Раушан Абдикулова indd
жүктеу/скачать 2,04 Mb. Pdf көрінісі
|
2016 Абдикулова Жанр
| Р.Әбіқұлова
Жанр және шығарма Жанр және шығарма Р. Әбдіқұлова 37 ғып, оған халық алдында табан астында жауап айтқызуы- мен құнды. Демек, диалог арқылы рухани қуат жарылыста- ры жүзеге асады/4,7/. Осы тақылеттес шешендік диалог құрылымы «Жерден ауыр не?» дейтін шешендік сөзде де кездеседі. «Балаби қартайған шағында халқын жиып: «Жерден ауыр не? Су- дан терең не? Оттан ыстық не? Көктен биік не?» – деп төрт сұрақ берген екен. Ешкім шеше алмапты. Сонда Балаби өзі айтқан сұрақтарын өзі былай деп шешкен екен: – Жерден ауыр дегенім – ақыл, білім, Судан терең дегенім – оқу, ғылым. Оттан ыстық дегенім – фани жалған, адамның өмірі, Көктен биік дегенім – тәкәббардың көңілі»/ 2,70/. Бұл диалог құрылымының алдыңғы сұрақ-жауаптан өзге- шелігі-шешеннің өз сауалына өзі жауап беруі – диалогтың монологпен жымдасуында немесе монодиалог болуында. Шешен өзін-өзі сынайды, ашық толғанады. Балаби сөзінің жұмбақтық сипаты «дегенім» сөзін қайталауынан көрінеді. Сөзде жұмбақталып отырған құбылыс «жердің», «көктің», «оттың» өзімен емес олардың сын-сипат белгілерімен са- лыстырылады. Шешеннің оқу-білім мен ғылым, ілім, т.б. сияқты өзара мәндес жекелеген құбылыстардың әрқайсы- сын басқа бір тұтас құбылыстың сапа белгісімен салысты- руы – концептуальды талдау жемісі. Сондай-ақ, «Асусыз тауға кез болдым» дейтін шешендік сөзде Байдалы шешен : «Асусыз тауға кез болдым, өткелсіз суға кез болдым, жоқты жаяу қарай беретін болдым, аяусыз жаудың қолына кез болдым», – деп жұмбақтап астарлы сөй- лейді. Оның бұл сөзінің астарын елге билік айтып жүрген Мерке деген бір адам: «Мұның үшеуі асусыз тауға кез бол- ғаны – тізесі сарыбуын болып, аяғы жүруге келмейді екен, өткелсіз суға кез болғаны- көзі жасаурап аттам жерді көре алмағаны, жоқты жаяу қарай беретін болдым дегені-тәр- биелеп қасында отырған бәйбішесі жоқ, шақшасын қалба- лақтап көп іздеп, зорға тауып алып отырады екен. Аяусыз жаудың қолына кез болдым дегені-келін-баланың қолында отыр екен»/2,43/ – деп шешіпті. Расында Мерке мен Бай- далы бетпе-бет тілдесіп тұрған жоқ. Байдалы Меркеге сә- лем айтады. Мерке көпшілікке Байдалы сөзінің астарын түсіндіреді. Бұндай структуралық айқын ерекшеліктері жоқ диалогтар қарасөз ішінде беріледі. Сондықтан Байда- лы шешен сөзінің Мерке сөзі ішінде төл сөз ретінде айты- луына мән берудің қажеті жоқ. Ең бастысы диалог-жұмбақ пен оның шешімі, диалогтық құрылымның шарттылығы. Шынында, шешендік астарлы сөздің көркемдік қуаты ерекше. Байдалы шешеннің сөзі тұтастай табу. Болымсыз мағына беретін –сыз жұрнақты зат есімдердің зат есім- дермен «асусыз тау», «өткелсіз су», «аяусыз жау» түрінде тіркестер құруы, сондай-ақ «жаяу» мен «аяу» сөзінің үн- дестігі ашық сөзге ырғақ бітіреді. Сөздегі «кез болдым», «қарай беретін болдым» дейтін қайталаулар да жұмбақтал- ған құбылыстың мәнін үстей түседі, оны концепт арқылы меңзейді. Расында бұл тектес шешендік сөз үлгілеріндегі сұрақ-жауап құрылымының уақыт пен кеңістік ыңғайын- дағы шарттылығын ескеруіміз қажет. «Қасқакөл дауы» дейтін шешендік сөздің баяндау жү- йесінен де өзіндік ерекшеліктерін тануға болады. Төле би, Әйтеке би, Орманбет би үшеуі Қасқакөл деген көлге тала- сып, даулы болады. Төле Орманбетке: « – Ай, Орманбет! Мен әлі тірімін өлгем жоқ, бұдан бұрын неше сәлем айт- сам да келген жоқсың, ер кетер, жер жетер. Ешкімге опа қылмас дүние боқ! Ей, Орманбет, сен бізден кіші боласың барып қайттық, сен ілгері барасың, біз енді көп жүрмеспіз, көмілерміз, сен жас едің көңілдегіңді аларсың! – дейді. Әйтеке де Төленің сөзін қостап: «– Бай болсаң халқыңа пайдаң тисін, батыр болсаң дұшпанға найзаң тисін. Бай бо- лып пайдаң тимесе, батыр болып найзаң тимесе жұрттан алабөтен үйің күйсін деген, бізге кейінгілер осыны айтама деп ойлаймын, – дейді. Сонда Орманбет: «Екі би, айтқан сөзің жарасады, еншіге әркімдер-ақ таласады, бұл Қасқа- 38 МС Р.