Республикалық Ғылыми-әдістемелік конференция материалдар ы

1. Қазақстан Республикасының 2005-2010 жылғы бiлiмдi дамытудың мемлекеттiк бағдарламасы, Казахстанская правда 16 октября 2004 г. 2т. 1б.

2. Антуан де Сент-Экзюпери. Маленький принц. Минск. «Вышэйшая школа» 1986, 378 б.

3. Айдаров Р. Дәуiр және дәстүр. Алматы. Қазақстан 1974 ж.

4. Джанибеков У. Культура Казахского ремесла. Алма-Ата, “Онер”, 1982 г., с. 29.

5. Гончаров И.Ф. Эстетическое воспитание школьников средствами искусства и действительности М., Педагогика 86.

6. Ибрахим Ш. И. Рухани мәдениет және өнегелi құндылықтар. Алматы ақшамы. 1 наурыз 2000 – 2 б.
Ұ.Н. Арқабаева

№61 орта мектептің директоры, суретші-ұстаз

Оқыту мерзімінің өзгертілуі білім берудің мақсаты мен мәнінде, құрылымдық өзгерісінің функционалды байланысында, оның мазмұны мен технологиясында болып табылады.12 жылдық мектепке көшу – бұл басты мақсат емес, оны білім беру жүйесін өзгертудің басқа да принципиальды өзгерістерімен қатар, мектепті жаңа деңгейге көтерудің шешуші элементтерінің бірі деуге болады.

Сонымен ХХІ ғасырдағы қазақстандық мектеп оқушыдан мына өзгермелі заманға тез бейімделуді, жеке және отбасы өмірінде, болашақ кәсіптік қызметінде өз шығармашылығын іске асыра алатын түбегейлі өзгерісті талап етеді. Бірінші орынға қойылып отырған мақсат-оқушыны ішкі потенциалы негізінде жеке тұлға ретінде дамыту және ең үздік тарихи, мәдени және адамзаттың техникалық жетістіктерінің ара қатынасы арқылы мектептегі білім берудің басым мақсаттарын өзгертудің негізгі тұжырымдамасы болып табылады. Осындай параметрлерге тек 12 жылдық мектеп қана жауап беруі тиіс. Бәріне мәлім, бүгінгі күні бүкіл әлемде 12 жылдық мектепке есептелген жалпы орта білім берудің халықаралық стандарты қалыптасқан. Орта мектепте оқытудың 12 жылдық мерзімі АҚШ-та, Канадада, Жапонияда, Швецияда, Францияда қабылданған; ал Германияда, Чехияда, Италияда, Швецарияда -13 жылдықта, Голландияда -14 жылдық. Негізгі пәндерден осыған ұқсас мазмұндағы бағдарламаларды біздің елімізде 10-11 жас аралығында оқытатындықтан, оқушыларға артық салмақ түсіп,оқу сапасын төмендетеді, олардың денсаулығына кері әсер етеді. Соңғы 15 жыл ішінде негізгі мектептердегі оқушылардың оқу жүктемесі бір жарым есе өсті, мамандар мектеп оқушыларының 10 пайызының ғана денсаулығы жақсы дейді.

12 жылдық оқытуға көшу мәселесі Қазақстанда 2001 жылы білім және ғылым қызметкерлерінің ІІ съезінде көтерілді. Осы жылы ҚР Білім және ғылым министрлігінің Координациялық кеңесінің жұмыс тобымен Қазақстан Республикасының жалпы орта білім беру жүйесінің 12 жылдық оқу мерзімі Тұжырымдамасын жасау қаралса, республиканың әр облысының жұмыс топтарында орта білімді ұйымдастырудың түрлі құрылымдары қарастырылды.Қазақстан педагогикалық ғылымы мен тәжірибесінің потенциалының дамуы 2002 жылы 12 жылдық оқытудың 4+6+2 мерзімін ( 4 жыл – бастауыш саты, 6 жыл- негізгі саты, 2 жыл-кәсіптік мектеп), яғни мектептегі білім берудің жаңа моделін жасауды бастауға мүмкіндік туғызды.

Бұл - Ы.Алтынсарин атындағы Қазақ білім академиясының 12 жылдық білім беру моделін жобалаудың ғылыми ізденісі, ол 2001-2003 жылдары ҚР Білім және ғылым министрлігі мен «Өзгермелі әлем жағдайында Ұлттық стандартты дамыту» атты Сорос-Қазақстан қоры жобасы шеңберінде өткізілген. Зерттеу топтары жұмысының нәтижесі Қазақстан мектебінің білім беру әдістемесін жобалауды қалыптастыру болды және (00Р-дің) нәтижесіне бағдарланған білім беру моделі атанды. (00Р-дің) нәтижесіне бағдарланған білім беру моделі халықаралық терминологияда ағылшын тілінде «Outcomes Based Education» деп аталады.

Білім берудің осы түріне көшу мақсаттарын жүзеге асыру үшін 12 жылдық білім беру мәселесі жөнінде ғылыми-тәжірибелік Республикалық орталығы құрылды. 12 жылдық білім беру жағдайында соңғы нәтижеге бағдарланған ұлттық білім беру моделін қалыптастырудың стратегиялық маңызды мәселелерін шешу жолдары қарастырылуда.2002 жылдан бастап республиканың 104 мектебінде 12 жылдық білім беруге көшу тәжірибесі іске асырылуда. 2008 жылы бастауыш білім берудің Мемлекеттік стандарты қабылданды. 2009 жылы оқу бағдарламаларын бекіту аяқталды. Бастауыш мектепке арналған оқулықтарды аяқтау үшін нормативтік құжаттар өңдеушілерге жіберілді.

