Реферат зерттеу еңбегі Қазақстан тарихындағы бетбұрысты тарихи кезең 1924-1926 жылдарғы ұлттық мемлекеттік үшін күрестің жай-жапсарына соның ішінде Қазақстанның территориясының жиналақталуы мәселесіне арналған

Осыған байланысты мына жәйтті еске сала кету ләзім. 20-жж. қайраткерлерінің тарихтағы рөлі мен орыны әлі күнге дейін жеткілікті дәрежеде, тарихи контексте, объективтілікпен зерттеліп-анықталмаған қызметтерінің тиісті бағасы беріле қоймаған Олардың кейбірінің өз істердегі қызметіне орай қалыптасқан қилы пікірлер бар. Бұларды талдап ақ-қарасын ажырату біздің жұмысымыздың міндетіне жатпайды. Сондықтан біз оларды зерттеу тақырыбымыздың талабы тұрғысынан, белгіленген уақыт кесіндісінде ғана қарастырамыз.

Қазақстан Ресей империясының отарына айналғаннан бастап, жер-су мәселесі ұлттың тұтастығын, халықтың елдігін сақтаудың ең өзекті проблемаларының біріне айналған еді. Бұл жайында XX ғ. алғашқы онжылдықтарында қилы әрекеттер жасалды. Депутат Бақытжан Қаратаев 2-мемлекеттік дума мінбесінен қазақтардың жер-су мүддесін қорғаған атақты сөзін сөйледі. Ресей конституцияшыл - демократтар партиясы орталық комитетінің мүшесі Әлихан Бөкейхановтың кадеттер қатарынан кетіп, Алаш партиясын құруға кірісуінің басты себептерінің бірі осы жер иелігін шешу мақсатынан [16]. Әкелерден мұраға қалған атамекен аумағын сақтау - қазақ халқының ұлттық экономикасын дамытып, ұлттық тұрғыда дамуының негізгі шарты еді. Сондықтан да 1917 ж. жалпықазақ Желтоқсан құрылтайы федеративті негізде ұйысуға тиіс Ресей Республикасының құрамында қазақтардың саяси және экономикалық дербестігі бар автономиясын құру қажет деп қорытқанды.

Орыс демократиясының және большевизмнің табиғатын терең тани келе, Түркістандағы (Орталық Азия аумағы) түркі халықтарының ұлттық тұтастығы үшін күресі барысында, Мұстафа Шоқай осы тұжырымды ілгері дамытты. Ол шынайы ұлттық мемлекеттікті тек тәуелсіздік жағдайында ғана құруға болады деп есептеп, эмиграцияда өткен бүкіл публицистік-қайраткерлік ғұмырын сол ойды насихаттауға арнады. Оның бұл реттегі көзқарастары "Ресейдегі ұлттық мемлекет мәселесіне орай" деген мақаласында неғұрлым айқын қорытылған. М.Шоқайдың тұжырымдауынша, КСРО «орыс» емес халықтардың мемлекеттігі мен тәуелсіздігіне жау жалғыз ғана ел... Осы елдің құрамындағы Қазақстанда ұлттық тәуелсіздік мәселесі түгел, саяси және ұлттық бостандықтың ең қарапайым нышандары туралы сөз болуы мүмкін емес. Өйткені қашан да орыс солдатының соңынан орыс мұжығы ілесіп отырады. Басып алынған жерде орыс билігі орнаған соң-ақ, пүшәйман халықтың жері тартып алына басталады. Британия халықтар одағы құрылымындағы басты фактордың бірі - еркін сауда байланысы болса, орыс халқының әдеті - басқалардың жерін басып алумен қоймай, оны орыстың жеріне айналдырып жіберуді көздейді. Сол себепті де осындай жолмен біріктірілген мемлекет ішінде ұлттардың ерікті түрдегі тең құқықты одағын құруға ешқандай орын қалмайды". [18] Осындай пайыммен М.Шоқай қазақ халқының ұлттық дамуын тек тәуелсіз ұлттық мемлекеттік қана қамтамасыз ете алатынын дәйектеді.

Алайда большевизм тарих сахнасында тұрғанда, М.Шоқай бағ-дарламасындағы азаттыққа жету мүмкін емес еді. Осындай жағдайда, ұлттық өркениетке сай өркендеуін қамтамасыз ететін ұлттық мемлекеттік идеяны тек сол большивизмнің өз тұғырында дамытып өмірге енгізу міндеті алға тартылды. Ал оны жүзеге асыру - Тұрар Рұсқұлов, Сұлтанбек Қожанов, Смағұл Садуақасов, Сейтқали Меңдешев, Темірбек Жүргенов секілді қазақ коммунистерінің үлесіне тиген-ді. Олар, маркстік-лениндік теорияны игерудегі даярлығы жеткілікті коммунистер ретінде, қарастырылған уақыттық кеңістік шегінде, қолда бар қазақ мемлекеттігінің мазмұнын осынау мұратпен байытуды қалады. Бірақ, орталықтың қасаң да бірізді тоталитарлық бағытын жүзеге асырушылар ондай ізденістерге жол бермейтін. Осылай ұлттық мемлекеттік үшін күрес туды. Уақытында ол әртүрлі ауытқушылықтар мен антипартиялық бұрмалауларға баланды да, кеңестік тарихнамада өзіне тиесілі көрініс таппады. Тарихи мәніне сай бағаланбады.

Осы жәйттерді қарастыруда - тәуелсіздік жарияланғалы бергі уақыт ішінде гуманитарлық ғылым саласындағы мәселені зерттеу теориясы мен методологиясында Қазақстанда қол жеткізілген жетістіктер ескерілді. Соның нәтижесінде, Ә.Бөкейхан, М.Шоқай тұжырымдауындағы ұлттық мемлекеттіктің ұғымының дәлелдік, салыстырмалық үлгі ретінде, жаңа парадигма санатында алу жолымен, сондай-ақ, үстем идеология қысымымен бұрмаланған деректік құжаттарды жаңаша қарастыру, бұрын беймәлім болып келген деректерді ғылыми айналымға енгізу арқылы, зерттеліп отырған кезеңді мейлінше объектиівті бағамдауға талпыныс жасалды. [17]

Қазақстандағы мемлекеттіктің мазмұнына байланысты, қазақ басқарушы тобының 1924-1926 жж. Орталықпен, сондай-ақ республикалық партия үкімет органдары аясында жүргізген күресі кезінде кеңестік тарихнама тұрғысынан "оңшылдық" немесе "ұлтшыл - ауытқушылық" көрінісі ретінде бағаланды. Ал шын мәнінде бұл қызмет кеңестік жүйе шеңберіндегі ұлттық мемлекеттік үшін күрестің нағыз өзі болатын. Талқыға ұсынылып отырған диссертациялық жұмыста мәселе осы тұрғыдан, яғни ұлттық мемлекеттік үшін күрес мағынасында.

Ұлттық мемлекеттік үшін күрес неге жеңіліске ұшырады? Кеңес үкіметі құрған автономиялық республиканы ұлттық мемлекетке айналдыру идеясы неге жүзеге аспай қалды? Осылай алғаш рет тұжырымдалған сауалға дисертациялық зерттеу өз тұрғысынан жауап береді; Коммунистік тоталитаризм дәуірінде зерттеуге жабық саналған, тәуелсіздік кезеңінде де қолға алынбай, соңғы уақытқа дейін ғылыми тұрғыда қайта қаралмаған саяси науқан - Орта Азияны 1924 ж. ұлттық-аумақтық жіктерге бөлшектеудің астарын, шындығын ашады;

Жұмыс Орталық Азия мен оны мекендейтін халықтар тағдырын өзара сан дәнекермен жалғасқан тұтастықта қарастырады. Осы орайда қазақ мемлекеттігінің Орта Азияда бой түзеген басқа ұлттық құрылымдармен тығыз байланыста дамытылуы қажеттігін жан-жақты дәйектеген қайраткерлер көзқарастарын ғылыми айналымға тартады. Түркістан және Қазақ республикаларының аса көрнекті қайраткері С.Қожановтың Орта Азия Федерациясын құру және Орта Азия республикалары мен Қазақстанды бір экономикалық қауымдастыққа біріктіру идеясының бүгінгі тәуелсіздік дәуірінде де өзектілігін дәйектейді.

Зерттеу жұмысы сондай-ақ, тәуелсіз еліміздің тарихын және 20-жылдар қайраткерлерінің көзқарастары мен іс-әрекеттерін қазіргі таң тұрғысынан, жаңаша бағамдау қызметін көрсете алады. Өткенді шынайы тану арқылы бүгінгі тәуелсізідік келбетін айқын танып, тәуелсіздіктің болашақта нығаю шарттарын дұрыс түсінуге мүмкін болмақ. Осы орайда ол ұлттық идиологияны қалыптастыру ізденістеріне де өз септігін тигізе алады.

Ресей империясы шекарасындағы Орталық Азияда [Түркістанда] тұрған түркі халық ұлтарының ішіндегі саны ең көбі қазақтар еді. Революция қарсаңыңда олардың жартысы Дала өлкесінде, екінші жартысы Орта Азияда [Түркістан генерал-губернаторлығы, Бұхара, Хиуа хандықтары аумақтарында] өмір сүрді. Түркістанда орнаған кеңес үкіметі алғашқы қадамын көшпенділер мүддесін елемеуден, іс жүзіне оларды ұлттық апатқа ұшыратқан "аштық саясатын" жүргізуден бастады.

