Рабочая программа курса «Социология»
жүктеу/скачать 0,89 Mb.
|
KR mur teor prakt umkd
| Бірінші топ: ата кәсіп, әдет-ғұрып, салт-дәстүрлер, халықтың би өнері, тұрмыс ерекшіліктері, т. б.
Екіншші топ: тілі, әндері, халық ауыз әдебиеті. Үшінші топ: халықтық тәрбие, ағартушылық, тәлімгерлік тәрбие. XIX ғасырда шеберлер, ісмерлер дайындаған тұскиіз, сырмақ сақталған болса, пайдаланған ою үлгілерін, бояуды, жіпті, матаның түрлерін немесе жүн тауып сол сырмақты немесе тұскиізді жаңғыртып, қайта жасауға болады. Ал, ауыз әдебиеті үлгілерін, өзгеріссіз дәл сол қалпында қайталау мүмкін емес. Осы ғана дәлел бір ғана «Қозы Көрпеш – Баян сұлу» жырының он бес, он алты вариантының болуы. Бірақ жыр сақталған. «Қозы Көрпеш – Баян сұлуды» көп жырлаған ақындардың бірі – Шөже. Шөже ақын жырды 1820 жылға дейін 50 жылға дейін жырлап келген. Оның айтқан нұсқалары Ақмола, Семей, Торғай облыстарында кең тарғандығын зерттеп жазған Әлкей Хақанұлы еді. «Қозы Көрпеш – Баян сұлу» жырының ерте кезде жазылған қазақша бір нұсқасын уақ Баян батырдың ұрпағы Абылхайыр Дербісалин жырлаған. 73 жасында жырдығ ең жақсы варианттарының бірін жырлап өткен Найман Қаракерей елінен, Айтбай Дандыбайұлы туралы, сондай-ақ «Қозы Көрпеш – Баян сұлуды» - Сыбанбай ақын, Қатпа ақын, т. б. орындаған. Әсіресе, көп орындаушылары Аягөз бен Лепсі бойы ақындары екенін және олардың қолжазбаларының сақталмағанын айтады. Рухани мұраны сақтаудың бірден-бір жолы – тәлімгерлік, әке жыршыдан – бала жыршыға мирас етіп қалдыру деген пікірді Әлкей Хақанұлы жазған еді. Өйткені тарихи жыр-аңыздарда үлкен тарихи хабарлы оқиғалар сақтаулы, оны ересек кісіден бірден ұғып түсіне алу қиын, сондықтан бірізділік болмай тарихи фактілер бұрмаланып дұрыс баяндалмайды. Осы себептерге байланысты ақын-жыршы өз баласын немесе шәкіртін кішкентай кезінен бастап үйретеді. Бала жасынан жыр аңызды жатқа оқып үйрене бастайды да, өз жадын, өз елі хақында ой өрісін әрқашан дамытып отырады. Ал, қандай да болсын мұражайладың зерттеу және мәдени-ағарту жұмыстарын толық мәнді іске асыру үшін археология, тарих, этнография, мәдениеттану, өнертану, әдебиет, көркемсурет, т. б. (мұражайлардың профиліне байланысты) қай салада болсын тұрақты және нақты ғылыми зерттеу жұмыстары қажет болса, сол зерттеу жұмыстары мүмкіндігінше, Әлкей Марғұлан ұсынған этнотарихи тәсілмен жүргізілсе, Қазақстан мұражай ісі жаңа белестерден көріне аларына шек келтіре алмаймыз. Қарт – Торғай республика куәгері. Тарихқа аты алтын әріптермен жазылар шежірелі көне өлкеміздің бірі де бірегейлі. Айтқан сөзі атылған оқтай ақындыь да, күміс көмей әншіні де, сөзщі мірдің оғындай сатирикті де, аты нардай арыстарымызды да, білекті батырларымызды да, білекті ұстазды да, қадірменді имамды да өмірге әкелген киелі топырақ. Талай зұлмат жылдарды басынан өткерген әрі оны жеңе білген, сол жолда айтулы арыстарымыз талай күш салған қасиетті жер. Қазірігі таңда Торғай елі көркейіп, гүлденіп келеді. Торғай жері туралы әңгіме болғанда, алдымен ауызға оралатыны-тарих қойнауынан сыр шертетеін қала мұражайлары. Мұражай өткенді, тарихты келешек ұрпаққа жеткізетін таспен жазылған өшпестей мәдени мұраларымыздың бірі. Бүгінде тарихи мол көне Торғайда бес мұражай: Әліби Тоғжанұлы Жангелдиннің тарихи-мемориалды, Шақшақ Қошқарұлы Жәнібек тархан, Ахмет Байтұрсынов пен Міржақып Дулатовтың әдеби, Ыбырай Алтынсариннің педагогикалық – мемориалды мұражайлары жұмыс істейді. Әр мұражайдың өзіне тән өмірбаяны болады. Киелі өңірдегі мұражайлардың барлығы дерлік