12 жылдық білім беруді оқытуды енгізу - Қазақстан Республикасының барлық білім беру жүйесін бәсекелестікке қабілетті етудің маңызды қадамы және халықаралық кеңістікке шығуға жол ашады. Бұл қазіргі кезеңдегі

қазақстандық қоғамның дамуының өзекті мәселесі -жалпы орта (12 жылдық білім беру), орта білімнен кейінгі және жоғары білім арасындағы сабақтастықты айқындайды және ол Қазақстанның педагогикалық зерттеулерінің алдағы мақсаттарының бірі болып табылады.

Ы. Алтынсарин атындағы Ұлттық білім академиясының вице- президенті, белгілі қазақстандық ғалым, педагогика ғылымдарының докторы С.Д. Мұқанова мектептегі білім беру мақсаттарын өзгертудің бірнеше факторларын анықтады. Солардың ішінде: басқа әлеуметтік жүйелермен, халықтармен, мемлекеттермен интеграциялануға ілескен қазақстан қоғамының демократиялық құндылықтарға мақсатты бағытталуы, бұл олардан педагогикалық талдаулар және білім беру жүйесіне компонентер арқылы, бірінші кезекте, мақсаттар арқылы енуді талап етеді; қазіргі педагогика түрлі жағдаяттардан шыға алатын және өмірден өз орнын таба білетін, пікір-көзқарастарын, идеялар мен мінез-қылықтарын, шығармашылық қасиеттерін қалыптастыра алатын жеке тұлғаға бағытталған, ал білім берудің бұрынғы білім парадигмасы түгесілуге айналды. Жеке тұлғаға бағытталған білім беру оқушылардың жаңа өнімді білімді, рухани құндылықтарды, тәжірибе игеруін қамтамасыз етуді қарастырады; Қазақстанның халықаралық міндеттері мектептегі білім беруді ұйымдастыруды оқу және өмірлік мәселелерді нәтижелі шеше алатын оқушы жетістіктерінің нәтижесін талап етеді (1). Бұл айтылғандар, мектептегі білім беру – оқытудың, мамандық алу мен өмірде жетістікке жетудің одан арғы негізі болуы деген сөз. Мектеп түлектері нарық қатынастары жағдайында бәсекелестікке қабілетті және соның факторы болып табылатын 12 жылдық оқытуға бағытталған өздігінен және одан әрі білім алуына дайындықты қалыптастыратын сапалы білім алулары керек. Сондықтан 12 жылдық оқыту жағдайында оқушыларға эстетикалық тәрбие беру мақсатында «бейнелеу өнері» пәнін жобалау - қазақстандық педагогиканың ең өзекті мәселесі және де біздің зерттеуіміздің негізгі мәселесін айқындап берді.

Қазақстан ғалымдарының пікірінше, білім беру үдерісін жобалау қазіргі кезеңдегі адамзат өркениеті мен мәдениетіне сәйкестікті қамтамасыз ететін көптеген принципиальды жаңа соны негізде болуы тиіс: Қазақстанда қалыптасқан жаңа қоғамдық құрылысқа және мектепке жүктелген бәсекелестікке қабілетті жеке тұлғаны қалыптастыруға бағытталған әлеуметтік тапсырысқа сай; елдің индустриальды және постиндустриалды дамуға көшу кезеңіне сәйкес; жаңа мектеп дидактикасы мен оқыту әдістемесіне, жаңа ғылыми жетістіктерге жету; үздіксіз білім берудің барлық сатысындағы сабақтастықты қамтамасыз ету; білім беру саласындағы халықаралық стандартқа сәйкестік(2).Осы мәліметтер мына фактіге меңзейді, 12 жылдық білім берудің барлық сатысында «бейнелеу өнері» пәнін жобалау үдерісінде мынадай факторларды ескеру қажет: 1) қазіргі кезеңдегі адамзат өркениеті мен мәдениетінің дамуы, жалпы айтқанда, жаһандану мен әлем қауымдастығының тұтастануының артуы, біртұтас ортақ ғаламшарлық өркениеттің өсуі.

«Бейнелеу өнері» пәні жаһандану жағдайында біріктіре алатын, шабыттандыратын және тәрбиелейтін ролі бар «ұлттық ерекшелікті» күшейтіп, ұлттық терең идеяларды ескеруі қажет. Мектептегі бейнелеу өнері саласындағы білім беру мазмұны ұлттық мәдениет пен өзіндік ұлттық сананы қалыптастыра отырып, оқушыны туған мәдениетінен жалпы қазақстандық, сол арқылы әлемдік мәдениетке жетелеуді қамтамасыз етеді; 2) постиндустриальды даму сатысында адамның әлеуметтік-экономикалық және қоғам өмірінің қоғамдық салаларындағы белсенділігі артады. Иә, адам капиталының экономикалық өсу мен оның тиімділігінің және бәсекелестікке қабілеттіліктің қайнары екенін мойындаған жөн.

