Р. Сыздык 6-том indd
жүктеу/скачать 1,64 Mb. Pdf көрінісі
|
Ббк 81. 2 С 94 аза стан Республикасы
| Сұрай-сұрай Мекені де табады дейді. Сол айтпақшы, Ахат
пен Молдабек сұрай-сұрай Алматының абақтысын да тапты. Басқаны білмесе де, жұрт түрмені біледі екен. Әуелі Ахат пен Молдабек базарға барды. Ал базар – не сұрасаң да табылатын жер (53). Міне, мұндай құрылымды абзацтарды шығарманың өн бойынан жиі кездестіреміз. Диалогтер де көбінесе келте-келте қайырылған: –... Саған тай сатып әперемін. – Қызыл жебедей ме, көке? – Иә, Қызыл жебедей, Тұрар. – Қызыл жебені Саймасайлар сойғаны рас па, көке? – Оны кім айтты? 74 – Иә, болыстың Қалдыбек деген баласы айтыпты ғой. – Жо, Тұрар, Қызыл жебе сияқты асыл жылқыны ешкім де соймайды, – Қайдам... (76). Мұнда диалогті құрайтын кейіпкерлер сөздерінің келтелігі былай тұрсын, тіпті авторлық ремаркалар да жоқ. Авторлық ремаркалар мен төл сөзді дәнекерлейтін деді, деп, деп айтты, деп сұрады сияқты сөздерді жазушы мүмкіндігінше кемде- кем жұмсауға тырысады (әрине, тағы да мүлде жоқ деуге бол- майды). Бірнеше кейіпкер қатысқан «ұжымдық» диалогтер, өзге шығармаларда сияқты, мұнда да авторлық ремаркасыз құрылады: – Әй, сен шық, сен шық, – деп жас келіншектер әзілдесіп, бірін-бірі итермелейді. – Қараң қалсын, төбемнен төмен қарап алтын құйса да бармаймын! Өзің шық, өлігіңді көрейін! – Дүйім халық тұрмақ, менің тыр жалаңаш тәнімді өз күйеуім де көрген емес, о несі! – Сұмдық-ай! Мұны ойлап тапқан қайсысы? – Байлық не істетпейді, бар не дегізбейді, жоқ не жегізбейді, есірді ғой... Ендігі ермегіне осы қалыпты, – десіп күбір-күбір, сыбыр- сыбыр гуледі (314). Бұл жерде диалогтің бірінші және соңғы тізбектері ғана авторлық ремаркамен келген, ал ортадағыларында автор сөздері жоқ. Бұл тәртіп – тек Шерхан қаламына ғана тән емес, жалпыға ортақ норма. Сондықтан жазушы бірнеше кейіпкерді қатарластыра, жарыстыра сөйлеткенде, өз анықтамаларымен (ремаркамен) сөз қатарын ауырлатпауға тырысады, өйткені мұндай сәттерде көп кімнің айтқаны, неліктен солай деп айтқанын білдіруде емес. Қай кейіпкер қай сөзді айтса да, барлығының сөзі тұтасып, мағыналық-синтаксистік бір моно- лит құрайды. Бұл да – абзац сияқты, синтаксистік тұтастық бо- лып танылатын тәрізді (бұл құбылыс, менің әзірге білуімше, бізде әлі зерттелмеген тәрізді). Синтаксистік тұтастық (син- таксическое целое) категориясын танып-білу көркем шығарма- ның, әсіресе прозаның үлгілерінің тілдік-стильдік табиғатын ашуға көмектесері сөзсіз. Бұл – синтаксис мамандарына айтып жатқан тілек-талабымыз. 75 «Қызыл жебенің» композициялық-стильдік құрылымында екі ұдайылық (пландық) ерекшелік бар: шығарманың 2-кіта- бының әр бөлімі кейіпкердің (Рысқұлдың) айтылмаған моно- логі, армандаған ойы, жіберілмеген хаты ретінде тырнақшаға алынған үлкен бір (бірнеше беттік) монолог түрінде ұсын- ылған, оны өзгеше шрифт – курсивпен теріп, текстің бұл құрылымдық-компонентін (бөлігін) тайға таңба басқандай етіп берген. Бұл монологтар тек мазмұнымен емес, тілдік-стильдік бітімімен де ерекшелеу келеді: әрқайсысының «Оян, Тұрар!» деген қайталама анафорасынан бастап, көріктеудің алуан көрінісіне тап боламыз. Мұнда айшықты эпитет, теңеулер де, астарлы атаулар да, ұйқасты параллельдер де бар. Мысалы, Рысқұлдың каторгіде жүріп баласы Тұрарға арнаған сөзінен: Менің аласапыран өмірімнің тұтқасы, мені адам етіп сақтап жүрген арманымның алыстағы шығарданы – жүктеу/скачать 1,64 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|