аудан тұрғындарының атсалысуымен іргетасы қаланған. Қаладағы мәдени орындардың бастауы-Әліби Тоғжанұлы Жангелдиннің тарихи-мемориалды мұражайы. Бұл аудан орталығында ең алғаш ашылған орын. Мұражай Әліби Тоғжанұлы Жангелдиннің 100 жылдық мерейтойы қарсаңында ашылған. Мұражай жеті залдан тұрады. Оның әрқайсысына тоқталатын болсақ , бірінші залда 1910-1912 жылдардағы Әліби Жангелдиннің дүние жүзін аралап өтуі. Сонда Жангелдин өзінің туып-өскен кіндік қаны тамған Торғай еліне келеді. Бұл залда оның туып-өскен жері-Қайдауыл ауылының көрінісі бейнеленген. Екінші залда – Жангелдиннің туған жері, балалық шағы, білім алған кезеңдері. Балалық шағындағы қазақ ауылының тұрмыс – тіршілігін бейнелейтін көрініс. Онда Торғайда кездесетін аң терілері, киіз үй және ондағы қазақ отауы, төрінде жиналған жүгі, жабдықталған асханасы, бәрі өз ретімен орын тепкен. Келесі залда Торғай өзені, Қайдауыл болысы. Төртінші залда ұлт-азаттық қозғалыс және Шалқар экспедициясы. Онда Шалқар экспедициясының диарамасы берілген. Одан кейін Қызыл керуен залы. Қызыл керуен жүріп өткен жерлерінде халыққа медициналық, мал дәрігерлік көмек көрсетіп, жергілікті жердегі өкімет орындарының іс-әрекетін тексереді. Негізгі мақсаты- Орынбор мен Торғай аралындағы елді-мекендерге көмек көрсету. Келесі зал 1941-1945 жылдар аралығындағы Ұлы Отан соғысына арналған. Мұнда Ұлы Отан соғысында ерлік көрсеткен торғайлықтар және бір топ ардагерлерге арналған сөрелер. Соғыстан елге оралмаған жерлестерімізге арналған Мәңгілік алау, бәрі-бәрі осы залдан орын алған. Ең соңғы зал "Бүгінгі Торғай –түлегін Торғай" деп аталып, онда аудан экономикас мен әлеуетіі мәдениеті мен білімін көтеруге үлес қосқан жерлестеріміз: стахановшылар, Ленин орденінің иегерлері, дәрігерлер, мәдени қызметкерлер, Социалистік Еңбек Ерлерінің порттреттері мен аты-жөндері және аудан паспорты берілген. Әліби Жангелдиннің тарихи мұражайы елдің өткенін бейнелейтін таусылмас қазынадай. Еліміздің қос арысы – Ахмет Байтұрсынұлы мен Міржақып Дулатұлы атындағы әдеби мұражай. Халық қаржысымен іргесі қаланған бұл мұражай 1991 жылдың маусым айында ашылды. Алдында қос арысқа арналып, ескерткіш орнатылған. Жалпы мұражай экспозициясы тоғыз залдан тұрады. Кіре берісте көзге түсетіні- қазақ елінің басына түскен нәубет жылдарды бейнелейтін көрініс.1929 жылдағы Қазақстандағы Голошекиннің "Кіші октябрь" 1932 жылдағы жұт. Торғай еліндегі "Аққұм" ауылының қырылкы. 1937 жылдағы репрессия кезеңі және құм сағат – бәрін де уақыт көрсететін айқын бейнелегендей. Әрі қарай жүрсеңіз, Ахмет Байтұрсыновтын туған жері – Сарытүбек ауылының және ол оқыған кездегі Торғай қаласының көрінісіне куә боласыз. Келесі залда ақын, аудармашы, публицист Ахмет Байтұрсыновтың "Маса" кітабының 1909 жылы Санкт –Петербург қаласынан шыққан түпнұсқасы сақталған. Ахаң түбі ақталар деген мақсатпен сақтап, 1991 жылы Ақкөл елінің тұрғыны-Ерден қария мұражай қорына тапсырған. Сонымен қатар "Қазақ" газетінің редакциясы мен Ахмет Байтұрсыновтың редактор болғанын дәлелдейтін құжат, 1922 жылы Орталық Академиясының төрағасы болып қызмет атқарғандағы құжаты, аштыққа көмек көрсету комитетінің мүшесі болғанын дәлелдейтін құжаты,аштыққа көмек көрсету комитетінің мүшесі болғанын дәлелдейтін құжаты, тіл маманы, тюрколог ғалым екнедігін дәлелдейтін бірнеше құжаттарының фотосуреттері, тұтанған заттары және 1937 жылы Алматы түриесінде атылар алдында түскен соңғы суреті сақталған. Міржақып Дулатовтың туған жері Сарықопа ауылы, балалық шағы, білім алғандағы