Сондықтан білім беру жүйесінде мынадай жеке тұлғалық қасиеттер қажеттілігі туындауда:шығармашылықпен ойлау, айналада болып жатқан өгерістерді дәл және дер кезінде сезіне білу, диалог жасай білу және тағы басқа; 3) Көркем білімнің халықаралық стандарттары ( «бейнелеу өнері» пәні мақсаты мен міндеттерін әлемдік көркем педагогиканың жетістіктерін есепке ала құрастырады); көркем білім беруге ұсынылатын қоғамның нақты әлеуметтік тапсырысын айқындап, сараптау; 4) көркем білім берудің барлық буындарындағы сабақтастықты бақылау.

Біздің зерттеуміздің логикасына И.А.Колесникова мен М.П. Горчакова-Сибирскаяның әдістемесі жақын. Олар педагогикалық жобалау құрылымындағы төрт кезеңді бөліп қарастыруды ұсынады: жоба алды кезең, іске асыру кезеңі , ой толғаулық (рефлекстік) кезең және жобадан кейінгі кезең(3). Мақсаттың педагогтың жобалау қызметінің айқын көрініп тұрған соңғы нәтижесінің негізгі шарттарына қызмет ететіні түсінікті. Қоғам қажеттілігі арасында шоғырлана көрініс тапқан қайшылықты мәселелер бар екені белгілі, ол әлеуметтік тапсырыста да көрініс табуда және ғылым оны дер кезінде қанағаттандыра алмай отыр. Сондықтан жобалаудың ең басты негізгі мәні әлеуметтік тапсырыстарды орындаудан көрінеді. Бұл мақсатты нақтылауды, сипаттауды, өлшемділікті қамтамасыз етеді, жетістікке жетуді, икемділікті талап етеді.Жобалаудың объектісі ретінде белгілі бір педагогикалық құрылымдар: технология, әдіс, білім мазмұны, оқу бағдарламасы және т.б. алынады. Барды бар әдістермен жобалауды жасауда оны жай зерттемелерден, не басқа да педагогикалық құрылымдардан төмендетіп алмауды қарастырған жөн.

Жобалау субъектісі ретінде педагог немесе мамандар тобы алынады. Субъект қандай болса да, ол мынадай ерекше қасиеттерге ие болуы керек: шығармашылықпен ойлау және өнерпаздық, өнертапқыштық қабілет;жоғары еңбекқорлық және кәсіби шеберлік; қоғамдық мәні бар құндылықтарды бағдарлай білу; болашақта педагогикалық жобалауда жүзеге асырылатын шындықтың өзгеруінің салдарын көре алу.

Жоғарыда айтылған мәліметтер негізінде «бейнелеу өнері» пәнін педагогикалық жобалауда 12 жылдық мектептің барлық сатысында эстетикалық тәрбие беруге бағытталған тек 1 сызба түрінде ұсынылған.
Әдебиеттер:

1. 
   Муканова С.Д. Контекст организации компетентносно-ориентированного образования в Казахстане // «Открытая школа», август 2009. -?-№2. –С. 14-21.
   
2. 
   Косов В.Н., Скиба М.А. Проектирование образовательного процесса как фактор обеспечения непрерывности и переемствености образования // Вестник КазНПУ им. Абая, 2009. -№ 4. –С. 12-19.
   
3. 
   Колесникова И.А., Горчакова-Сибирская М.П. Педагогическое проектирование: Учебное пособие для вузов (под ред. Сластенина В.А., Колесниковой И.А.). М: Академия, 2008 -345 с.
   

Сызба 1.

В современном быстро меняющемся мире, реагируя на изменения общества, меняется и система образования, в том числе и педагогического. Востребованность учителя-профессионала и личности, педагогически подготовленной и психологически готовой к творческому подходу к обучению, воспитанию и развитию школьников, выдвигает в разряд весьма актуальных проблему, повышения профессиональной педагогической культуры и, прежде всего, профессионально компетентности учителя.

Современный этап развития отечестного образования высветил ряд проблем и в подготовке будущих учителей. Многие студенты-практиканты на себе почуствовали потребность на столько «функциональной грамотности» специалиста, которая несомненно важна и нужна, сколько в сформированности совокупности «творчески значимых личностных качеств», преобразующих необходимые знания опыт педагогической деятельности в индивидуально – творческий стиль и мастерство учителя. Однако система подготовки специалистов в области образования ориентирована, в основном, на профессиональное становление, и лишь декларитивно подверждает необходимость творческого саморазвития студента – педагога. На лицо обостряющееся противоречие между объективной необходимостью современного учителя в самосовершествовании и реальными возможностями его подготовки.

В связи с этим актуализируется проблема развития профессиональной компетентности будущих художников – педагогов как составляющей их профессионально-личностного становления. Объектом нашего исследования является процесс изучения специальных дисциплин студентов художественно-графических факультетов.

Предметом исследования является развитие профессиональной компетентности будущего учителя изобразительного искусства в процессе изучение специальных дисциплин.

Цель исследования – разработка, теоретическое обоснование и экспериментальная проверка комплекса организационно-педагогических условий эффективности развития профессиональной компетентности будушего учителя изобразительного искусства в процессе изучения специальных дисциплин.

