекше іс жүргізулік әрекеті.

Сараптаманың міндеті — бұл жаңа дәлелдеме алу — сарапшының қорытындысы, қылмыстық істің жаңа мән-жайларын белгілеу.

Сараптама жүргізу шарттарына мыналар жатады:

1) арнайы ғылыми білім негізінде зерттеу жүргізу;

2) қылмыстық процеске қатысушы басқа адамдардан ерекшелейтін өзіндік жеке міндеттері мен құқықтары бар, арнайы іс жүргізуші фигура, яғни сарапшының сараптама жүргізуі;

3) сараптамаға қатысушылардың құқықтары мен міндеттері, заңмен реттелген зерттеу нәтижелерін тағайындау, жүргізу, рәсімдеу және бағалау.

4) бағалау негізінде зерттеу нәтижесіне орай қорытынды жасау, фактілерді талқылау.

Қылмыстық іс қозғалғанда тағайындалған сараптама қорытындысынсыз қылмыстық істі қозғау мүмкін емес болған жағдайда жіберіледі (ҚР ҚІЖК 242-бап).

Сараптама тағайындау негіздемесіне сүйене отырып, олардың анық және іс жүргізулік негіздемелерін ажыратуға болады.

Сараптама тағайындау үшін нақты негіздеме — бұл іс бойынша туындаған мәселелерді арнайы ғылыми білім арқылы шешу мүмкіндігі. Сараптама тағайындау үшін заңды негіздеме — арнайы ғылыми білімді қолдану арқылы мәселелерді шешу мүмкіндігін растайтын іс материалдары.

Қылмыстық іс жүргізу зандарына сәйкес сараптаманы мына адамдар тағайындауы мүмкін: тергеуші, анықтаушы, прокурор, сот (судья), өз еркі бойынша процеске қатысушылар (ҚР ҚІЖК 197, 242, 354-баптары). Анықтаушы мен тергеуші сараптаманы қылмыстық іс қозғалған кезде немесе алдын ала тергеу барысында тағайындайды, судья — негізгі сот талкылауы сатысын-да; прокурор — қылмыстык, істі тергеу барысында, қадағалауды жүргізу кезіңце тағайындайды. Аталған лауазымды қызмет адамдарының әрқайсысы сараптама қажетті деп таныған кезде ғана белгілей алады.

Егер іс бойынша мына мәселелерді анықтау аса қажет болган жагдайда сот сараптамасын тагайындау және оны жүргізу міндетті деп саналады (ҚР ҚІЖК 241-бап):

1) елімнің себептерін, денсаулыққа келтірілген зиянның сипаты мен ауырлық дәрежесін анықтауда;

2) іс үшін маңызды болып, бірақ жасы туралы құжаттар болмағанда немесе күмән туғызғанда күдіктінің, айыпталушының, жәбірленушінің жасын анықтауда;

3) ақыл-есінің дұрыстығы немесе қылмыстық іс жүргізуде өз құқықтары мен заңды мүдделерін өз бетінше қорғау қабілеті жөнінде күмән туғанда күдіктінің айыпталушының психикалық немесе тәнінің жай-күйін анықтауда;

4) Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексінде өлім жазасы түріндегі жаза көзделген қылмысты жасаған айыпталушының психикалық жай-күйін анықтауда;

5) Іс үшін маңызы бар жағдайларды дүрыс қабылдау және олар бойынша айғақтар беру қабілетіне күмөн туған жағдайда жәбірленушінің, куәнің психикалық немесе тәнінің жай-күйін анықтау кажет болған жағдайда;

6) Істің өзге мән-жайы басқа дәлелдермен дәл анықталмайтын болса, сараптаманы тағайындау мен жүргізу міндетті болады.

Сот сараптамасын жүргізу кезінде тергеуші қатысуға құқылы, сарапшыдан сараптамаға қатысты жүргізілген әрекеттер туралы түсіндірмелер сұрауға құқылы.

Тергеуші сот сараптамасынын, қажеттігін айқындағаннан кейін ол туралы қаулы қабылдайды, ал кейбір жағдайларда, ҚІЖК 242-бабында қарастырылғандай, сот алдында өтініш білдіреді. Ол етініште мыналар көрсетіледі:

1) сот сараптамасын тағайындаудың негіздемесі;

2) сарапшының фамилиясы, аты, әкесінің аты, сараптама өткізілетін мекеменің аты;

3) сарапшыға жүктелген мәселелер, сұрақтар;

4) сарапшыға ұсынылған материалдар.

Сот сараптамасын мемлекеттік сот сарапшылары немесе арнайы білімі бар өзге сарапшылардың бірі жүргізеді.

Тергеуші күдіктіге, айыпталушыға, оның қорғаушысына сот сараптамасын тағайындау туралы қаулымен таныстырады және олардың қүқықтарын түсіндіреді. Ол туралы хаттама толтырады. Хаттамаға тергеуші және қаулымен танысқан адамдар қол қояды.