Әбіқұлова Жанр және шығарма Жанр және шығарма Р. Әбдіқұлова 39 көл Орта жүздің көлі еді, айтқандарың қиянатқа жанасады. Қанағатсыз билерді қабан деген, қамшылатқан жүйрікті шабан деген, біреудің ақысына зорлық қылса, ақыретте мұндай істер жаман деген, – дейді. – Ей, Орманбет, сіз бізге Қасқакөлді беріңіз, Қасқакөл рас сізге жақын. «Бар- дан пайда, жоқтан залал» деген, не берсе қайырын тілеп көріңіз. «Үш жүздің ортасында Қасқакөл бар, әр жерде су ішетін басқа көл бар, үш бөліп енші қылып алысайық, жер жетер, көңіліңді ұстама тар» – дейді Төле /2, 111-112/. Үшеуі олай сөйлесіп, былай сөйлесіп келісе алмайды. Дау бітпей Орманбет еліне қайтады. Кейіннен анасының ақылына тоқтап, Қасқакөлді қарттарға бөліп береді. Бұл – шешен-билердің талас-тартысына құрылған полилогтық сценаның көрінісі. Ал талас-тартыстың екіжақтық сипа- тына қарасақ, диалогтық құрылым танылады. Негізгі сөз тартысы Орманбет пен Төле арасында. Одағай, қаратпа сөздер «ер кетер, жер жетер» деген мәтел мен «Ешкімге опа қылмас боқ дүние!» деген поэтикалық инверсия, сон- дай-ақ, «көп жүрмеспіз, көмілерміз, сен көңілдегіңді алар- сың!» деген жолдардағы дауыссыз «к» дыбысының алли- терациясы Төле сөзінің экспрессивті-эмоциялық қуатын арттырып, драмалық ширығысты күшейте түседі. Төленің кезекті репликасында қаратпа сөз, бұйрық райлы етістік өтініш мағынасында қолданылады. Осы реплика ішінде монолог құрылымы тырнақшаға алынған. Монологтың «Қасқакөл бар», «басқа көл бар», «ұстама тар» деген ішкі ырғақ-ұйқасқа құрылуы, «бардан пайда, жоқтан залал» де- ген мақалдағы тілдік бірліктер – «бар» мен «жоқтың» қара- ма-қайшылық мәні де сөзге драматизм дарытады. Әрине, Орманбет би сөзінің өзіндік құрылымы ерекше. Бұл сөйлеу құрылымының бірінші сөйлемінде қарсылықты шылау жа- сырын тұр. Сондай-ақ, екінші сөйлем мақал-мәтел түрінде айтылады. Шешеннің тауып айтқан мақалында «қабан де- ген», «шабан деген» деп келетін ұйқастан өзге «қанағатсыз би», «қамшылатқан жүйрік» деген тіркестердегі сөзге ыр- ғақ беруші – қа буынының үндестігі де айырықша. Жалпы, «Қасқакөл дауы» – шешендік жекпе-жектің кемел көрінісі. Мұхтар Әуезов өз драматургиясында осындай «орасан ше- шендік сапаларын мінез, дүниетаным сипаттарын даралап ашуға қас шеберлікпен пайдаланады» /5, 261/. Негізінен, «Қасқакөл дауы» сөзінің баяндау жүйесіне полилог, моно-диалогтық құрылымдар тән. Алайда, оны айтпасақ та, баяндау жүйесі драмалық диалогқа құрылған деуге болады. Жалпы, шешендік диалог – шешендік сөздердің баяндау және бейнелеу жүйесінде мол орын алатын іргелі құры- лым. Оның полилог, монодиалог, халықтық жұмбақ сипа- тындағы шешендік сұрақ-жауап, астарлы сөзге құрылған шартты сұра-жауап формасы мен драмалық диалог үлгі- лерін ажыратуға болады. Сондай-ақ, шешендік диалогтың құрылымы метафоралық салыстыру, меңзеу, табу, мақал- мәтел, риторикалық сұрақ, инверсия, ішкі ұйқас пен ырғақ, аяққы қайталау,буын үндестігі секілді көркемдік телімдер- ге бай екенін көреміз. жүктеу/скачать 2,04 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|