Торғай қаласы, 1914 жылы Қазан баспасынан шыққан қазақтың тұңғыш романы "Бақытсыз Жамал", қайтыс болғаннан кейін зайыбына жіберілген акты, Міржақыпқа тіккен қазақы тақиясы, кестелі көрпесі, қызы Гүлнарға жасаған фоторамасы,"Еңбекші қазақ" газетінде тілші болғандағы куәлігі", Ахмет Байтұрсынов туралы жазған очеркі, бәрә бәрі қаз қалпында сақтаулы. Одан кейінгі залдарда Байтұрсынов пен Дулатовтың жерлес ізбасарлары жайлы мағлұматтары беріліп, арыстарымыздың ақталғандығымен қорытындылайды. Еліміз тәуелсіздік алған соң елімен қайта табысқан ардақтыларымыздың бірі Шақшақ Қошқарұлы Жәнібек тархан. Шақшақ Жәнібек тарханның мұражайы 1993 жылы 27 тамызда батырдың 300 жылдық мерейтойы қарсаңында ашылған. Мұражай табалдырығынан аттаған бойда көретініңіз – Шақшақ Жәнібектің мүсіні және оның алдында қабірінен әкелінген қара топырақ. Одан кейін Бұқар жырау, Бөгенбай, Қабанбай батырлардың суреттері қойылған. Сонымен қатар Орынбор мұрағатынан алынған құжаттар, оның ішінде 1743 жылы 11 шілдеде Орынбор губерниясының кеңесіне патшадан келген жарлықтардың тізбесі, мү\ұнда 37-ші реттік санмен Жәнібек батырға тархан атағы берілгендігі туралы жарлығы, батырдың 1747 жылы 24 шілдеде императрица Екатиринаға жолдаған хаты, Орынбор шекара комиссиясының бастығы, генерал-лейтенант Урусовтың жарлығы, ХVІІІ ғасырдағы қазақ елінің картасы назар аударарлық. Келесі залда Аңырақай шайқасында қазақтың "Үштоғыс","Қоянқашты" тәсілдерінің диарамасы берілген. Бұл Қазақстандағы тұңғыш диарама болып табылады.Одан кейін қазіргі таңдағы 1878 жылы Ресей империясының жинағынан алынған Торғай қаласынын елтанбасы. Мұражайдағы ең құнды жәдігер –Есім ханның бас батыры – Шақшақ батырдың туынын қиындысы. Бұд туды Жәнібек тархан да ұстаған. Тудың қиындысын мұражайға сыйға тартқан Жәнібектің үлкен баласы Дәуітбайдан тараған Шеген тұқымы Бектеміс зайыбы Ғалия әжеміз. Ол кісінің айтуынша, бұл әулет нәресте сүймеген көрәнеді. Содан соң тудың қиындысын шаңыраққа іліп қойған соң, ол үйде ұрпақ жалғастығын табады. Тоқтамыс ұрпағының бабасының мұражайына сыйлаған ескерткіші,ХVІІІ ғасырдағы қазақ жауынгерлерінің киген киімі, 1829жылы Аңырақай шайқасында қазақтың "Үштоғыс","Қоянқашты" тәсілдеріне пайдаланған қару жарақтары да мұражайдан орын алған жәдігерлер. Қасиетті Торғай өңіріндегі келесі мәдени орын Ыбырай Алтынсаринның педагогикалық мемориалды мұражайы. Мұражай Ыбырай есімі берілген мектеп түлектерінің үндеу тастауымен, 1988 жылы халық қаржысымен ашылған. Мұражайдағы ерекше көзге түсетіні ертедегі ауыл мектебіндегі оқудың көрінісі. Онда ертедегі молдалардың оқытуы суреттеледі. Сол кезде пайдаланған оқулық құран кітабы да орын алады. Және ағартушының оқыған мектебінің, жатақханасының, тұңғыш мектептің суреттері, Ыбырайға жазған атасының хаты, мектепке алғаш қабылданған 14 оқушының тізімі, мектеп үйінің планы, білім алған оқу орындары мен шәкірттерінің суреті және сол уақыттағы мұғалім киімі мен мектеп қоңырауларының суреті қойылған. Және бір залда орыс достары мен ізбасарлары, отбасы, ұрпағы халық ақыны Мәриям Хакімжанованың суреттері қойылумен қатар, Ыбырайдың 1991 жылы жасалған кесенесінің суреті де орын алып тұр. Ежелден тарихи, мәдени мұраға толы өлкенің мұражайлары, міне осындай. Негізінен мұражай көрермендері мектеп оқушылары, аудан тұрғындары, ардагерлер. Осындай тарихи мұраны келешек ұрпаққа жеткізіп, оны таныстыруда мұражай қызметкерлері табанды қызмет атқарып келеді. жүктеу/скачать 0,89 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|