Құрастырушы: аға оқытушы Рахметова А. М

Дүние жүзі көлемінде сауытты кенелердің 50 мыңдай, құйрықаяқтылардың 2 мыңнан астам түрі бар. Микрофауналық геоатмобионттар топырақтағы саңырауқұлақтармен, балдырлармен, өсімдіктің қурап түскен қалдықтарымен қоректеніп ұсақтайды, топырақты өздерінің өлексе қалдықтарымен, нәжістерімен байытып, топырақта қара шіріндінің түзілуіне үлкен үлесін қосады. Кейбір құйрықаяқтылардың ас қорыту жүйесінде селбесіп тіршілік ететін микроағзалар болады. Солардың көмегімен өсімдіктің клетчаткасын ыдыратып табиғаттағы зат айналымын жеделдетуге айтарлықтай қызмет атқарады.

Мезофауна экологиялық тобының жануарлары арнайы дамыған тыныс мүшелері (демтүтік, өкпе және демтүтікті өкпе) арқылы топырақтағы ауамен тыныс алады. Сонымен қатар қосымша түрде денесінің терісі арқылы да тыныс алады. Жауын құрты, энхитреидтердің тыныс алу, дем шығару үрдісі тек қана терісі арқылы жүріледі. Олардың терісінің сыртын қаптайтын кутикула қабаты өте жұқа болғандықтан, терісі арқылы ауа алмасу жүрілуіне бөгет жасамайды.

Топырақты қазып немесе ондағы тар саңылауларды кеңейту арқылы топырақтың қатты бөліктеріне пәрменді әрекет жасай алатын мезофауна тобының экологиялық жағдайы қолайсызданса келесі қабатына орын ауыстыру арқылы қолайлы орын тауып алады. Мысалы топырақтың беткі қабатында ылғал азайған кезде немесе қыста топырақтың беткі қабаты қата бастағанда терең қабатына қарай ауысады.

Жануарлар топырақты қазып қуыс, саңылауларды молайту, тығыз топырақты сиретуінің нәтижесінде топырақтың ауамен қанымдалуын (аэрация) жақсартады. Ауасы мол ортада аэроб бактериялардың белсенділігі артады. Олар жердің бетіндегі өсімдіктің тұқымын немесе басқа да қалдықтарын топырақтың терең қабаттарына тасымалдап органикалық заттармен байытады. Топырақтың терең қабатындағы минералдық заттарды беткі қабатына тасып шығару арқылы өсімдікке қажетті микроэлементтермен байытады.

М е г а ф а у н а немесе м а к р о ф а у н а тобына көбінесе топырақта ін қазып тіршілік ететін сүтқоректі жануарлар және азқылтанақты бунаққұрттар жатады. Мегафауналық жануарлар екі түрлі экологиялық топқа бөлінеді.

Біріншісі, топырақта тұрақты тіршілік етіп барлық өмірін топырақта өткізетін жануарлар. Мысалы: көртышқан, соқыртышқан, моманай, жертесер, Австриялық қалталы көртышқаны т.б. Бұлардың қоректену, ұрықтану, өсіп өнуі түгелдей жер астында (топырақта) жүріледі. Топырақтың қарашірінділі қабатынан қорек іздеп жан-жақты бағыттақазу арқылы топырақта көп тармақты қуыс жол, ін, үңгірлер пайда болдырады. Топырақта ін қазып жер астында тіршілік етуіне бейімделіп бұл жануарлардың денесінің құрылысы мен сыртқы пішінінде бірқатар ерекшеліктер пайда болған. Атап айтсақ, денесі жинақы, ширақ, мойыны жуан және қысқа – сырттай қарағанда мойын бары білінбейді. Көздері жақсы жетілмеген, жүні өте қою, алдыңғы аяқтары топырақты қазуға бейімделіп жақсы жетілген, саусақтары жуандап, тұяғы жалпайып өткірленген. Соқыртышқан қатарлы кейбіреулері жерді қашау тәріздес күрек тістерімен қазады. Омыртқасыз жануарлардан оңтүстіктің ылғалды жылы аймақтарының топырағында тіршілік ететін, мегасколецид тұқымдасына жататын азқылтанақты бунақ құрттардың ұзындығы 2-3 метрге жетеді. Олардың топырақ түзілуіне маңызы өте зор.

Топырақ мегафаунасының келесі экологиялық тобын і н д е м е к е н д е у ші л е р құрайды. Мысалы: сарышұнақтар, зорман, тараққұйрық, суыр, құмтышқан, аламан, су тышқаны, борсық, түлкі т.б. көптеген жануарлар жер бетінде қоректеніп, белсенді тіршілігін жер бетінде өткізеді, бірақ ін қазып топырақты көбейіп жетілуіне, жыртқыштардан, суықтан және ыстықтан сақтайтын қорғаныш ретінде пайдаланады. Інде мекендеушілердің негізгі сипаты жер бетінде тіршілік ететін жануарлармен бірдей. Бірақ ін қазуға бейімделген кейбір белгілері байқалады. Мысалы: алдыңғы аяқтарының бұлшықеттері жақсы жетіледі, тұяқтары ұзын және өткір, басы жіңішке, құлақ қалқаны кішкене болуының бәрі де ін қазуға бейімделген сипаттар.