І Тарау. Орта Азия республикаларындағы ұлттық-

территориялық межелеудің барысы
Қазақстанның оңтүстік мемлекеттік шекарасына келетін болсақ еліміз тәуелсіз болып, өз шекарасын көрші елдермен айқындайтын кезде, біраз болса да келеңсіз мәселелер туындаған болатын. Бұл көршілес, тағдырлас, бауырлас түркі тілдес елдердің территориялық мәселелерінің тарихи тереңде жатқаны баршаға мәлім.

Мәселен, Қазақстан мен Өзбекстан арасындағы территориялар бірнеше ғасырлар бойы сол тұстағы тарихи жағдайға байланысты бір елден екінші елге алма кезек өтіп отырғаны белгілі.

Екіншіден, Сыр өзені бойындағы қалалар мен Түркістан қаласының бірнеше ғасырлар бойы қазақ хандығының астанасы болуы екі елдің арасындағы қарым-қатынас мәселесіндегі маңызды істердің бірі болып табылады. Қазан төңкерісіне дейінгі тарихтың қай кезеңін алсақ та, Орталық Азия мен Қазақстан тарихы тұтастай бірігіп жатыр. Бұл ғасырдың аяғы мен XX ғасыр басындағы ұлттық бірлік, тәуелсіздік үшін болған қозғалыстар мен көтерілістер.

XIX ғасырда Қазақстанның оңтүстік территориясын үш өзбек хандықтары – Бұқар, Хиуа және Қоқан хандықтарымен шектесіп жатты. XIX ғасырдың бірінші жартысында Қоқан және Хиуа хандықтары көрші қазақ, қырғыз және түрікмен халықтарына қарсы экспансиялық саясат жүргізіп отырды. XIX ғасырдың 20 жылдарына қарай Қоқан хандығы батысында Арал теңізі, шығысында Шу және Іле өзендері бассейндері аралығында орналасқан Ұлы және Кіші жүз иеліктеріндегі ұланғайыр территорияны басып алды. Сол кезде Қоқан хандығының қол астында 150 мың қазақ отбасы өтті деп көрсетеді С.Мадуанов [19. 37-38б.].

Ресей патшалығы Орта Азиялық хандықтарды жаулап алғаннан кейін, орталығы Ташкент қаласында орналасқан Түркістан генерал-губернаторылығы құрылды. Түркістан генерал-губернаторылығының қарамағына қазақ жерлерінің Жетісу және Сырдария облыстары қарады. 1876 жылы патша өкіметі Ферғана даласындағы халық көтерілісін әскери күшпен басып, Қоқан хандығын толықтай жойды. Қоқан хандығының территориясын тұтастай Түркістан генерал-губернаторлығының құрамына – Ферғана облысы деген атпен қосты.

Патшалық Ресейдің 1867-1868 жылдары Қазақстанда жүргізілген әкімшілік реформаларының нәтежиесінде Сырдария облысы: Қазалы, Перовск, Шымкент және Жизақ уездерінен құралды. 1886 жылғы Түркістан өлкесін басқару жөніндегі ереже енгізілгеннен кейін, Ходжент уезі жаңа құрылған Самарқанд облысының құрамына кірді. Осы тұста Түркістан уезі қысқартылып, оның территориясы Шымкент және Перовск уездері арасында бөлінді. Ал құрамының өзі Ташкент болып өзгертілді.

Жаңа реформа бойынша Жетісу облысына құрамындағы Сергиополь, Капал, Верный, Ыстық көл уездеріне қосымша Алатау округі мен Тоқмақ және Жаркент уездері қосылды. 1917 жылы Қазан төңкерісінен кейін Түркістан генерал-губернаторлығының территориясының көп бөлігі 1918 мамыр айында Түркістан өлкесі Кеңестерінің V-съезінде құрылған Түркістан Автономиялы Кеңестік Социялистік Республикасының құрамына өтті. Сондай-ақ, оның құрамына Қазақстан жеріндегі Жетісу және Сырдария облыстары да кірді.

Бүкіл ресей Орталық Атқару Комитеті және Халық Комиссиялары Кеңесі Совнаркомның 1919 жылғы 10 шілдедегі №354 қаулысына сәйкес Қазақ АКСР-і территориясының шекарасын бекіткен болатын. Бұл құжат бойынша Қазақ АКСР-і құрамына Семей, Ақмола, Торғай, Орал облыстары мен Закаспий облысының Маңғышлақ және Краснавод уездері, Астырахань губерниясының Синемор және Бөкей ордалары, сонымен қатар қосымша біраз жерлер қосылды. Ал қарастырып отырған қазақ жерлерінің оңтүстік шекарасына келгенде, Декретке Түркістан құрамына кіретін қазақ жерлері халықтың қалауы бойынша шешілсін деген бап енгізілген болатын [20].

Орталық Азияда ерте заманнан экономикасы, шаруашылығы мен мәдениеті дамыған қалалардың көп болғандығын біз осы аймақта өткізілген архиологиялық зерттеулер мен бізге жеткен жазба деректерінен білеміз, ал табиғатының қолайлығы мен осы аймақтан дүниенің бір басымен екінші басын жалғап жатқан Жібек Жолының өтуі мұнда халықтың көптеп шоғырлануына алып келеді. Аймақта халықтың тығыз және аралас орналасуы XX ғасырдың 20 жылдарының бас кезеңінде ұлттық республикалар арасында әкімшілік шекараларды анықтау барысында көптеген қиындықтар туғызғаны белгілі.

1921 жылы Түркістан Республикасы БОАК-тің 1921 жылғы 11сәуірдегі Декретіне сәйкес РКФСР құрамындағы Түркістан Автономиялы Кеңестік Социялистік Республикасы болып қайта құрылды.Бірақ кеңес үкіметі «Ресейдің ескі әкімшілік бөліністерін», яғни крепостник-помещиктер мен самодержавиелік-крепостниктік мемлекетінің шенеуніктері орнатқан бөліністерді ескі деп тауып, оның орнына жаңа шарушылық өмірдің талаптарына және тұрғындардың ұлттық құрамына сәйкес жасау керек деп айтқан болатын.

Түркістанды ұлттық-территориялық межелеу мәселесі БОАК-тің 1921 жылғы 11 сәуіріндегі Декреті қабылданғанға дейін көтерілді.Межелерді жүргізу үлкен дайындық жұмыстарын талап етті, ал осы кезде аймақта жағдай өте ауыр еді. Аймақтағы әлеуметтік-экономиялық ахуал үздіксіз соғыстар мен көтерілістердің нәтежиесінде күрт қиындады. 1920 жылдың басына дейін Закаспийде ағылшындар мен ақ гвардишыларға, біріккен Хиуа және Қоқан хандарына қарсы соғыс жүріп жатты. Ферғанада басмаш құрылымдары белсенділік танытса, 1920 жылдың сәуіріне дейін Жетісу майданы жойылмаған болатын. 1920 маусымда Верныйда кеңеске қарсы бүлік шықты. Тек Хиуа мен Бұқараны алғаннан кейін ғана, Орта Азиядағы жаңа ұлттық-территориялық бөліністері мен қайта құрылған Қазақ АКСР-ның шекарасын анықтау мәселесін шешуге мүмкіндіктер туды.

Бұрынғы Хиуа мен Бұқара хандықтарының орнына жаңадан Хиуа мен Бұқара Республикалары құрылды.1920 жылғы қазандағы Қырғыз (Қазақ) АКСР Кеңестерінің құрылтай съезінде Түкістанның қазақ облыстарын Қазақ АКСР-нің құрамына қосу мүмкіндіктері талқыланды.Аймақтағы саяси-экономиялық жағдай күрделі болғандықтан Орталық Азияда мемлекеттердің шекараларын ұлттық құрамына қарай бөлу тек 1924 жылы ғана іске асты.1923 жылы Түркістан, Бұқара және Хорезм ұлттық республикаларын біріктіру ісі жүзеге асты.

1920 жылы 25 қыркүйекте Жанкелдин, Әлібеков, Меңдешев және т.б. қатысқан Облбюроның мәжілісінде республиканың шекарасын анықтауға қатысты жасалған баяндаманың тезисі тыңдалды. Мәжілісінің шешімі бойынша Қазақ АКСР-іне қазақтардың Сырдария обылысынан Торғайға көшкенге дейін мекендейтін жерлері қойылсын деген шешім қабылданады. Ал Сырдария облысының бөлігін нақты анықтау әкімшілік бөлу секциясына жүктелді.

РКФСР аймақта барлығына ортақ ақша белгілерін енгізді, бүкіл Орталық Азияға ортақ сыртқы сауда мен темір жол басқармасы құрылды, бірыңғай экономикалық жоспарлау орнатылды. Хорезм және Бұқара республикалары халықтың республикадан социалистік республикаға ауыса қайта құрылып, КСРО құрамына кірді.

Орталық Азия республикалары арасында ұлттық-территориялық межелеуді жүргізу аса күрделі мәселе еді. Мұндағы халықтардың тарихи байланыстарының тереңде жатуы мен ұлттардың бір-бірімен аралас және тығыз орналасуы ұлттық республикалардың шекараларын анықтауда көптеген қиындықтар туғызды. Сондай-ақ, экономикалық орталықтар мен ірі елді-мекендерді бөлу мәселесі көп жағдайда тығырыққа тіреліп отырды. Экономиканың даму деңгейі мен халықтың ұлттық құрамы туралы статистикалық мәліметтердің мардымсыздығы жағайды одан әрі қиындатты. Осының бәрі көптеген жұмысты талап етті. Осы мақсатта РК(б)П ОК Орталық Азиялық бюросы жанынан және әр ұлттық республикалардың жеке комиссия бөлімшелері құрылды.

