Раушан Абдикулова indd
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
жүктеу/скачать 2,04 Mb. Pdf көрінісі
|
2016 Абдикулова Жанр
| Пайдаланылған әдебиеттер тізімі:
1.Әуезов М., Әдебиет тарихы. – Алматы: Ана тілі, 1991.–240 бет 2.Қоңыратбаев Ә. Қазақ фольклорының тарихы. – Алматы; Ана тілі, 1991. –288бет. 3.Турсунов Е. «Единство эстетического опыта кочевых и некочевых на- родов» // Кочевники эстетика – Алматы. 4.Адамбаев Б. Алтын сандық. – Алматы: Жазушы,1989.–200 бет. 5.Адамбаев Б. Халық даналығы. – Алматы:Рауан,1996.–156 бет. 6.Әуезов М. Әр жылдар ойлары.–Алматы: Қаз.мем.көркем.әд.баспа- сы,1959.–554бет. 7.Мамырайым Б. Шешендік сөздердің тарихқа қатысы // ҚазМУ-дың хабаршысы, фил.сериясы. №33,1999ж.153-155б.б. 8.Дәдебаев Ж. Бөлтірік Әлменұлы және қазақ шешендік өнері. – Алма- ты: Қазақ университеті, 1996. – 180 бет. 9.Негимов С. Шешендік өнер. – Алматы: Ана тілі,1997.–208 б. қазақ сөз өнеріндегі интертекст мӘселесі И нтертекстуальдық теориясының бастауы М.Б. Ямпольский, И.В. Арнольд, М.М. Бахтин сияқ- ты басқа да шетел ғалымдарының еңбектерінде жатқа- нымен, оның сілемдерін қазақ әдебиеттануының бас- тапқы кезеңдерінде еңбектерде де кездестіруге болады. Алайда интертекстуалдық мәселесін зерттеушілер тар және кең мағынада түсіндіріп келеді. Тар мағынасында интертекстуалдық мәтін ішінде мәтін екені жиі айты- лып жүр. Тар мағынада түсіну көрнекті ғалым Ю.М. Лотманның есімімен тікелей байланысты. Алайда одан кейінгі лингвистердің қилы көзқарастарын түйіндей келсек, көркем мәтінде келтірінді құрылымдарды тар мағынада қолдану автордың оларды әртүрлі мақсатта пайдалануымен түсіндіріледі. Ал интертекстуальдықты кең мағынада түсіну шетелдік ғалым Ю.Кристеваның байланысты екені көпшілікке аян. Дегенмен орыс әде- биетінің білгірі М.М. Бахтин көркем шығарманың диа- логтық сипаты туралы пайымдай келіп: «В любой момент развития диалога существует ог- ромные, неограниченные массы забытых смыслов, но в определенные моменты далнейшего развития диалога, по ходу его, они снова вспомнятся и оживут в обнов- ленном (в новом контексте) виде» деп жазады [1, 445]. Ғалымның пайымдауынша диологизм көркем мәтін құрылымындағы цитаталық байланыстарды да мең- 62 МС Р.Әбіқұлова Жанр және шығарма Жанр және шығарма Р. Әбдіқұлова 63 зейді. Шығарма сюжетіндегі образдарындағы ұқсастық пен үндестік жайы қазақ ғалымдарының да еңбектерін- де ерте кезден-ақ сөз бола бастады. Қазақтың ғұлама ғалымы М.Әуезов «Әр жылдар ойлары» атты зерттеу еңбегінде назирагөйлік дәстүрді еліктеу мен аударма- дан алшақ алып пайымдауының мәнін бүгінгі күн тұр- ғысында ескерсек болады [2]. Әдебиеттану мен лингвистикада «интертекст», «ин- тертекстуалды», «интертекстуалдылық» терминдері төңірегінде қайшылықты пікірлер көп. Соған қарамас- тан қазіргі уақытта интертексталдық проблемасын зерт- теу жүйелі түрде қолға алына бастады. Әрине аталған мәселе тіл мен әдебиет тоғысында қарастырылып ке- леді. Қазақ прозасы мен поэзиясынындағы интертекст поэтикасының фольклорлық негізі зерттеле бастады. Алайда бүгінгі күнге дейін фольклорға телініп келген авторлы ауыз әдебиеті үлгілеріндегі дәстүр жалғастығы принципін интертекстуалды байланыс түрінде түсінді- рудің жаңашылдық сипатын ұғынуға тиіспіз. Бүгінде қазақтың авторлық ауызша әдебиетінен интертекстің сан алуан үлгілерін табу арнайы зерттеуді қажет етеді. Себебі И.И. Ильиннің айтуынша, әр мәтін интертекст болып табылады. Олай болса қазақтың авторлы ауыз әдебиетіндегі интермәтін поэтикасы біздің мақаламыз- да алғаш рет сөз болады [3, 207]. Фольклорный интертекст шешендік сөздерде де кездеседі.Әдебиет зерттеушілері күні бүгінге дейін шешендік сөздерді фольклор қатарына қосып келеді. Бұл орайда, ұлы М.Әуезовтің пікіріне сүйінсек, билер сөзінің авторы қазақтың даңқты би-шешендері болмай ма? Расында, шешендік сөз белгілі бір би-шешеннің атынан айтылатыны мәлім. Ал, атақты В.Г.Белинский фольклорда даңқты есімдер болмайтынын, ондағы көр- кем сөз авторы халық екенін ескерткен [4, 9]. Осы пікір- лерге қарамастан, шешендік сөздерді фольклорға телу кеңестік дәуір тұсында би-шешендер есімін ауызға алу- ға тайсақтағандық па, әлде фольклор мен авторлы ауыз әдебиеті ара жігінің ғылыми тұрғыда түпкілікті ажы- ратылмағандығы ма? Рас, шешендік сөздер ғана емес, белгілі әдебиет зерттеушісі Е.Тұрсыновтың айтуынша, жақын уақыттан бері ғана баспасөзде авторлы шығарма деп танылған және осы күнге дейін авторлығы ауызша сақталып келген қазақ ақын-жырауларының бай поэзия- сы, неге екені беймәлім, фольклор қатарына жатқызы- лып келді [5, 95]. Сондықтан сонау Қазтуғаннан бастап, бертінгі Жамбыл, Кенен, Иса сияқты ақындарды автор- лы ауыз әдебиетінің өкілдері деп тану абзал. Белгілі ғалым Р. Сыздықова «Қазақ әдеби тілінің тарихы» ең- бегінде шешендік сөздермен қоса, жыраулық поэзияны ауызша тараған авторлы әдебиет деп көрсетеді [6, 22]. Шешендік сөздердің авторлығына қатысты мәселенің бірі – дәстүрлі шешендік сөздердің би-шешендердің көпшілігіне қатар телінетіндігі. Өйткені, оларды айту- шы әрбір өңірдің адамы сөзі өтімді болуы үшін көнеден қалған сөзді өз елінің беделді би-шешендерінің атынан айтқан. Әрине, бұл көпшілікті сөзге ұйытудың тәсілі екені де рас. Алайда, дәстүрлі шешендік сөздерді белгілі бір би-шешендерге меншіктеп беру қисынсыз. Тарихи деректер мен шежірелер, жазба мұрағаттар айғақ бол- ған жағдайларда да дәстүрлі шешендік сөздердің ал- ғашқы шығарушысын айқындау қиын. Дей тұрғанмен, ауызша сақталып жеткен дәстүрлі шешендік сөздердің билер сөзі екенін жоққа шығара алмаймыз. Ал, дәстүрлі шешендік сөздердің би-шешендердің көпшілігіне қатар |