74
МС
Р.Әбіқұлова
Жанр және шығарма
Жанр және шығарма
Р. Әбдіқұлова
75
Абай өлеңіндегі кедей мен байдың бейнесін көбірек еске
түсіретін реминисценция болып табылады.
Көрнекті
зерттеуші Зәки Ахметов: «Кедейдің тұрмыс жайын су-
реттеудегі Абай салған із Сұлтанмахмұттың поэзиясын-
да толыса келіп, үлкен арнаға айналды. Дарынды ақын
«кеудесін есік тескен» кедей бейнесін шебер мүсіндеп
берді» [ 8,78 ], – деп жазады. А.Ахматованың «Белая
стая» (1915) өлеңіндегі «қайыршы» реминисценциясы
Бунин, Горький, Блок шығармаларындағы «қайыршы»
сөзінің тарихи мәнімен, олардың «қайыршы Ресей-
ге» деген сүйіспеншілігін айғақтайтын азаматтық үні-
мен қалай ассоциацияланса [9,267], Жамбыл мен Абай
өлеңдерінің әлеуметтік мәні де солай шендеседі. Жам-
был «Әлемде бір жұлдыз бар» өлеңіне Абайдың «Үміт
алыс, өмір шақ» деген оралымын интермәтін сипатында
шеберлікпен сыналап енгізгенін де көруге болады. Ал,
«қазақтың қара өлеңін шекпен жауып өзіне қайтарған»
ұлы Абайдың өлеңдеріндегі реминисценциялар мен ин-
тертекстуальдық байланыстардың да түп негізі халық-
тық фольклорда жатқандығын ақын поэзиясын індете
зерттеген көрнекті ғалым Зәки Ахметовтің: «Қызарып,
сұрланып» секілді өлеңдерінде жастардың көңіл-күйін,
жан сырын, сезімін өте нәзік
көрсететін махаббат ли-
рикасының жаңа үлгілерін туғызған Абай қазақ поэзия-
сында қалыптасқан қыздың портретін арнайы, бажайлап
суреттеу тәсілінен бойын аулақ салмайды. «Қақтаған ақ
күмістей кең маңдайлы» атты өлеңінде Абай сұлу қыз-
дың портретін суреттеудегі халықтық үлгіні шебер қол-
данады» [8,83], – деген пайымынан да аңғаруға болады.
Тіпті, З. Ахметов «Алпамыс», «Қыз Жібек» сияқты ха-
лық поэзиясындағы «ұйқастардың кейбірі Абай ұйқас-
тырған сөздермен әуендес, ал кейбірі (былқылдап, бұл-
тылдап, қылтылдап, сыңқылдап) дәлме-дәл келетіндігін
де айқындайды [8,88]. Фольклорды айтпағанда, Абайға
дейінгі XV-XVIII ғасырлардағы ауызша шығарылып,
ауызша таралған, авторы белгілі ақын-жыраулар, би-
шешендер шығармашылығының да Абай поэзиясына
ықпалы болғаны анық. Абай поэзиясында орыс, араб,
парсы сөздері әрқилы мәнде қолданылатыны әлдеқашан
сөз болғаны белгілі жайт. Ал,
ақын-жыраулар поэзия-
сындағы, шешендік толғаулардағы тәуелсіздік рухына
толы ел бірлігі, ел жайы, жер құты, ақылды басшыны
аңсау немесе өмір мен өлім, ақыл жайлы философия-
лық тұжырымдар Абай өлеңдерінде өзгеше өң, тың өріс
табатындығы да интертекст құбылыстарына айқын мы-
сал болатыны аңғарылады. Мысалы, Абай берекелі ел,
құтты жер жайын: «Берекелі
болса ел-Жағасы жайлау
ол бір көл. Жапырағы жайқалып, Бұлғақтайды соқса
жел» деп сипаттаса, би-шешендер: «Жер деген-байлық,
Ел деген-халық. Жер сәні-мыңғырған мал, ағылған аң,
Аққан су, жайқалған ну» [10,42], – деп толғайды. Абай
«Әсемпаз болма әрнеге» өлеңінде ақыл мен қайратты
адамгершілікпен ұштастыра өнеге етсе, Абайды өзгеше
жақын тұтқан шәкірті Шәкәрім бұл мәселеде үндестік
танытады. Сондай-ақ, Абайдың әйгілі «Жаз» өлеңіндегі
етістікті қолданудағы ерекшеліктеріне ұқсас сипаттарды
Шәкәрім Құдайбердіұлының «Өлген көңіл, ындынсыз
өмір» өлеңіндегі табиғат
пен өмір құбылыстарын бей-
нелеудегі ерекшеліктерінен де тануға болады: «Көшейін
деп қыбырлап, Ел қыстаудан қозғалды» немесе «Қырдан
ойға дүбірлеп, Жас балалар шуласты. Күншуақта күбір-
леп, Кемпір-шал да сырласты»[11,87].
Ал, Абай шығыс ақындарынша: «Иузи-рәушан, көзі-
гәуһар» »[12,35], – десе, Шәкәрім өзгешелеу мақаммен:
«Гауһардай көзі, бұлбұлдай сөзі, Жаннан асқан бір пері»
[11,27], деп жырлайды.