РК (б)П-ның XII съезіндегі кейін Орта Азия республикаларының партия және кеңес органдары РК (б)П ОК-нен Орта Азияны ұлттық территориялық жағынан межелеуді жүргізу мәселесін құрауды сұрап тілек білдірді. Қазақ АКСР-інің үкіметі 1924 жылы қаңтарда кеңестердің IV съезінде берген есебінде Жетісу мен Сырдария облыстарындағы қазақ аудандарын қосу туралы мәселені орталық партия комитетінің және мемлекет органдарының алдына қойды. Түркістан кеңестерінің XII съезінде делегаттары сөйлеген сөздерінде межелеу жөніндегі мәселені тез арада шешу қажеттігін ерекше атап көрсетті.

1924 жылы 31 қаңтарда РК(б)П ОК-нің хатшысы Я.Э. Рудзутакқа осы мәселе жөнінде Ташкентте кеңес шақыруды тапсырды. Кеңес 1924 жылы наурызда өткізілді. Түркістанның ұлттық-территориялық межеленуі туралы Түркістан коммунистік партиясының орталық коммитетінің хатшысы А. Рахымбаев баяндама жасады [21]. Кеңеске қатысушылар межелеудің жүргізілуін қолдады. Түркістан ОАК төрағасы Айтақов өз сөзінде Орта Азияның ұлттық-территориялық межеленуін және түркімен халқының біртұтас кеңес республикасына бірігуінің қолайлы екенін айтты.

Көрнекті ғалым, қоғам қайраткері С.Асфендияров өз сөзінде Қарақырғыз автономиялы облысын құрудың заңдылығын дәлелдеді. Бұны өз сөзінде Атабаев қолдады. Орта Азиялық экономикалық кеңестің төрағасы М.А. Посуцкий “аймақтың экономикалық бірлігі қолайлы” дегенге сүйеніп, Орта Азияның барлық республикаларын біріктіруді талап етті. Ол шындығында межелеуге қарсы шықты. Сұлтанбек Қожанов “түркі тайпалары бірыңғай түркі тілдес халықты құрайды, оны жасанды түрде айыруға болмайды”,-деді. Кеңес Пасутский мен Қожановтың пікірлерін қабылдамай тастады. Ол Рақымбаевтың Орта Азияны межелеу туралы баяндамасының негізгі тезистерін мақұлдады. Жергілікті ұйымдардың пікірлері анықталғаннан кейін мәселені талқылау РК(б)П ОК-нің Орта Азия бюросы мен орталық партия органдарына көшірілді.

Сонымен қатар, С. Қожанов 1924 жылғы 10 наурызда өткен ұлттық-территориялық межелеуге байланысты мәжілісте Орталық Азияны федерацияға, экономикалық жағынан емес, саяси әкімшілік жағынан біріктіру туралы ұсыныс жасады.

Ал 1924 жылы 26 тамыздағы РК(б)П Киробком Төралқасының мәжілісінде Меңдешев Түркістан АКСР-і мен арадағы шекараны межелеуге байланысты баяндама жасайды. Меңдешев республикалар арасындағы шекараны анықтауға әр елден үш адамнан өкіл қатысқан коммисияның күрделі және келісімді жұмыс атқарып жатқандығы жайлы хабардар етіп, біраз қарама-қайшылықтар тудырып отырған мәселелерге ерекше тоқталып, комиссияның ұлттық-территориялық межелеуге қатысты шешімдерінің қорытындысымен таныстырды. Ташкент уезінің ұлттық құрамы төрт белбеуден тұратын, Біріншісі – Ангрен өзені бойында орналасқан 8 болыстан тұратын Құрамыс рулары мекендейтін шығыс белдеуі, ол қазақ делегациясының пікірінше, қазақ ұлты өкілдері болып саналады, ал өзбек делегациясы, керісінше, олардың өзбектерден тарайтындығын дәлелдеді. Екіншісі – Шыршық өзенінің сол жағалауында қазақ халқы басым тұратын 8 болыстан құрылған белбеу. Үшіншісі – 4 болыстан тұратын, халқының құрамы талас тудырып отырған, 1920 жылғы халық сынағына сүйенген өзбек жағының пікірінше, мұнда өзбек халқы басым, ал қазақ өкілдерінің ойынша, бұл жерде қазақ халқы басым тұратын орта белбеу. Төртінші белбеу – тұтастай қазақ халқы мекендейтін Ташкент уезінің батыс бөлігі. Комиссия құрамында жұмыс жасаған қазақ бюросының жобасы бойынша, бүкіл Ташкент уезі Қырғыз (Қазақ) АКСР-і құрамына өтуі тиіс болды. Ал Өзбек бюросының жобасы бойынша, Қазақстанға тек төртінші белбеуді беру қарастырылған. Комиссияның қарауына осындай 2 жоба ұсынылды. Екі жақты пікір алысудың нәтижесінде комиссия Ташкент пен оның айналасын 30 верст радиус көлемінде Өзбек Республикасына беру жөнінде шешім шығарды. Ташкент уезінің қалған территориясын межелеу жобасы айтарлықта талас тудырмайды.

Екінші талас тудырған мәселе – Мырзашөл уезі болды. Бұл уездің барлық территориясы көшпелі қазақ елін суландыруға бағытталған бір арнаның жүйесімен шектелді. Қазақ делегациясы 3 өзбек болыстарынан басқа уездің барлық территориясын Қазақстанға қосуды ұсынды, ал өзбек делегациясы, керісінше, мүлде қарама-қайшы ұсыныстар жасады. Комиссия бұл мәселені қарастыра келе, қазақ делегациясының ұсынысын қабылдады. Қазақтар мен түркмендер арасындағы шекара сол қалпында қалдырылды. Экономикалық межелеуге қатысты жұмыс бұл кезде әлі жүріп жатты. Комиссия межелеу бойынша барлық дайындық жұмыстары 15 қыркүйекке дейін, ал 20 қазанда межелеу белгіленген тәртіппен толық аяқталуы тиіс деген шешім шығарды. Межелеу туралы ереже қабылдау мақсатында қыркүйек айында Орталық Азия республикалары Орталық Атқару Комитеттерінің кезектен тыс сессиялары шақырылсын деген қаулы қабылдайды. РК(б)П Киробкомы Төралқасы мәжілісінде Меңдешевтің жасаған баяндамасы негізгі алынсын деп, мәжіліс Ташкент қаласының айналасы қазақтармен қоршалған, сондықтан Орталық комитеттен оны Өзбек республикасына жатқызу жөніндегі шешімін қайта қарау жөнінде өтініш білдіру керек деген қаулы қабылдайды.

С. Қожанов “Түркістан” газетінің 1924 жылғы 18 тамыздағы санында жариялаған мақаласында Орталық Азияда сол тұста жүргізіліп жатқан ұлттық-территориялық межелеу саясатына өз көзқарасын білдірді [17, 59 б.]. “Біріктіру үрдістері, −деп жазды ол, ұлттық-территориялық межелеудің маңызын төмендете алмайды, оның үстіне олар қайта құрылған республикалар тарихында оңтайлы рөл атқаруға негізделген, келешекте олар Кеңестік республикалар одағының толыққанды мүшелігіне өтетін болады. Мұның өзі Кеңестердің ұлт саясатының іс жүзіндегі шынайы сипатын куәландыратын болды...”.

Егер С.Қожановтың айтқандай, бірігу үрдісі жүргізілсе, онда Ембінің мұнайы, Каспийдің балығы, Риддер мен Екібастұздың көмірі, алтыны, Қазақстан мен Орталық Азияның табиғи байлықтары Түркістан-Сібір шойын жолы арқылы Ресейдің алақанына түспес еді.

Ал С.Сәдуақасов 1924 жылы “Қызыл Қазақстан” журналының № 7,8,9, сандарына “Қазақстанды қалай құрған жөн? Орта Азияда ұлтаралық шекара жүргізу және Қазақстан Республикасының құрылуы” атты мақаласын жариялайды [24, 81 б.]. Мақалада С. Сәдуақасов: “Осы күнгі алдымызда тұрған мәселенің үлкені: Орта Азиядағы республикалардың шекарасын бөлу туралы. Бұл мәселе жөнінде жұрттың көбі қараңғы. Қазақстан Республикасы да бұл әңгімеге жуырда ғана кірісті. Орта Азия деген қай жер? Онда қандай халықтар, қандай мемлекеттер бар? Қазақстан Республикасында болып жатқан әңгіменің қаншалықты қажеттілігі бар? Орта Азия ұлттарының шекараларын бөлу Қазақстан өміріне қандай өзгерістер әкеледі? Қандай жаңалық бар?” деген сұрақтар қойып, сол сұрақтарға жауап тапқан жағдайда ғана біз оны іс жүзеге асыруға кіріскеніміз абзал деп жазады.