Көртышқан орманда, шалғынды жерелерді мекендейді. Ол топырақтың омыртқасыз жануарларымен қоректенеді. Жауын құрты және әртүрлі жәндіктің дернәсілдері оның қорегінің 80 пайызына дейін иеленеді. Қорек іздеп қазған іні топырақтың 10 см-ге дейінгі тереңдгінде, ал тұрақты тіршілік ететін іні 20-25см терең қабатында орналасады. Көртышқаны мол топырақты орманда оның жер астында қазған іні орман алқабының үштен бір бөлігіне дейін иеленетіні анықталған (Гиляров, Криволуцкий, 1985). Көртышқанның қазып босатқан топырағына мүк, кейбір ағаш, бұталар (әсіресе тал) жақсы өседі.

Соқыртышқан, моманай тәрізді кеміргіштер орманды дала, дала, шөлейт далалы аймақтарда көптеп кездеседі. Олар өсімдіктің шырынды тамырларымен қоректенеді, кейбіреуі мәдени дақылдардың тамырын зақымдап, шаруашылыққа зиян шектіреді. Олар топырақтың 50-70 сантиметрілік терең қабатында қоректік және мекенжайлық ін қазып, тіршілік етеді. Ғалымдардың есептеуі бойынша соқыртышқан 200-250 жылдың ішінде далалық топырақтың қарашірінділі қабатын түгелдей қазып қопарыстырып шығатыны дәлелденген.

Ал саршұнақ, суыр, құмқазар сияқты кеміргіштер топырақтың терең қабатындағы минералдарды жер бетіне қазып шығарып, жер бетіне тасып шығарған қиыршық тас, құм топырақтарының көпжылдық үйіндісі микрорельефті, кейде мезорельефті өзгертуі нәтижесінде топырақ пен өсімдік жамылғысына үлкен әсерін тигізеді.

Кеміргіштердің інін көптеген түрлі жануарлар (жәндіктер және олардың дернәсілдері, қырықаяқтылар, өрмекшелер т.б.) тұрақты немесе уақытша мекендейтін орынжай болдырып пайдаланады. Інде тіршілік ететін жануарлар б о т р о б и о н т т а р деп аталатын экологиялық топты құрайды.

Топырақта тіршілік ететін ағзаларды п е д о б и о н т т а р (грекше: pedon – топырақ; biontos- тіршілік етуші) деп атайды. Педобионттардың өмір тіршілігі топырақпен қаншалықты дәрежеде тығыз байланысқанына қарай оларды экологиялық 3 топқа бөледі: а) барлық өмір, тіршілігін топырақта өткізетін, өмірінің қай сатысында да топырақсыз тіршілік ете алмайьын жануарлар г е о б и о н т т а р деп аталады. Бұларға жауын құрттары, геофилид қырықаяқтылар, құйрықаяқтылар, сауытты кенелер, т.б. жатады; б) даму сатысының бір немесе бірнеше кезеңінде міндетті түрде топырақта дамып жетілетін жануарлар г е о ф и л д е р тобына жатады. Бұл топқа белсенді қоректеніп дамитын дернәсілдік кезеңінде топырақта тіршілік ететін, ал ересейіп жетілген кезінде топырақтан шығып жер бетінде тіршілік ететін жәндіктер жатады. Мысалы, толық түр өзгеріс (метаморфоз) арқылы дамитын тақта мұртты қоңыздардың, шыртылдақ қоңыздардың, ұзынсирақ шыбынның, күздік сұркөбелектің дернәсілдері міндетті түрде топырақта дамиды. Сондай-ақ дернәсілі өсімдіктің жер бетіндегі мүшелерімен қоректеніп дамитын, ал бірақ қуыршақтанар кезінде жерге түсіп, топырақта қуыршақ кезеңін өткізетін колорад қоңызы, бақбақтың бізтұмсық қоңызы қатарлы көптеген жәндіктер де геофил тобын құрастырады; в) топырақта міндетті түрде тіршілік етпейтін, әредік қане топырақта кездейсоқ кездесіп қалатын, немесе оны уақытша ғана паналайтын (мысалы: нөсер жауын, күшті жел, төтенше ыстық кезінде) жануарлар г е о к с е н жануарлар деп аталады.

Ағылшын ғалымы Баклидың есептеуі бойынша жәндіктердің 98 пайызға жуық түрі өзінің тіршілігінің қандай бір кезеңінде топырақпен байланысты түрде тіршілік ететін көрінеді. Әсіресе геобионт, геофиль жануарлардың даму, қоректену, қозғалып жүру, т.б. белсенді тіршілігі топырақтағы экологиялық жағдаймен тығыз байланысты жүріледі.