В основу нашего исследования была положена гипотеза, согласно которой развитие профессиональной компетентности будущего учителя изобразительного искусства в процессе изучения специальных дисциплин в вузе будет носить инновационный характер и обеспечивать достижение целей профессионально-педагогического образования студентов, если реализуется культурологическая модель развития профессиональной компетентности и выполняется следующий комплекс организационно-педагогических условий:

- широкие внедрение инновационных приемов изучения специальных дисциплин в учебный процесс на факультете;

- обеспечение соответствия содержания образовательной деятельности художественно-графического факультета вуза уровню профессиональных притязаний студентов;

- обеспечение продуктивного и контекстного характера всех видов учебно-познавательной деятельности студентов;

- подчинение учебно-методического потенциала факультета развитию интеллектуальных и творческих способностей будущих учителей изобразительного искусства.

В соответствии с целью и гипотезой исследования нами были поставлены и решались следующие задачи:

1. выевление особенностей процесса профессионального образования студентов художественно-графического факультета;

2. выделение компонентов профессиональной компетентности букдущего учителя изобразительного искусства;

3. разработка культурологической модели развития профессиональной компетентности будущего изобразительного искусства;

4. определение комплекса условий эффективности развития профессиональной компетентности будущего изобразительного искуства;

5. проверка эффективности культурологической модели развития профессиональной компетентности и разработка методических рекомендаций по развитию профессиональной компетентности будущего учителя изобразительного искусства.

Известный росиийский ученый К.В. Шапошников понимают категорию «профессиональная компетентность» как готовность и способность специалиста принимать эффективные решения при осуществлении профессиональной деятельности /1/. Профессиональная компетентность «в целом характеризуется совокупностью интегрированных знаний, умений и опыта, а также личностных качеств, позволяющих человеку эффективно проектировать и осуществлять профессиональную деятельность во взаимодействии с окружающим миром»

/1, с. 13/. К.В. Шапошников и А.Н. Дорофеев считают, что в основу показателей субъектной профессиональной компетентности могут быть положены характеристики актуальной и потенциальной деятельности специалиста /там же/.

Рассматривая профессиональное компетенции, большинство исследователей /2; 3 и др./ выделяют: 1) простые базовые компетенции (формируемые на основе знаний, умений, способностей, легко фиксируемые, проявляющиеся в определенных видах деятельности) и 2) ключевые компетенции - чрызвычайно сложные для учета и измерения, проявляющиеся во всех деятельности, во всех отношениях личности с миром, отражающие духовной мир личности и смыслы ее деятельности. В некоторых исследованиях есть другие квалификации: 1) стандартные – те, без которых невозможно нормальное функцинирование личности или организации 2) ключевые – обеспечивают их конкурентоспособность на социально-экономическом рынке, выгодно отличая от аналогичных представителей, 3) ведущие – это «сотворение» будущего, проявляющееся в инновационности, креативности, динамичности и диалогичности (кооперативности, децентрации, поликультурности) /3/.

Требования к профессионально-личностным компетенциям, которые должны быть сформированы у современных специалистов в различных областях, особенно в связи с вступлением в Болонский процесс, широко анализируются в настоящее время на различных уровнях. Подписание Болонской декларации вызвало к жизни новые инструменты и инициативы, содействующие реализации целей формирования общеевропейского пространства высшего образования. Создана сеть информационных центров, обеспечивающая граждан стран-участниц Болонского процесса компетентной информацией о возможностях и требованиях по признанию дипломов и отдельных курсов обучения в зарубежных вузах, разрабатывается система перезачета кредитов, обеспечивающая сопоставимость объема изученного материала, разрабатывается шаблон приложения к диплому, содержащий развернутые данные о полученной квалификации. Описание содержания квалификаций по уровням требует компетентностного подхода. Выделенные умения и компетенции основываются на различных классификациях. Важно определить тенденцию: уточнение содержания компетенций, которые признаны важнейшими для будущих учителей изобразительного искусства.
Литература:

1. Шапошников К.В. Контекстный подход в профессиональной компетентности будущих лингвистов-переводчиков. Автореферат дис. ... канд. пед. наук. – Йошкар-Ола 2006. - 26 с.

2. Зимняя И.А. Ключевые компетентности как результативно-целевая основа компетентностного подхода в образовании. Авторская версия. – М.: Исследовательский центр проблем качества подготовки специалистов. – 2004.

3. Исаева Т.Е. Классификация профессионально-личностных компетенций вузовского преподавателя. В сб.: Труды международной научно-практической Интернет-конференции «Преподаватель высшей школы в ХХІ веке». Сб.4 – Ростов-н/Д: Рост. гос. университет путей сообщения, с 15-21.

Дамыған елдердегі білім беру жүйесінде ерекше маңызды болып табылатын мәселелердің бірі – оқытуды ақпараттандыру, яғни оқу үрдісінде ақпараттық технологияларды пайдалану болып табылады.

Қазіргі таңда елімізде білім беру жүйесінде жаңашылдық қатарына ақпараттық кеңістікті құруға еніп, көкейкесті мәселе ретінде күн тәртібінен түспей отырғандығы мәлім. Ақпарат мемлекеттің даму деңгейін анықтайтын стратегиялық қорға айналып, ақпараттық мәдениетті қалыптастыру, яғни мәлімет өңдеу мен оны тасымалдау ісін атқару өркениетті дамудың қажетті шарты болып табылады.