С.Сәдуақасов мақаласында сол кезеңдегі халық арасындағы сауатсыздықтың әлі тым жоғары екенін, халық, әсіресе кедей өзінің ауылынан басқа дүниеден мақұрым, жұрттың бәрі жағрапия, шаруашылық ғылымын оқымағандығын баяндайды. Сондықтан болып жатқан әңгіме жалпы елге ұғымсыз, түсініксіз қалуы мүмкін. Сол себептен Орта Азия, Қазақстанға қатысты жүріп жатқан іс шаралармен жалпы еңбекші табы мен бұқара халық танысып, білуі қажет. Мақалада автор қазақ жерлеріне, соның ішінде Қазақ АКСР-іне қосылатын Жетісу мен Сырдария облыстарына, оның ішінде олардың республикаға қосатын шаруашылық-экономикалық пайдасына шолу жасайды. Сонымен С.Сәдуақасов: «... қай дәлелді алсақта, барлық қазақ жұрты бір республикаға қосылу керек деген пікірге келеміз. Қазақ халқы бірігеді, бір республика туының астына жиналады », - деп тұжырымдайды.

1924 жылы 9-сәуірде РК(б)П ОК-нің саяси бюросы жергілікті ұйымдардың ұсыныстарын қарап, ұлттық мемлекеттік межелеудің жүргізілуін негізінен мақұлдады. РК(б) П ОК-нің Орталық Азия бюросына Орталық Азияның жаңа құрылатын республикалары мен облыстарының этнографиялық, саяси және экономикалық карталарын қосып, барлық материялдарды әзірлеп, партияның орталық комитетінің қарауына беру тапсырылды.

1924 жылы сәуірдің соңында РК(б)П ОК-нің Орта Азия бюросы мен Түркістан компартиясы ОК-нің бірлескен мәжілісінде Орта Азияны межелеуді әзірлеу және жүргізу жөнінде комиссияның мәселені зерттеу, жүргізу жұмысының барысы қаралды. Орта Азияны межелеуді әзірлеу және жүргізу жөніндегі қазақ, өзбек және түркімен қосалқы үш комиссиясы құрылғандығын біз жоғарыда айтқан болатынбыз. Комиссияның кейбір мүшелері Орта Азиялық республикалар федерациясын құруды ұсынған еді, бірақ мұқият талқыланғаннан кейін межелеуді федерация құрмай-ақ жүргізу керек деп шешілді. Орта Азияны межелеу туралы комиссияның материялдарын қарап, РК(б)П ОК-нің Орта Азия бюросы 1924 жылы 12 мамырда одақтық екі республика - Өзбек пен Түркімен және автономиялы екі облыс – Қарақырғыз және Өзбекстан құрамында болатын Тәжік автономиялы облыстары құрылсын, ал Түркістанның қазақ аудандары Қазақ АКСР-і құрамына қосылсын деген шешім қабылдады. Комиссияның шешімдері мен РК(б)П ОК-нің Орта Азия бюросының шешім партияның орталық комитетіне тапсырылды.

1924 жылы 12 маусымда РК(б)П ОК Орта Азия да ұлттық-мемлекеттік межелеуді жүргізу туралы тарихи шешім қабылдап, онда межелеудің басты принциптері мен оны жүзеге асыру жөніндегі нақты ұсыныстарды мақұлдады. Осы қаулының бір тармағында КСРО ОАК-нің ұлттар кеңесі мүшелерінің бірінің төрағалық етуі мен Орта Азияның барлық ірі ұлттарының өкілдерінен РК(б)П ОК-нің Орта Азия бюросы жанынан арнаулы территориялы комиссия құру көзделді [23, 118 б.].

Территориялық комиссия саяси, экономикалық, статистикалық және бірнеше ұлттық қосалқы комиссиялардан тұрды. Олар саяси, экономикалық, әлеуметтік, мәдени бағыттарда жұмыс жасап, ел жағдайын жандандыруға бағытталды.

1924 жылы 24 қыркүйектегі РК(б)П Киробком Төралқасының мәжілісінде қарақалпақ халқы атынан келген делегацияның өтініші тыңдалды. Мәжілісте қарақалпақ делегациясы өкілдері Досназаров пен Бекімбетов баяндама жасады. Баяндамашылар бұрын патша заманында қарақалпақтардың жапа шеккенін және оның кеңес үкіметі орнаған күннің өзінде тоқтамай отырғанын баяндайды. Олар межелеу басталғанға дейін өкіметтің олармен санаспай келгенін өкінішпен еске алып, Орталық Азия ОК бюросы қарақалпақ автономиялы облысын құру жөнінде мәселе көтергенін, бірақ оны қай республикаға бөлетіні жайлы нақты шешім қабылдамағанын айтты. Делегация өкілдерінің негізі көтерген мәселесі жаңа құрылғалы жатқан автономиялы облысын оның көрші өзбек және түркімен республикаларындағы тиісті территорияларын өзіне қаратып алып, географиялық, тілдік, тұрмыстық жағынан жақын Қазақ АКСР-нің құрамына қосу жөніндегі өтініштері еді. Яғни, олар Мәскеу алдында көтермес бұрын, осы ұсынысқа байланысты республика басшылығының пікірін білгісі келді. Бұл ұсыныстарын мәжіліске қатысып отырған Жангелдин, Меңдешев, Қожанов және т.б. бірден қолдап, оны жүзеге асыру жөнінде пікірлерін білдіріп, ұсыныстарын жасады. Осы мәжілісте, сонымен қатар, Бұхара қазақтары делегациясы өкілдері де тыңдалған болатын. Делегация өкілі Наурызбаев баяндама жасады. Олардың ұсыныстары Өзбек республикасы құрамындағы Бұқара қазақтарынан автономиялы облыс құру жөнінде, Орталық Азия межелеу комиссиясында қазақ делегациясын қолдау туралы мәселе көтерді. Делегация өкілдері автономиялық облыс құрудың негізгі себептерін Бұхарадағы қазақ халқы өкілдерінің тұрмыс-тіршілігінің төмендігімен, олардың өзбек халқымен аралысып жойылып бара жатқандығымен және ондағы негізгі ұлт өкілдері тарапынан қазақтарға жасалынып отырған қысымшылық пен қуғын-сүргіннен туындап отырғанымен түсіндірді. Мәжіліс екі делегация өкілдері тарапынан жасалған баяндамаларды қолдап, оның негізінде қаулы қабылдап, тиісті құзырлы органдарға тапсырмалар берді.

1924 жылы Орта Азия бюросы Орта Азиядағы ұлттық-мемлекеттік құрылыстың күрделі мәселелерін шешуге байланысты межелеу кезінде күрделі қиындықтармен кездесті. Үлкен қалалардың бірі республикаға өтуі талас тудырып, республикалар мен облыстар ішінде “автономиялы қалалар”, ұлттық анклавтар мен автономиялы ұсақ бөлшектер құру жобалары ұсынылды. Сонымен қатар, осы кезде Ташкент қаласының айналасында екі республика комиссиялары арасында үлкен талас туды. С.Қожанов бастаған топ Ташкентті қазақ автономиясына қарату керек деген ұран тастады. Ол осы қаланың тарихында Ташкенттің он екі қақпасын қазақтар билеген, Төле би және қазақтың басқа да атақты билерінің осында жерленгенін тілге тиек етті.

Ұлттық-территориялық межелену негізінде ТАКСР-ның бұрынғы Жетісу және Сырдария облыстарының көптеген жерлері Қазақ АКСР-іне қарайтын болды. 1924 жылы қарашадан бастап бұл облыстарды басқару ісін республика үкіметі құрған революциялық комитет жүргізді. Қазақ АКСР-іне қосылған жеке уездер мен болыстардың шекарасын анықтау бірнеше айға жалғасты. Межелеудің қортындысы бойынша Қазақстанға Қазалы, Ақмешіт, Түркістан, Шымкент уездері және Әулиеата уезінің көбі, Сырдария облысындағы Ташкент және Мырзашөл уездерінің бір бөлігі, Самарқанд облысы, Жизақ уезінің көшпелі алты болысы өтті. Жетісу облысынан Алматы, Жаркент, Лепсі, Қапал уездері, Бішкек уездінен Георгиев, Шу, Қарақоныс болыстары қосылды. Осының нәтижесінде Қазақ АКСР-інің территориясы 797,9 мың шаршы шақырымға жуық, яғни үштің біріне ұлғайып, 2,7 млн. шаршы шақырым құрады. Ол Орталық Азияның межеленген жерлерінің 45,7% еді (оның ішінде 112мың шаршы шақырым Қарақалпақ автономиялы облысының жері болды). Ал халқы 1млн. 468 мың адамға өсіп, оның жалпы саны 3 млн. 986 мыңға жетті. Жаңа шекарадағы Қазақ АКСР-інің жері Өзбек КСР-і жерінен 5,5 есе, Түркімен КСР-і жерінен 4 есе үлкен, халқы тиісінше 1,5 және 5 есе көп еді. “Сондықтан да соңғыларымен тең дәрежеде, тәуелсіз республика ретінде, келісімшарттар негізінде, КСРО құрамына кіруі керек”, − деді Қазобком пленумының қаулысында. Пленум аяқталған күннің ертесінде, 29 қыркүйекте ҚазОАК-тің 3 сессиясы ашылды. Сессияда Қазақстанның Түркістан республикасындағы толық өкілетті өкілі Т.Жүргенов баяндама жасап, межелеу нәтижелерін шешуі күрделі болып тұрған жәйттерді түсіндірді. “Егер Ташкент туралы мәселені шешу кешіктірілген жағдайда үкімет Қырғыз (Қазақ) республикасының орталығын ауыстыруға шара қабылдауы керек”, - деген ұсыныс айтып, оны жан-жақты дәйектеді. Сессияның қаулысымен бұл ретте үкіметке тиісті тапсырма берілді. “Ташкент алқабы мен Ташкент қаласының бүкіл қазақ даласы үшін маңызы зор екенінін және елеулі ықпал тигізетінін ескере отырып КСРО орталығына Ташкент қаласын беру БОАК-тің 2сессиясынан сұралсын”,- деген қаулы қабылданды. РК(б)П ОК Орталық Азия бюросы мен оның территориялық комиссиясындағы дау-дамай, пікір таласты ескергендіктен, қаулыға: “Өзбектердің Ташкент қаласымен “Ескі бөлігі” жайындағы талаптарын әділ деп таба отырып, оны Өзбек КСР-іне беруге болады деп саналсын, бұл ретте Қазақ АКСР-іне Ташкенттің “Жаңа бөлігі” берілетін болсын ”, -деген шешім жазылды. Алайда, Қазақстанның ең жоғарғы билігі шығарған үкіметтік-партиялық қаулыларды Мәскеу ескерусіз қалдырды.