Сараптамалық зерттеуге тек нақты заттар ғана емес, сондай-ақ түрлі процестер (оқиғалар, болмыстар, әрекеттер) жатады. Олардың негізінде сарапшы сараптама заты болып саналатын басқа фактілерді тани бастайды.

Сараптама объектілері былай бөлінеді: затгай дәлелдемелер; құжаттар, тірі адамдар (бүл жерде дене ретінде де, адамның психикалық, психологиялық, физиологиялық процесі ретінде де зерттеледі); қылмыстық іс материалдарында көрініс тапқан сараптаманың заттық мәліметі болып саналатын сараптамалық зерттеудің үлгілері; белгілі бір іс жүргізулік мәртебесі жоқ объектілер, яғни заттай дәлелдемелер түрғысынан, не моральды-этикалық түсінігі (мәйіттің) түрғысынан қылмыстық істе басымдық көрсете алмайтын объектілер.

Сот сараптамасын тағайындау және жүргізу кезінде күдікті не айыпталушының құқығы бар (ҚР ҚІЖК 244-бабы):

1) сараптама жүргізілгенге дейін оның тағайындалғаны туралы қаулымен танысуға және езіне тиісілі қүқықтарына түсіндірме алуына, бұл туралы хаттама жасалады:

2) сарапшыдан бас тартуға немесе сараптама жүргізуден сот сараптамасы органын шеттету туралы етініш жасауға;

3) сарапшылар ретінде өздері атаған адамдарды немесе белгілі бір сот сараптамасы органының қызметкерлерін тағайындау туралы, сондай-ақ сараптаманы сарапшылар комиссиясының жүргізуі туралы өтініш жасауға;

4) сарапшының алдында қосымша мәселелер қою немесе бұрын қойылғандарын нақтылау туралы өтініш жасауға:

5) сараптама жүргізуге кедергі келтіретін жағдайларды қоспағанда, тергеушінің рұқсатымен сараптама жүргізу кезінде катысуға, сарапшыға түсініктемелер беруге құқығы бар.

6) сарапшының қорытындысымен не оның қорытындысы тергеушіге түскеннен соң беруге болмайтыны туралы хабармен танысуға, өз ескертпелерін ұсынуға, сарапшыдан жауап алу, қосымша немесе қайталама сараптама тағайындау, сондай-ақ жаңа сараптамалар жүргізу туралы өтініш жасауға құқылы.

Аталған құқықтарға, сонымен қатар сараптама жасалатын куә да жөне психикалық жағдайы мүмкіндік берсе, медициналық сипаттағы мәжбүрлеу шараларын қолдану жөнінде іс жүргізіліп отырған адам да ие.

Егер сараптама адамды күдікті деп танығанға немесе айыпталушы ретінде іске тартқанға дейін жүргізілсе, тергеуші оны сараптама тағайындау туралы қаулымен, сарапшының қорытын-дысымен таныстыруға және оның ҚР КДЖК 244-баптың бірінші бөлігінде көрсетілген құқықтары мен міндеттерін түсіндіруге міндетті.

Жәбірленушілер мен куәларды сараптамадан өткізу тек олардың жазбаша келісімімен ғана жүргізіледі. Егер бұл адамдар кәмелетке толмаған болса немесе сот оларды әрекет қабілеті жоқ деп таныса сараптама жүргізуге жазбаша келісімді олар-дың занды өкіддері береді. Аталған ереже міндетті жағдайда сараптама жүргізу үшін қолданылмайды.

Сараптама жүргізу үшін медициналық мекемеге орналастыру шарттары (ҚР КДЖК 247-бап). Стационарлық байқау қажетгігі туындаған жағдайда сот-психиатриялық сараптама ұйымы арнайы ерекшелігімен көрінеді. Себебі, бұндай байқау медициналық мекемедегі жабық қатаң изоляция тәртібін сақтайтын ғимаратпен байланысты болады. Заң онда орналастырылатын адамдарға ерекше қаулы қабылдануын талап етеді. Егер стационарлық бақылауға алынған адам шешімге сәйкес қамауға алынбаса, онда қаулы сот шешімінің негізінде қабылдануы тиіс (ҚР ҚІЖК 14-баптың 2-бөлігі).

Сараптама түрлері. Сот сараптамасы білім саласына қарай былай бөлінеді:

- криминалистикалық, медициналық, психофизиологиялық;

- инженерлі-транспорттық, инженерлі-техникалық, инженерлі-технологиялық;

- бухгалтерлік, қаржы-экономикалық;

- биологиялық, ауылшаруашылық, экологиялық, т.б. Криминалистік сараптама, өз кезегінде қолдану сараптамасы, құжаттарға жүргізілетін техника-криминалистік сараптама, фототехникалық сараптама, портреттік, баллистикалық сараптама, белгіленген таңбаларды қалпына келтіру не жою сараптамасы, суық қару сараптамасы, т.б. болып жіктеледі.

Сот сараптамасының ерекше іс жүргізулік түрлеріне мыналар жатады: Жеке, комиссиялық, кешенді, қосымша және қайталама сараптамалар.