Қазіргі кездегі қоғам индустриялдық кезеңнен кейінгі дамудың ақпараттық кезеңіне аяқ басты. Ақпараттандыру жағдайында оқушылар меңгеруге тиісті білім, білік, дағдының көлемі күннен-күнге артып, мазмұны өзгеріп отыр. Оның басты сипаттарына – ақпараттық технологияларды кеңінен пайдалану адамдардың көптеген қызмет түрлерін компьютерлендіру, коммуникациялардың бірыңғай халықаралық жүйелерін жасау істері жатады. Соңғы кезде біздің қоғамда болып жатқан ауқымды өзгерістер білім саласында да біраз өзгерістердің туындауына себепші болып отыр. Қазақстанда жаңа білім беру жүйесі қалыптасуда.

Білім жүйесіндегі инновациялық өзгерістерге де президентіміз Н.Ә. Назарбаев назар аударып, ол республикалық мұғалімдер съзінде:»ХХ ғасырдың екінші жартысында белгілі болған нәрсе – ХХІ ғасырда алдыңғы саптағы елдер қатарына өз жастарының интеллектуалды және рухани ахуалын барынша дамыта алатын мектептер мен жоғары оқу орындарының ең тиімді жүйесін жасаған ел ғана көтеріле алады», - деген болатын. /1/.

Қазіргі кезеңде білім жүйесінің барлық салаларын нақты түрде ақпараттандырудың кешенді жоспары жасалуда. Информатикадан мемлекеттік білім стандартында көрсетілгендей бүгінгі таңда оқу мақсатын тек компьютерлік сауаттылық шеңберінде ғана анықтау жеткіліксіз. Қазір «Интернет» желісіне ену қажеттілігі туындап отыр. Біздің елімізде барлық мектептер компьютерлендіріп жатыр.

Бағдарламалар оқыту бағдарламалары деп аталады, себебі олардың ерекшеліктері оқыту мінездемесінде (түсініктемесімен, ережелерімен, тапсырманы орындау үлгілерімен және т.б.) құрастырылған.

Адам мәдениетінің компоненті қазіргі дүние танудың ең бастысы екені түсінікті. Әрбір мәдениетті және тәрбиелі адамның өмір сүріп отырған қоғамда өзін қоршаған ортаның қалай құрылғаны туралы ең болмаса жалпылама түсінігі болуы керек. Табиғатты сүю үшін ондағы болып жатқан құбылыстарды, қандай заңдылықтарға байланысты өзгерістер болып отырғанын білу қажет.

Адамның жас шағында жетілдірмеген ойлау қабілеті сол қалпында қалып қоятыны белгілі, сондықтан қазіргі ақпараттық қоғамдағы өмірге балаларды дайындау үшін олардың тек ойлау қабілетін, анализ бен синтез жасау мүмкіндіктерін ғана дамытып қоймай, оқыту процесінің ең маңызды бөлігі – ақпараттық мәдениет элементтерін бойларына сіңіріп, ұғындыру керек. Ақпараттық заманда өмір сүретін адам бастауыш мектептің өзінде-ақ, өзін-өзі шектей білетін негізгі нормалар мен ережелерді игеруі тиіс.

Осыған орай бастауыш сыныпта «Ақпараттық мәдениет негіздері» пәнін енгізу мынадай мақсаттарды көздейді:

- сезімді ынталандыру;

- білім, білік дағдыларын дамытуға қызығушылығын арттыру;

- жауапкершілігі мен міндеттері қалыптастыру;

- есеп пен талдау жасау дағдыларын үйрету;

- логикалық және ақпараттық ойлау қабілеттерін дамыту.

Сезімді ынталандыру – деген білім беруге жағдай жасау, сабақ кезінде мадақтау және көтермелеп отыру, оқытуда ойын түрлерін тиімді пайдалану, алға қойған мақсатын жүйелеу болып табылады.

Ақпараттық технология – қазіргі компьютерлік техника негізінде ақпаратты жинау, сақтау, өңдеу және тасымалдау істерін қамтамасыз ететін математикалық және кибернетикалық тәсілдер мен қазіргі техникалық құралдар жиыны.

Коммуникация – ақпаратты тасымалдап жеткізу құралдарын қамтитын жалпы ұғым.

Жаңа коммуникациялық технологияларды пайдаланудың басты мақсаты – оқушылардың оқу материалдарын толық меңгеруі үшін оқу материалдарының практикалық жағынан тиімді ұсынылуына мүмкіндік беру. Бұл мақсаттарға жетужолында электрондық оқулықтар, тексеру программалары, оқыту программалары сияқты программалық өнімдер қызмет етеді.

Білім саласында компьютер оқушы үшін оқу құралы, ал мұғалім үшін жұмысшы болып табылады. Оның қолданылуы нәтижелі болуы үшін бағдарламалық құралдар толық түрде мұғалімнің және оқушының алдында қойған мақсатына жетуін және шығару жолдарын қамтамасыз ету керек.

Бүгінде біз орта білім беруді одан әрі ақпараттандырудың екінші кезеңіне көштік, ол мазмұндық тұрғыда болады және компьютерлік сауаттылықтан жеке тұлғаның ақпараттық мәдениетінің іргелі операциялық негіздеріне ауысуды білдіреді, мұнда әрбір оқушы ақпаратқа, қазіргі ақпараттық технологияларға назар салып қана қоймай, оны тиімді қолдана білуі, Интернет ғаламдық ақпарат желісін пайдалана алуы тиіс.

Алайда, білім беру жүйесінде білімдік және ақпараттық технологияларды іс жүзінде үйлестіре қолдануда кемшіліктер кездеседі. Оның үстіне ақпараттық технологияның тез жаңаруы мәселені қиындата түседі. Жағдайды жақсарту үшін білім беру технологиялары мен ақпараттық қарым-қатынастық технологияларды кіріктіру қажет, сонда педагог өзі білетін, жақсы меңгерген, бейімделген техникалық құралдарды сабақта тиімді қолданады.