Қазақстан және Орта Азия республикалары мен облыстарының партия ұйымдары барлық ұлттардың еңбекшілеріне кеңес мемлекетінің ұлттық саясатында шағын ұлттарды кеміту, олардың мүдделердің тежеу дегенің ешқандай формада мүмкін емес екендігін және территорияны шамадан тыс бөлшектеу ұсақ-ұсақ автономиялы бөлшектерді қолдан жасау шағын ұлттардың өздерін экономикалық әлеуметтік жағынан өркендетуіне теріс әсерін тигізетіндігін түсіндірді. ТАКСР-ін ұлттық территориялық межелеуді бүкіл халық болып талқылау барысында қарақалпақ еңбекшілері Хорезм республикасы Ходжелі облысының қарақалпақтармен қосылуға, Қазақ АКСР –інің құрамында Қарақалпақ автономиясын құруға тілек білдірді. 1924 жылы 16 қыркүйекте Түркістан ОАК-тің ІІІ төтенше сессиясында ТАКСР-ін ұлттық-территориялық межелеу барысында, оның құрамында қазақ облыстарына Қазақ АКСР-і құрамына қосылу құқық берілді.

1924 жылы 11 қазанында РК(б)П ОК саяси бюросының кезектен тыс мәжілісі болып, оған барлық республикалар мен облыстардың өкілдері шақырылды. Онда Орта Азиялық республикаларының партия және кеңес органдарының баяндамалары мен РК(б)П ОК-нің комиссиялық қосымша баяндамасы тыңдалды. Осы өкілетті жиында экономикалық межелер және мемлекеттер қорлары мен қаржыларын жаңа республикалармен автономиялы облыстарға бөлу тәртібі белгіленді. Осы РК(б)П ОК Саяси бюросының кеңейтілген мәжілісінде Ташкент Өзбекстанға беруді ұйғарды.

1924 жылы 27 қазанда КСРО Конститутциясына сәйкес КСРО ОАК-нің екінші сессиясы қаулы қабылдады. “Ұлттардың өзін-өзі билеу принципі ” бойынша ТАКСР-і мына республикаларға: құрамында автономиялы Тәжік Кеңестік Социалистік Республикасы бар Өзбек Кеңестік Социалистік Республикасына, Түркмен Кеңестік Социалистік Республикасына, РКФСР құрамына енетін Қарақырғыз автономиялы облысына бөлінетіндігі және Түркістанның қазақ бөлігінің РКФСР құрамына кіретін Қырғыз (Қазақ) Автономилы Кеңестік Социалистік республикасына қосылуы туралы қаулысы бекітілді. Ал қазақ-өзбек шекарасы мәселесіне келетін болсақ, екі елдің комиссия мүшелерінің көптеген талас-тартыс мәселелерінен кейін шекара анықталып, Қазақ КСР-і мен Өзбек КСР-і арасындағы шекара Ташкент және Мырзашөл уездері арқылы анықталды. Ташкент Өзбек КСР-інің құрамына өтіп, оның астанасы аталды. Жаңа құрылған автономиялы республикалар мен облыстар заң жүзінде бекітілді. Осы мәжілісте КСРО Орталық Атқару комитеті “еңбекші халықтың өз еркін білдіру жоғарғы заң болып табылады” деп атап көрсетіп ОАК Төралқасына талаптарға сай рәсімдеуін жүзеге асырып тапсырды. Жер-суы, халқы бірігіп іргесі кеңейген үлкен Қазақ Республикасы Кеңестерінің съезі Ақмешітте 1925 жылы сәуірде өтті. “Кеңестердің Бесінші съезі Қазақ Республикасы ғұмырындағы елеулі бет-бұрыс болды. Бұл съезді біз бірінші съезд деп атаймыз”, −деді съезд делегаты, Қазөлкекомының екінші хатшысы С.Қожанов.

ІІ Тарау. Сырдария және Жетісу облыстарының

құрылуының қысқаша тарихы және олардың

халқы мен аумағы.
Жетісу және Сырдария облыстары "Жетісу және Сырдария облыстарын басқару туралы" 1867 ж. 11 шілдедегі уақытша ережеге сәйкес құрылған.

Жетісу облысы қазіргі Алматы, Жамбыл және Семей облыстарының бір бөлігін, Солтүстік Қырғызстанды алып жатты. 1867-1872 жылдары Түркістан генерал-губернаторлығына, 1882-1897 жылдары Далалық (орталығы Омбыда) генерал-губернаторлығына, 1897-1918 жылдары Түркістан генерал-губернаторлығына, 1918-1924 жылдары Түркістан АКСР-на кірді. Жетісу облысының құрамында ол тарапылардың алдында Алматы (бұрынғы Верный), Жаркент, Лепсі, Талдықорған (бұрынғы-Қапал) және Пішпек уездері болды.

Сырдария облысы да 1867 жылғы 11 шілдедегі уақытша ережеге сәйкес құрылып, Түркістан генерал-губернаторлығының құрамында болды. Ережеге сәйкес Сырдария облысының құрамына Қазалы, Перовск (Акмешіт), Түркістан, Шымкент, Әулиеата, Ташкент, Жизақ, Ходжент уездері кірді. 1886 жылы Ходжент және Жизақ уездері Самарқанд облысына берілді. 1886 жылы облыстың жері 403253 кв.верст болып, онда 1.919400 адам тұрған. 1910 жылы Сырдария облысының халқы 2097896 адамға жетті. Облыс орталығы Ташкентте 234289 адам, Әулиеатада 19303 адам, Түркістанда 19705 адам, Шымкентте 15711 адам тұрды. [25]

1924 жылғы ақпандағы мәлімет бойынша осы екі облыстың межелеу кезінде Қазақстанға өтетін жер көлемі 602713 кв.версті. құрады. Бұл аумақ Орта Азиядағы жаңа республикалар аумағынан әлде қайда көп. Мысалы Түркімен КСР-нің аумағы 388325 кв.верст, Өзбек КСР-і аумағы 158980 кв.верст. болды.

Қазақстанның Түркістан аумағы Ауғанстан жерінен де үлкен еді. Ауғанстанның аумағы 483295 кв.верстті құрады.

Қазақстанның Түркістан аумағы Арал теңізінің бір бөлігін қамтып, Амудария арқылы Өзбекстан мен Түркіменстанның сауда, өнеркәсіп орталықтарымен байланыс жасауға ыңғайлы да қолайлы орналасқан еді. Солтүстігінде бұл өлке Балқаш көліне тіреледі. Шығысында Қытаймен шекараласты. Мұнда алып Қызылқұм және Мойынқұм құмдары байтақ далада керіліп жатыр.

Түркістан АКСР-ның аумағындағы Сырдария және Жетісу облыстарында 1468724 адам тұрды. Олардың 159813-і қала тұрғындары, 1308850 мыңдайы ауыл тұрғындары болды.

Сырдария облысында 778811 адам, соның ішінде қалаларда 82696, ауылда 696113 адам тұрды.

Жетісу облысында 679361 адам, соның ішінде қалаларда 77675, ауылда 602186 халық тұрды.

Самарқанд облысының Қазақстанға өткен 6 болысында 10552 адам мекендеді.

Жалпы Қазақстан қармағына берілген Жетісу және Сырдария облыстарына бұрынғы Түркістан АКСР халқының 28%-і өткен.

Бұрынғы Сырдария облысынан Қазақстанға мына уездер өтті: Қазалы, Ақмешіт, Түркістан, Шымкент уездері толығымен, Әулиеата уезінің 38 болыстығының 24 болысы, Ташкент уезінің 37 болыстығының 17 болысы, Мырзашөл уезінің 8 болыстығының 2 болысы өтті.

Халықтың негізгі бөлігін жергілікті көшпелі мал шаруашылығымен және аздап егіншілікпен айналысатын қазақтар құрады. Қазалы, Ақмешіт, Түркістан уездерінде қазақтардан өзге халықтар жоқтың қасында еді. Қазалы уезінде 84964 адам тұрса, соның 1,4%-і ғана орыстар болды. Ақмешіт уезінде 102771 адам тұрса, соның 2,5%-і, Түркістан уезінде 79800 адам болса, соның 0,2%-і ғана орыстар болды.

Ташкент, Шымкент, Әулиеата уездерінде орыстар ертерек келіп қоныстануына байланысты, мұнда олардың саны біршама көп болды. Оның үстіне бұл уездерде отаршыл орыстарды қызықтыратын шұрайлы жерлер өте көп еді.