Жер үстіндегі ауалы орта және суда тіршілік ететін жануарлардың қоректік тобы тәрізді топырақ жануарлары да жыртқыштар (зоофаг), өсімдік қоректілер (фитофаг), өлексежегілер (некрофаг), шірінді органикалық заттармен қоректенушілер (сапрофаг) деген қоректік топтарға жіктеледі.

Зоофагтар (zoon – жануар, phages - жеу) топырақтағы басқа жануарларды тірідей ұстап жейді. Мысал ретінде омыртқалы жануардан жәндікжегілерді (Insectivoria) атауға болады. Жәндікжегілер (көртышқан, жертесер, т.б.) жәндіктердің топырақтағы дернәсілдерін, жауын құртын, есекқұрттарды жеп қоректенеді. Жыртқыш жұмыр құрттар қарапайымдарды, зымырақтарды қорек етеді, ал жыртқыш кенелер жұмыр құрттармен, құйрықаяқтылармен, энхитреидтермен қоректенеді.

Ызылдақ қоңыздар, қысқақанатты қоңыздар, жыртқыш қырықаяқтылар, өрмекшілер құрсақаяқты былқылдақ денелерді, әртүрлі дернәсілдерді қуыршақтарды қорек етеді.

Фитофагтар (phytos - өсімдік, phagos – жеу) өсімдіктің тамырын, топыраққа түскен ұрығын жеп қоректенеді. Бұлардың ішінде ауылшаруашылық дақылдарының, отырғызылған жас ағаштардың тамырын және сепкен тұқымды зақымдайтын зиянкестер де аз емес.

Сапрофагтар (sapros – шірік, phagos - жеу) топырақта тіршілік ететін жануарлардың басым көпшілігін құрайды. Олар топырақтағы өсімдіктің ескі қалдықтарымен қоректеніп қорытатындықтан топырақта қарашірінді (гумус) түзілуіне үлкен үлес қосады. Олар өсімдіктің қалдығымен қоректенген кезде өсімдікті үгітіп ұсақ бөлшектерге айналдырады. Бұл үгітілген бөлшектердің сыртқы ауданы бүтін кесек өсімдікпен салыстырғанда жүздеген есе көбейетіндіктен микроағзалардың әрекеттесіп ыдыратуына қолайлы жағдай жасалады. Сапрофагтардың органикалық және минералдық заттардан құралған нәжістерінде кейбір сапробионт бактериялар тез көбейіп өсімдік қалдықтарын ары қарай ыдыратуына мүмкіндігі жоғарылайтыны дәлелденген (Зоология беспозвоночных т.5. Почвенная зоология М., 1978; Познанин, ред., 1978). Жауын құрты, энхитреид, кейбір қырықаяқтылар (Diplpoda), есекқұрт, кейбір кенелер және көптеген жәндіктердің дернәсілдері өсімдіктің өлі қалдықтарымен және шірінді заттарымен қоректенетін сапрофаг тобын құрайды. Сонымен қатар шөп жейтін сүтқоректі жануарлардың нәжісімен қоректенетін к о п р о ф а г жәндіктер (мысалы: қижегі қоңыздар) және шіріген органикалық заттарды, оларды шірітетін ұсақ ағзалармен қоса жейтін д е т р и т о ф а г жануарлар да жалпылай сапрофагтар қауымына қосылады.

Топырақта өлген жануарлардың өлексесін жеп қоректенетін жануарлар н е к р о - ф а г т а р (nekros - өлексе, phagos - жеу) деп аталады. Некрофагтарға өлексежегі қоңыздар (Silphidae), кейбір құмырсқалар, шыбынның дернәсілдері т.б. жатады. Олар топырақты өлекселерден тазартушылар ретінде маңызды рөл атқарады.

Топырақ жануарлары осылайша 4 түрлі қоректік топқа жіктелгенімен олардың ішінде қай топқа да жатқызуға да болатын аралас қоректілер кездеседі. Мысалы, орманның күрең құмырсқалары өсімдіктің тұқым, жемістерімен де, тірі жәндіктермен де, жәндіктердің өлексесімен де қоректенеді. Мамыр зауза қоңызының (Melolontha туысы), жолақ шыртылдақ қоңыздың (Agriotes туысы) дернәсілдері өсімдіктің тамырын жеп зақымдайтын өсімдік қоректілер деп саналғанымен қарашірінділі топырақта шірінді органикалық заттармен де айтарлықтай мөлшерде қоректенеді. Жалпы айтқанда ашыққан кезде немесе негізгі қорегі табылмаған жағдайда қоректің басқа түріне ауысып тіршілік ету жануарлар арасында кең тараған.