Қазіргі технологияларды білім жүйесіне енгізгенде, оқыту материалдарының педагогикалық мазмұндылығы мен әркімнің өзінің үйренуіне жағдай жасаудың маңызы зор. Оқыту ісінің тиімділігі мен сапасы көбінесе өздігінен оқып үйрену процесін ұйымдастыру мен пайдаланатын материалдардың сапасына тәуелді болады.

Компьютер және ақпараттық технологиялар арқылы жасалып жатқан оқыту процесі оқушының жаңаша ойлау қабілетін қалыптастырып, оларды жүйелік байланыстар мен заңдылықтарды табуға игеріп, нәтижесінде - өздерінің кәсіби потенциалдарының қалыптасуына жол ашуы керек.

Электронды оқулықтар - автоматтандырылған оқыту жүйесін, өзіне дидактикалық, әдіснамалық және ақпараттық – анықтамаларды, оқу тәртьібіндегі мәліметтерді алуға және білімді бақылады қамтамасыз етуге мүмкіндік берді.

Қолданыстағы мультимедиа көпбейнелі әртүрлі ақпараттарды, сөзді жән әуенді өнімдерді қолданады. Мультимедио оқып үйренушінің назарын тоқтатпай, өзіне аударып оқу сапасын арттырады.

Қазіргі техникалық құралдар мен компьютердің көмегімен көрініс тапқан оқу ұралын жасауда, компбютерде әртүрлі ойындар көрсетуге рұқсат етілген.

Білімді бақылау. Тексеруде және оқытуда кіріктірілген оқытудың бақылау элементтері, ойынды бақылаушы, үлгіледі бақылау элементтерімен және т.б. бағдарламаларда:

- оқу курстары мазмұнының мәзірін келісіммен қолма-қол өзгертуге болады;

- қиын тапсырманың өзгерту мүмкіндіктері қамтамасыз етіледі;

- оқушыға жеке қарқынмен жұмыс жасауға рұқсат етіледі;

Қазіргі компьютерлік жүйені ұйымдастыруда білімді бақылаудың ең көп таралғаны тестілеу жүйесі.

Ғаламдық компьютерлік жүйесі – Интернет.

Базадағы тізбек технологиясында оқу ақпараттарының мүлде жаңа түрі:

- оқулығы пайда болды. Internet - оқулықтың қолдану аймағы үлкен: өзіндік жұмыс жүйесі дистанциялық білім беру бірдей интерфейспен қамтамасыз етуде, ол тек бір курсқа ғана оқу құралы емес, әр уақытта дамытушы, оқып жетілдіруші және анықтама ортасы болып табылады.

Internet - оқулығы сол сапамен, компьютерлік оқулық, қосымша мүмкіндігі практикалық таралымы тасымалсыз – оқу материалының қолданылу аясының, бір нұсқасы Internet жүйесі және оқушы – пайдаланушы, алғашқы рет өзі үшін, өз қабілетімен браузер арқылы кіруге болады.

Бұл интернетті электронды оқулықпен салыстырғанда оның маңызды артықшылығы мен нақтылығы:

- оқулықтың оқушыға жету жолы қысқартылады;

- оқулықтың мазмұнын оперативті түрде жаңалау мүмкіндігін алады;

- оқулықты даярлауда шығындар қысқартылуда.

Интернет жүйесіндегі оқулықтан керекті қосымша материалдардың кез-келгенін алу мүмкіндігінің пайда болуы.

Дистанциялық оқыту.

2006 жылдан бері Қазақстанда дистанциялық оқыту жүйесі өңделуде. Дистанциялық оқыту жүйесі күндізгі және сырттай оқыту түрлерін ауыстырмай, керісінше толықтырады.

ДОЖ – бұл модульдік оқыту технологиясының ең ыңғайлы түрі, ол тұтынушыға және қазіргі ақпараттық және байланыс желісі технологиясының экономикалық тиімділігін және бағытын көрсетеді.

Дистанциялық оқытуда – оқыту технологиясы оқытушы мен оқушының аралық қашықтары жанында емес әртүрлі орында болуында. Дистанциялық оқытудың түсінігі оқыту түрінде қолданатын, мұғалім және оқушының бір-бірімен аралық қашықтарына және оқыту процессінің ерекше түрдегі тәсілдерін және әрекеттік нысанын енгізу.

Қазіргі сапада оқыту тәсілінің дистанциялық оқытуда қолданатыны: кейс технологиясы, тд – теледидар және жүйелеп оқыту технологиялары.

Кейс технологиясы – негізгі тестілеу оқу-әдіснамалық материалдардың жинақтама жиынтығын және оқушының өзіндік оқып біліп, жұмыс жасауға жіберу (оқытушы маманның кеңесімен - өңірлік орталығы консультантпен).

Тд технологиясы - эфирлік, кабельдік және теледидарлық жүйелеу негіздері арқылы технологияны пайдалануда.

Технология жүйесі – Интернеттік жүйелеу негіздері арқылы оқушыға оқу-әдіснамалық материалдармен және өзара оқытушы және оқушының қарым-қатынасында инртерактивті технологияны пайдалануда.