Ташкент уезінде орыстар халықтың 7.9% құрады. Әулиеата уезінде орыстар 13.7% немесе 18000 адам болды, Шымкент уезінде орыстар 13.8% құрап, 20000-дай адам болды.

Жалпы Сырдария облысының тұрғындарының 90.6% жергілікті халық құрады. Онда 9% аса орыстар, қалғандары басқа аз халықтар өкілдері болды.

Жетісу облысы туралы мәліметтердің жиынтығын Т. Рысқұловтың 1923 жылы көктемде "Джетысуйские вопросы" атты кітабынан алуға болады. Сол кезде Түркістан АКСР-ы Халық Комисарлары Кеңесінің төрағасы болған Т.Рысқұлов Жетісу облысына сапарының қорытындысы ретінде осы шағын кітабын жазды. Облыстың сипатын Т.Рысқұлов: "Бұл типтік түрдегі қазақ облысын бейнелейді. Мұнда қазақ өмірінің тамыры басқа жердегіден қаттырақ бүлкілдеп соғады және қазақ тұрғындарының тұрмыс-тіршілігінің ерекшеліктері көзге ұрғандай айқын көрінеді" [26] — деп жазды.

Т.Рысқұловтың дегенінше Жетісу облысында 1915 жылы 1223 мың халық тұрды. Осы халықтың 883 мыңы қазақтар, 200 мыңы орыстар, 86 мыңы тараншы (ұйғырлар). 20 мыңы дұнғандар, 10 мыңы татарлар. 21 мыңы өзбектер болды. [26.8]

1915 жылғы дерек бойынша Жетісу облысы 353 мың кв.верст.жерді алып жатты. Оның егіншілікке жарамды жері 18 мың кв.верст болды. Патша үкіметі Жетісудың шұрайлы жерлерін тартып алған болатын. Әсіресе, Жетісу қазақ әскері негізгі шұрайлы жерлерге игілік етті.

1921-1922 жылғы жер-су реформасы кезінде бұрын патша үкіметі тартып алған жерлердің бір бөлігі жергілікті халыққа қайтарылды."

1923 жылдың басында Жетісу облысындағы оқу-ағарту ісінің халі өте мүшкіл болды. Ол туралы Т.Рысқұлов: "Ол жердегі не халыққа білім беру бөлімі, не ондағы халық ағарту комиссариатының инспекторы облыстағы мектептердің санын дәл білмейді" [26.21] — деп жазды.

Оқытушылар жоқ, оқулықтар жоқ дерлік. Кейбір жас мұғалімдер ауылдарға барып, халықтан 2-3 айда "еңбек ақысын" жинап алып қайтып кетіп жатады. Бірақ халықтың оқу-білімге құштарлығы жақсы. Т.Рысқұлов ұзын ырғасы жүріп өткен 500 верстен аса жол бойында (қалалар мен үлкен селоларды қоспағаңда) өзіміздің газетіміздің бірде-бір санын ұшырастыра алмағанын атап көрсетеді". [26.23]

Қазақтар арасында мал ұрлау, жылқы ұрлау өте өршіп тұр. Кейбір байлар кәсіпқой ұрыларды ұстайды.

Бай-манаптардың экономикалық жағдайының көтерілуіне байланысты кедейлердің әйелдерінің байларға тиіп кетуі басталған. Бұл кейде зорлау, кейде еркін түрде жүріп жатты. Денсаулық сақтау ісі тым жоқтың қасында болды. Түрлі індеттер, аурулар халықты баудай түсіріп, өлім көбейген.

Сондай-ақ республиканың басшы үкімет органдары даярлаған "Түркістанның қазақ аумағын Қазақ АКСР-не біріктіру мәселесі және Орта Азияны ұлттық принцип бойынша мемлекеттік межелеу проблемасы" деген баяндама тезистері жасалды. Осы тезистер соңына Меңдешев, Корастелев, Қожанов деп қол қойылған "Түркістан қазақ аумағын Қазақ АКСР-не біріктіру мәселесі және Орта Азияны ұлттық принцип бойынша мемлекеттік межелеу проблемасы бойынша баяндамалық жазбаны" даярлауға негіз болған. Ол кезеңнің жұмыс стилінің ерекшеліктерінің бірі жоғарғы партия, кеңес органдарында талқыланатын мәселелердің тезистері алдын-ала даярланатын немесе баспасөзде жарияланатын.

Тезистерде айтылған ойлар мен пікірлер баяндамада тереңдетіліп, ерекше бағыт ретінде қорғалып отырған.

Осы айтылған тезистер мен баяндамада республиканы сол кезде басқарып отырған қайраткерлердің ұлттық-мемлекеттік межелеуді Қазақстан мүддесі тұрғысынан жүргізудің тұтастай жүйелі бағытын негіздегенін айқын көреміз.

Тезистер 4 бөлімнен және 30 тармақтан тұрады.

Тезистердің 2-тармағында болашақ Қазақ Республикасының шекарасын анықтаудың негізіне КСРО-да қалыптасқан тәжірибеге сәйкес үш принцип қойылуы тиіс:

І.Аудан жағдайының табиғи-тарихи бірыңғайлығы;

2.Оның экономикалық жағдайының бірлігі;

З.Халықтың ұлттық-мәдени және тұрмыстық жағдайының бірлігі, осы соңғы принцип басым рөл атқарады, алдыңғы екі принцип оған тәуелді болып келеді де, тек ерекше жағдайларда ғана маңызға ие болады.

Содан соң 1920 жылғы 26 тамыздағы РКФСР БОАК пен Халком кеңесінің "Қазақ АКСР-ын құру туралы" декреті бойынша Түркістандық қазақтардың өз еркімен Қазақ АКСР-на қосыла алатындығының құқықтық негізі қаланып қойылғаны еске алынады.

1920 жылғы 4-12 қарашадағы Кеңестердің Бүкіл қазақтық I жалпы құрылтай съезі Түркістан Республикасының қазақтар мекендейтін аумағының Қазақстанға қосылу қажеттігін көрсетіп, қазақтардың жерінің бұл екі бөлігінің бірігуі Қазақ АКСР-ның мемлекеттік аппараты нығайған жағдайда Түркістан ОАК-мен келісе отырып жүргізілетіндігі туралы шешімін шығарды.

1921 жылы қаңтарда Әулиеата қаласында Түркістан қазақтарының I съезі шақырылып, онда осы мәселе талқыға түсті. Съездің қаулысында "...съезд түркістандық қазақтарды Қазақ Республикасына біріктіру туралы қаулы етеді. Бірақ қазіргі кезде Түркістанда қазақ кедейлері мүдделі болып отырған жер реформасының асығыс жүргізіліп жатуына байланысты, Түркістандық қазақтарды Қазақ Республикасына біріктіруді ашық қалдырып, оны шешуді Қазақ ОАК-і мен Қазақ бөліміне тапсырады. Толық біріккенге дейін екі республикада қазақ халқына қатысты іс-шараларды өзара келісіп жасауы тиіс. Тұрақты түрде байланыс орнату және ақпарат алмасып тұру үшін республикаларда өзара өкілдіктер құрылуы керек. Түркістан республикасынан өкілді таңдауды Түркістан ОАК-тің Қазақ бөліміне тапсырылсын". ("Первый Краевой съезд Киргизской бедноты Туркестанской Республики. Ташкент, стр.20. Тургосиздат. 1922 г.").

Тезистердің жазба баяндама жобасында Қазақ АКСР-ы мен Түркістан АКСР-ы арасындағы шекараның қолдан жасалғандығы, оның біртұтас қазақ даласын екіге бөліп тұрғандығын, оның шаруашылығын да екі бөліп тастап, онсыз да аз мәдени күштерін жіктеп, жалпы қазақтың бірлігін жоққа шығарып отырғандығын көрсетіп берді. [28]

Екіншіден, суды және жерді пайдалану барысында ылғи кездесіп қалатын Ақтөбе-Сырдария, Сырдария-Ақмола, Сырдария-Қостанай, Семей-Жетісу қазақтары арасындағы бір мемлекет ішінде болса тез шешімін табатын тоқтаусыз дау-жанжалдарды осы уақытқа дейін Ташкент пен Орынбордың арасының тым шалғай жатқандығы және басқа көптеген қиындықтарға байланысты қанағаттандырарлық түрде шешуге мүмкіндік бермей келді.

Сондықтан Түркістан қазақтарының Қазақ АКСР-на бірігуі өз уақытындағы әрі кезек күттірмес мәселе ғана емес, саяси мәні жағынан да мақсаты әрекет болып табылды, себебі Түркістандағы бір-біріне теңдес екі халықтың (қазақтар мен өзбектердің) саяси және экономикалық құрылыста бір-бірімен бақталас болуы, ондағы топтық моменттерді әлсіретіп, оның орнына ұлттық моменттерді күшейтіп отыр.

Оның үстіне Түркістан қазақтарының Қазақ республикасында жүргізіліп жатқан саяси бағыттан тысқары әрі шеттеп қалуы, оларға Түркістанның бұрынғы тұрғындарының ерекшелігіне қарай негізінен өзбек ұлты табиғатына сай келетін қазилар институты т.б. сияқты нормалардың қолдануы, онда тұрып жатқан қандастарымызды саяси жағынан кейін тартады, олардың таптық жіктелуін кешеуілдетеді, бұл жерде өсіп келе жатқан, оқып жатқан жастарға кері әсерін тигізеді деп атап көрсетілді.