Дистанциялық оқытуда - типологияның әртүрлі белгілерімен өткізуге болады: оқыту мақсатымен; оқыту – тәртібімен; пәндік ерекшеліктерімен; оқушының дайындық деңгейімен; оқушының жасымен хабардар болу; пайдаланатын технологияның базасымен және т.б.

Бірден - бір ілгерілеудің ең жаңа пайдалы жағы - интернативтілігі.

Жаңа нысанның, жаңа дүниемен қалайда өзара әрекеттесудегі жан-жақты даму түрі. Интерактивті технологиялар. Кешенді шешім: мұғалімдерді оқытып үйрету, интерактивті тақталарды, проекторларды, тестілеу жүйелерін, бағдарламаны қамтамасыз ету.

Жаңа ғасырда – ақпараттық іс-әрекет барысын тек қана тышқан ғана емес, клавиатура және монитор басқарады. Сіздің алдыңызда интерактивті тақталарды және тестілеу жүйелерін ашатын, жаңа құрылысты толық технологиялар жасалған.

Интерактивті тақта проектормен қатар демонстрациялауда, компьютердің тышқанның орнын алмастырады және слайдтар мен компьютерлік анимация жасауда, жұмыс тақтасында және жай кәдімгідей табиғи бормен қолданып жұмыс жасайды.

Интерактивтік interaction – терминін ағылшын тілінен аударғанда «өзара әрекеттестік» деген ұғымды білдіреді. Интерактивті түсінігі информатика, коммуникация және өнеркәсіпті әрлендіру аймағында қолданады. Объекті аралық өзара әрекеттесудегі нысанның ерекшелігін суреттейді.

Бұл интерактивті тақтаның (ИТ) – құрылысында дәріс беруші немесе баяндамашы екі түрлі құрал-сайманды біріктіріп: кәдімгі маркерлі тақта мен экранда ақпараттың кескінін бейнелейді.

Интерактивті тақтаны меңгеруде арнайы машықты немесе білімді қажет етпейді. Интерактивті тақта жұмыс бастамай тұрғанда, кез-келген дерек көзіне компьютерге және проекторға қосқанда, экранда проекциялық кескіндер пайда болады, сонда сіз тікелей тақтаның жоғары жағынан жұмыс жасай аласыз.

Баяндамашы компьютердің тышқанымен жоғарыдан төмен қарай қозғалысының әсерінен, толық игеруіне болады. Ол не жасай алады? Тақтада слайдты, көріністі, сурет салуды, әртүрлі сызбалар сызуға, таңба салуға, кәдімгі тақтадағы сияқты нақты сызықтарды жасауға, компьютерлік файл түрінде сақтап, кейінге редакциялауға, принтордан басып шығаруға, факспен жан-жаққа, электрондық почтамен жіберуге болады.

Интерактивті тақтада жазу арнайы электрлі қалам ұшпен және саусақпен жүргізеді. Баяндамашы қолына арнайы маркерді алып, экранда: керекті орыдарды айналдырып сызуға, сурет салуға, жазылған мәтіндерді толықтыруға немесе дәлдеп түзетуде, кескіндермен жұмыс жасайды.

Сенсорлық ұйымдастыруда ұсталуға қатысты және тарататын үйлесімді электрондық дыбыстық белгіні, қолдың жазатын имылы тойтарыс береді. Тақта лотпен маркердің үш түрлі түстерімен және өшіргішпен жабдықталған. Бүгінгі таңдағы ақпараттық қоғам аймағындағы оқушылардың ойлау қабілетін қалыптастыратын және компьютерлік оқыту ісін дамытатын жалпы заңдылықтардан тарайтын педагогикалық технологиялардың тиімділігін жоғары деп есептеуге боалады.

Әдебиеттер:

1. ҚР президенті Н.Ә. Назарбаевтың «Республикалық мұғалімдер съезінде» жасаған баяндамасы.

2. Молоков Ю.Г., Молокова А.В. Актуальные вопросы информатизации

3. Образования //Образовательные технологии: Сб. науч. ст. Вып.1./Под ред. И.М. Бобко. Новосибирск: СИОТ РАО, 1997, с.77-81.

4. Новые педагогические и информационные технологии в системе образования// Под ред. Е.С. Полат.-М., 2000.

5. Е.Қ. Балапанов, Б.Б. Бөрібаев, А.Б. Дәулетқұлов. «Жаңа информациялық технологиялар. Информатикадан 30 сабақ» 242-380 бет, 2003 жыл.

6. Г.К. Абдрашева «Информатика: Оқу құралы»-Астана, 2007 жыл. 298-302 бет.

7. Д.Ш. Матрос, Д.М. Полев, Н.Н. Мельникова. Управление качеством образования на основе новых информационных технологий; М:; 2001; 30-33 бб.

8. Дистанционное обучение: Учебное пособие для вузов /Под ред. Е.С. Полат. – М., 1998

9. Васильева И.А., Осипова Е.М., Петрова Н.Н. Психологические аспекты применения информационных технологий // Вопросы психологии. 2002, №3

Қазіргі кезеңде студенттерге өрнек өнерінде шығармашылық іс-әрекетке оқытуды қалыптасқан оқу процесіне ауналдыруды мазмұнды педагогикалық жүйесі мен моделдік құрылымын қажет етеді [1]. Сондықтан да соңғы кезеңдердегі ғылыми-педагогикалық концепция ұлттық өрнек өнеріндегі көркем шығармашылықты оқытуда теориялық білім берудің түрлі принциптерінде қарастырады.