Тезистерде Қазақ Республикасының ежелгі жерлерін қосып алу жөніндегі талабы анық жазылды. Тезистердің 7-ші тармағында: "ұлттық белгісіне қарай іс жүзінде Қазақ АКСР-ы үшін немесе оның типографиялық көлемі үшін межелеуді жүргізу жалпы қазақ аумағы ұтымы тұрғысынан жүруі тиіс және оған қазақ халқы немесе онымен туыстас мәдени ұлттық топтар: қырғыздар, қарақалпақтар, құрамалар, абсолютті басым немесе салыстырмалы басым тұратын кеңістіктер жатады".

Бұл тармақтан қазақ қайраткерлерінің мәселені тереңнен, тым әріден қойып отырғанын анық байқап отырмыз. Олар қалыптасқан тарихи қолайлы жағдайды сәтті пайдалана отырып, тек қазақтар мекендеп отырған жерлерді ғана емес, олардың ата қонысы болған, кейіннен қазақпен бірге "ауылы аралас, қойы қоралас" тұрып жатқан қырғыз, қарақалпақ және құрамалар тұратын елді мекендерді де Қазақ республикасы аумағына әділ түрде біріктіруді мақсат етті. Бұл тезистер даярланған кезде қырғыз халқының болашағы туралы мәселе қалай шешілетіні белгісіз болатын.

Қырғыздар автономиялы облыс ретінде құрылған күнде қай республика құрамына кіретіндігі әлі шешілмеген-ді. Ал Қарақалпақ автономиясы туралы мәселе әлі көтерілмеген кез еді. Сондықтан да бауырлас, тілі ең жақын қырғыз бен қарақалпақ халқының тағдыры қазақтармен етене болуы заңды да табиғи нәрсе болатын, сондай-ақ құрамалар жөнінде де айтыс-тартыстар жүріп жатты. Құраманың этникалық жағынан алып қарағанда қазақтардың бір тармағы екеңдігіне қазақ қайраткерлерінің күмәні болмады. Осы тезистерде қойылған басты бағыттарды іс жүзінде асыру үшін көп ұзамай қазақ қайраткерлері мен зиялылары мүдделі іс үшін күреске белсене кірісіп кетті.

Тезистердің 8-ші тармағының да мәні үлкен. Онда межелеу барысындағы ең төменгі әкімшілік бірлік қандай болуы керек деген сұраққа анық жауап берілген. "Қазақ аумағы деп айтылатын аумақтарды анықтағанда, қалыптасқан практика бойынша негізгі есептік бірлік ретінде қазіргі болыстық аумақ алынады", — делінген. Осы принцип межелеу барысында негізгі принцип болды. Орта Азия республикалары мен автономиялы облыстарының бәрінде де бөлініс кезінде негізгі әкімшілік бірлік ретінде болыстық аумақ алынды.

Межелеу барысында даулы аумақтар көп болды. Ол жерлерде тұрып жатқан халықтың этникалық құрамын анықтау қиынға түсті. Сондықтан тезистердің 9-шы тармағында егер нақты тексерілген деректер болмаса қазіргі кезде Түркістан Республикасының статистика басқармасы басшылыққа алып отырған. Бүкіл ресейлік халық санағының деректері әбден қайшылықты әрі пайдалануға жарамсыз, сондықтан оларды тек революцияға дейінгі халық санағы деректерімен салыстырып пайдалану қажет екендігіне назар аударылады. Кейінірек мұндай қайшылықты деректер көптеп кездесті әрі олар көптеген аумақтардың тағдырының дұрыс шешілуіне кері әсерін тигізді.

Оған мысал ретінде Түркістан Орталық статистика басқармасының Ташкент уезінің үш болыстығына байланысты 1920 жылғы Бүкіл ресейлік халық санағында жіберілген қайшылықтары мен қателіктері дәлел. 1911 жылғы халық санағы бойынша бұл болыстықтарда қазақтар абсолютті түрде басым болса, қазіргі кезде мұнда өзбектер басым болып кеткен. [28]

Бұлар Ташкент уезінің Зәңгі ата, Ниязбек және Шыназ болыстықтары. Бұл болыстықтарда:

а) 9 жыл бұрын (1911 жылы) қазақтардың бірнеше ауылдық қауымдары, 1920 жылғы деректер бойынша өзбектер болып кеткен;

б) бірнеше қазақ ауылы қауымдары тіптен тізімге кірмей қалған;

в) қала тізімінде тұратын өзбектер, қалалық өзбектер 1920 жылғы тізім бойынша егіншілікпен айналысатын жеріне орай болыстықтар тізіміне кіріп кеткен.

Оның үстіне бұл қиындықтарды Түркістан республикасы Орталық статистика басқармасындағы мынадай деректер қиындата түсті. Қазақтар шаруашылық жағдайына орай көшіп-қонып жүруіне, шашырап кеткендігіне байланысты 1920 жылғы тізімге кірмей қалды немесе әдейі кіргізілмей қойылған.

Мысалы, Мырзашөл уезінің Иіржар болыстығында ежелден тұратын қазақтардың Түрікстатистика басқармасының есебі бойынша Түркістан Жер халкоматы жерге орналастыру басқармасының тексерілген деректеріне қарағанда тура екі есеге кеміп кеткен. Мұндай деректер басқа уездер мен болыстықтарда да көптен орын алған. Сондықтан Қазақ АКСР-ы үкімет орындарының мұндай деректерге сақтықпен қарап, қайта тексеру қажет деген талабы әбден орынды еді.

Тезистерде Қазақ АКСР-на өтуге тиісті аумақтар дәл көрсетілді. Тезистердің 13-ші тармағында: "ҚАКСР-ның жаңадан құрылатын Өзбек республикасымен болашақ мемлекеттік шекарасы айтылған прициптерге орай, аумақтардың этнографиялық жайы мен кеңістігін анықтай отырып, Сырдария және Жетісу облыстарының қазіргі шекарасы аумағында өтуі тиіс. ҚазАКСР-на Самарқанд облысының қазақтар мекендейтін Жизақ уезі (Атақорған, Көктөбе, Қорғантөбе, Қызылкөл, Пістемтау, Шардара болыстары) кіруі тиіс болды.

Жетісу облысының қырғыздар мекендейтін бөлігі Қырғыз автономиялы облысына өтеді". Бұл тармақта Қазақстан жағы Өзбекстанмен болашақ шекараны Сырдария мен Жетісу облыстарының сол кездегі аумағымен тұтас күйінде өтетіндігін нақты көрсеткен.

Жетісу облысының қырғыздарға кететін бөлігі Қазақстан мен Өзбекстан шекарасына кірмейді.

"Көрсетілген шекараға, ҚазАКСР-на кіруге тиіс аумақтармен бірге этнографиялық бағыттағы негіздерге орай, межелеудің принциптеріне сәйкес табиғи, тарихи және экономикалық принциптерге орай, төмендегі баяндамада одан әрі дамытылатын ойлар негізінде Ташкент қаласы және оған тартылатын өзбек болыстықтарымен бірге Ташкент уезі және Мырзашөл уезі кіреді», — деп көрсетілді тезистердін 14-ші тармағында. Содан әрі тезистерде Ташкент қаласының тарихи жағынан Қазақстанға берілу қажеттігі туралы талаптар дәлелденді.

Ташкент қаласына және оған тартылып жатқан Ташкент және Мырзашөл уездерін қазақ жағы да өзбек жағы да өзіне тартуға тырысты. Қазақ жағының тезистерде келтірілген пікірінше: "Кеңестік аудандастыру жүйесі мен кеңестік ұлт саясаты жағдайында бұл орталықтың қай мемлекетке қатыстылығы, оның әірбір ұлттың экономикасы, саяси және мәдени өміріне қатысты маңызы мен рөліне қарай анықталады".

Ташкент қаласы облыс орталығы ретінде, тек сол қала тұрғындарының еңбегімен жасалмаған, ол сол облысқа тартылған барлық халықтың да еңбегінің нәтижесі, сондықтан да қай мемлекетке қатыстылығын анықтағанда бүкіл облыстың экономикалық және демографиялық жағдайы еске алынуы тиіс. Қазақстан жағының Ташкентке ұмтылыс жасағандағы дәйегінің бірі онда сарт пен өзбектерден гөрі кейінгі кезде европалықтар басым бола түсуде (соңғы жаңа деректер бойынша Ташкенттің жаңа европалық бөлігінде 250000 тұрғын бар. "Турк правданың" мамырдағы саны).

Сарттар мен өзбектер түркі тілдес жергілікті халықтарға қарағанда Ташкентте басым көпшілікті құрағанымен, өзге халықтардың бәрін қосқанда басым бола алмайды. Қала іргесінде тұрған облыста қазақтар сан жағынан басым және мұның өзі қазақтардың бұл қалаға құқығын жоймайды.

Ташкент қаласының солтүстік Түркістанмен экономикалық, мәдени, саяси және сауда-өнеркәсіптік байланыстарының қалыптасқан арнасы бұл байырғы қаланың тарихи тағдырында айрықша орын алады. Ташкент қаласының тағдырын тек өзбек халқына еншілеп қана қарау шындыққа келе бермейді.

Түркі дәуірінде Ташкент көшпелі қазақтар мықтап игерген кент болды, бұл өңірде сарттар да басқа халықтар да өмір сүрді, қала сарт саудагерлері, қолөнершілері көптеп тартылған бірден-бір орталық болған. Ташкенттің сайын даламен ежелден келе жатқан қарым-қатынастары, қазақтардың саяси ықпалы күшейе түскен кезде онан әрі нығайды.

Солтүстік далалық Түркістан үшін, түркістандық қазақтар үшін Ташкенттің маңызының ерекшелігі тағы да мынада: ол қазақтардың сұраныстарын қанағаттандыратын ресми мекемелері орналасқан бірден-бір мәдени орталық. Қазақтардың мәдени мүдделерін білдіретін жеткілікті материалдық негіздері бар Ташкенттен өзге мәдени орталығы жоқ, ал Ташкент қаласы өзбектер үшін Самарқанд, Бұқар, Қоқан сияқты қалалармен салыстыра қарағанда екінші қатарда тұрды.

Түз халқымен экономикалық, әсіресе, сауда-саттық жасап, тығыз қарым-қатынаста, байланыста тіршілік еткен Ташкент қаласы халқының құрамы жағынан тек өзбектікі ғана емес, дұрысы интернационалдық қала. Түркістанның солтүстік қазақтарының негізгі әкімшілік, саяси орталығы болып табылады. Оны болашақ Қазақ АКСР-нан бөліп тастау, бұл республиканы маңызды экономикалық орталықтан ғана емес бірден-бір жеткілікті дәрежеде қуатты әкімшілік-саяси орталықтан да айырады.

Қазақстан үкіметіне ең алдымен Ташкент қаласы өзбектердің жеке ұлт ретінде қалыптасып, Түркістанда орнығуынан әлде қайда бұрын пайда болғандығын куәләндыру қажет еді.

Қала Түркістанды арабтардың жаулап алуына дейін болған (751 ж). Мұның өзі Ташкентті өзбектердің тұрғызбағанын куәләндіреді. Қаланың өсіп, өркендеуі көптеген халықтардың тағдырымен тығыз байланысты болды. Ташкент 200 жылдай қазақтар билеген қала болды. Қазақтардың Ташкентті толық билеген кезеңі 1598-1798 жылдар. Содан соң 50 жылдай Ташкент Қоқан хандығына қарады. Ташкентті орыс отаршыларынан қолдарына қару алып қорғауға да қазақтар көп үлес қосты. Ташкенттің тәуелсіздігі үшін күресті ұйымдастырушы молда Әлімқұл да, Садық Кенесарыұлы да қазақтар еді.

Қазақ үкіметі өз тезистерінде Ташкенттің тарихи жағынан тек "өзбек қаласы" деген түсінікті жоққа шығаруға тырысты. [27. 124-125]

Көп айтыс-тартыс "құрамалардың" қайсы этникалық топқа кіретіндігіне байланысты болды. Қазақстан үкімет органдары "құрамының бірыңғай қазақ халқының топтарының бірі" деп санады. "Құраманы" өз алдына бөлек халық, болмаса бөлек түркі немесе маңғол тайпасы деудің де еш негізі жоқ. "Құрама" сөзі қазақ тілінде әр түрлі аралас бөліктерден құралған деген ұғымды білдіреді. Қазақтар арасында түрлі топтардан тұратын Кіші жүздің "Жеті ру", болмаса "Қырық ру" ұғымдары бар. Егер "құраманың" құрамды бөліктеріне назар аударсақ, онда оның құрамында түрлі тайпа, ру және аталар өкілдерін көрген болар едік. Оның құрамында Ұлы жүзге кіретін үйсін, дулат, ысты, қыбырай, жалайыр, қаңлы, шанышқылы, тутамғалы, сіргелі т.б., Орта жүзге кіретін найман, арғын, қоңырат т.б., Кіші жүзге кіретін шекті, шөмекей, табын, тама, т.б. ру, тайпалар толып жатыр. Осыдан барып "құрама" этникалық тобы құрылған. Шынында ол аты айтып тұрғандай қазақтың үш жүзінің бөліктерінен құрылған топ, сондықтан да құрамалар қазақ болып табылады. Олардың тұрмысы, тайпалық-рулық құрамы жағынан қазақтармен бірлігі анық көрініп тұр.

Қазақстан жағының "құрама" этникалық тобы туралы түсінігі және бағыты осындай болды.

"Құраманың" қай этникалық топқа жататындығы ұлттық мемлекеттік межелеу барысында көп қайшылықтардың көзі болды. Ең бастысы "құрама" ерекше этникалық топ ретінде санға кіріп, санатта жүрді. Даулы аймақтарда "құрамалардың" саны мен олардың еркі шешуші рөл атқарып кеткен кез де аз болмады. "Құрама" атауы ұлттық белгі ретінде жүріп, белгілі бір аумақтың қай республикаға қосылатынына едәуір әсер етті.

Ташкент уезінің ұлттық белгісіне қарай құрамы мынадай болды:

Бұл кесте қазақтардың саны Ташкент уезінде өзбек, сарт, тәжікті қоса есептегендегі санынан 10% көп, ал "құрамамен" қосқанда 15%-тен асатынын көрсетеді.

Осындай жағдай Мырзашөл уезіне де қатысты болды. Ташкент және Мырзашөл уездері бірыңғай шаруашылық жүйені құрайтын. Мәселе Мырзашөл уезінде де қазақтардың басым болуында және мұнда егіншілікпен айналысатын қазақтардың өз жерлерінен айрылып қалу қаупі көп екендігінде және бұл аумақтардың Өзбек республикасына өтіп кету қаупінің күштілігінде еді.

Оның үстіне осы жылғы суландыруға қатысты бұл уездер бойынша жоспарлар қазақ елді мекендеріне тиесілі болды. Мырзашөл және Ташкент уездеріне қатысты ирригациялық жүйе шамамен 915000 десятина жерді құрады. Мұнда суландыруға орай мақта шаруашылығын дамыту үшін тамаша табиғи климаттық, жағдай бар еді. Қазақстан жағының пікірінше Ташкент және Мырзашөл уездерін жоғалту арқылы қазақтар "жалғыз мәдени жарамды жер бөлшегінен айрылар еді" деп санады. Оның үстіне Өзбектер онсыз да Түркістанның мәдени оазистерін жеткілікті түрде алды деп санады Қазақстан жағы.

Жизақ уезінен Қазақстанға берілетін 6 қазақ болыстары Мырзашөл уезімен бір деңгейде жатыр, бір тектес халықты құрады, ирригациялық мүмкіндіктері де бірдей, халқы да бірыңғай көпшілік қазақтар болды. Сондықтан да бір жүйеде жатқан, бірыңғай қазақтар тұратын өлкені бөлшектеу Қазақстан жағының заңды наразылығын тудырды.

Мырзашөл уезінің 1920 жълғы санақ бойынша Жизақ уезінін Қазақстанға берілетін 6 болысының халқымен қоса алғандағы саны мынадай. (Қазақтардың саны төмендетіліп көрсетілуі мүмкін);

Қазақтар - 19.878

Өзбек, сарт, тәжіктер - 14.538

Орыстар - 9.510

Қазақстан жағы ұстанған бағытында саналы түрде Ташкент және Мырзашөл уездерінің қай мемлекетке тиесілігін шешкенде Ташкент қаласы халқының санын назарға алмайтынын мәлімдеді. Біз, деп мәлімдеді Қазақстан үкімет орны басшылары, осы кезде аксиомаға айналған қарапайым ақиқатты басшылыққа аламыз, ол бойынша қалалық орталықтар тек сол қала тұрғындарының ғана жасағаны емес, ол сол қаланың өркендеуіне атсалысқан басқа да облыс халықтарының еңбегі болып табылады. Сондықтан да Ташкент қаласының кімге тиесілі екендігін оның іргесіндегі облыс халқының демографиялық, жағдайының ескеруіне қарай шешілуі тиіс.

Себебі қазақ, түркімен, башкұрт сияқты халықтар тарихи жағынан негізінен ауылшаруашылығымен айналысып, қалаларда аз тұрған. Солай екен деп олар орап жатқан қалаларды оларға бермеуге бола ма? Егер солай болса Башқұртстан-Уфаға, Қазақстан-Орынборға ие бола алмас еді. Кеңес өкіметінің ұлт саясатының әділдігіне сенім артқан Қазақстан жағы орысы көп Уфаны-Башқұртстанға бергендіктен, орысы көп Орынборды Қазақстанға астана еткендіктен, аумағында Ташкент облысының халқының 70%-ін қазақтар құрағандықтан Ташкент қаласының да Қазақстанға берілуін әділетті деп санады.

Өзбек қайраткерлерінің Ташкентке ие болуға ұмтылысын орынсыз, негізсіз дей отырып, Қазақстан жағы Ташкент ең алдымен мал өнімдерін даярлау орталығы болғандығын дәлелдеуге тырысты.

Ал мал өнімдерін тапсырушы жартылай көшпелі қазақтар, сондықтан Ташкент түркістандық қазақтардың өнім өткізу рыногы. Ташкенттегі қазақтардың сауда айналымының көлемі, оның өзбектер тұратын аумақтарымен салыстырғанда әлде қайда артық болғандығын дәлелдеді.

Бірінші дүниежүзілік соғысқа дейін Ташкент әкімшілік орталық болғанымен, Түркістан үшін экономикалық орталық бола алмады. Бұл оның экспорттық және импорттық сауда жағдайынан анық көрінеді.