1. Ұлттық өрнек өнеріндегі көркем шығармашылықта ұсынылған теориялық деңгейлерді әрбір пәнде қарастыруды көздейді. Сол себепті әрбір пәннің ерекшелігі мен аралық байланыстың мазмұндық ерекшеліктері ескеріліп отырады [2].

Бірінші деңгейде өрнек өнері арқылы көркем шығармашылыққа оқытудың үлгілі жоспары бойынша теориялық моделдік негізі анықталады. Студенттерге өрнек өнеріндегі шығармашылық іс-әрекетті меңгерудің моделін жоспарлы түрде ұсына отырып қарастыру. Бұл деңгейде өнер түрлері сарапталып оларды өткізудің мазмұны мен мүмкіншіліктері жүйеленеді [3].

Нәтижесінде студенттерді өрнек өнеріндегі шығармашылық іс-әрекетке оқытудың жоспарлары жасалады.

Студенттерді өрнек өнеріндегі шығармашылық іс-әрекетке оқыту әрекеті моделінің бірінші деңгейі өрнек өнеріндегі көркем шығармашылық құрылымды анықтау, яғни көркем шығармашылықтағы ерекше мазмұнды жүйені қалыптастыру.

2. Студенттерді өрнек өнеріндегі шығармашылық іс-әрекетке оқытудың екінші деңгейі ұсынылған әрбір өрнек тақырыбындағы негізгі көркемдік мазмұнды ашу болып табылады. Бұл деңгейдегі негізгі мақсат өрнектерді көркем образдың өрнек элементтерімен сәйкес келуі, яғни шығармашылықты оқытудағы бағдарламаның жасалуы.

3. Студенттерді өрнек өнеріндегі шығармашылық іс-әрекетке оқытуда үшінші деңгей көркемдік материалдың ерекшеліктерін қарастырады. Яғни, үшінші деңгейдің моделдік әрекеті өрнек өнеріндегі көркемдікті қабылдаудың түрлі әдіс-тәсілдерін меңгеру, көркемдік әрекеттердің жаңа аспектілерін жетілдіріп дамыту [4].

Жоғарыда аталған үш деңгейде студенттерді өрнек өнеріндегі шығармашылық іс-әрекетке оқытудың теориялық моделі жасалынып, көркем шығармашылықтың ұғымы ғылыми-педагогикалық жүйеде қалыптасады. Жалпы, көркем шығармашылықтың негізінің танымал 3 белгісі бар: көркемдік ой, ойды көркем өңдеу, көркем ойды іске асыру. Ал жоғарыда аталған әрбір деңгейлердегі көркем шығармашылық әрекеттеріндегі ерекшеліктер белгілі бір кезеңдерде әсерлі мазмұндық қажеттіліктер пайда болады.

Өрнек өнеріндегі көркем шығармашылықтың даму кезеңдерінің бірінші көрінісі – көркемдік ой. Көркемдік ойдың ролі студенттердің өрнек өнеріндегі шығармашылық іс-әрекет нәтижелерінің көрінісі. Өрнек өнерінде кез-келген көркемдік ойлау, өрнектегі образды қабылдаудан басталады да шығармашылық әрекетпен аяқталады. Ал өрнек өнеріндегі шығармашылық әрекеттің негізгі бөлімі – көркемдік шешім қабылдау. Өрнек өнерінде көркем шығамашылыққа оқытудың теориясы мен практикасында көркемдік таным белсенділігінің үш деңгейі бар: репродутивтік демеу, көркемдік ізденушілік және шығармашылық. [4,5].

Репродуктивтік деңгейде өрнек өнерінің көркемдік танымы дайын үлгі арқылы жүзеге асырылады. Түсіндірмелі-көрнекілік көркем шығармашылыққа оқыту әдістемесінде осы тұрғыдағы ғылыми-педагогикалық ақпараттарды қабылдау жағдайында өтеді [6]. Яғни, студенттер бірінші деңгейде аталған өрнек өнерінің теориясы мен әдіснамалық іс-тәжірибені жетілдіре отырып көркем шығармашылықтың негізін дамытады [7].

Көркем шығармашылық әдіс – студенттерді өрнек өнерінде дайын үлгі бойынша емес, жаңадан қалыптасқан көркемдік әдіс-тәсілдердің негізінен шығармашылық іздену жұмысын жүргізу. Осы кезеңде өрнек өнерінде көркем шығармашылық ойлау қалыптасады.

Студенттерді өрнек өнеріндегі шығармашылық іс-әрекетке оқытуды көркем-графика факультеттеріндегі оқу жоспарларында өнерге үйретудің мазмұны моделдік негізде ұсынылады [8].

Жалпы алғанда, өрнек өнері арқылы көркем шығармашылыққа даярлау жүйесін моделдеуге белгілі бір мақсатты шарттар келесі талаптарға жауап беру қажет:

1. Өрнек өнерінің көркем шығармашылық мақсаты, өрнектің көркемдік сипатын анықтайтын теориялық білімдер көлемімен қоса шеберлікті жете меңгеруді қарастырады. Сондықтан студенттердің өрнек өнеріндегі шығармашылық әрекеттердің барлық түрлерінде арнайы білім мен іскерлікті дамытатын тапсырмалар алуы керек.

2. Өрнек өнеріндегі көркем шығармашылық тапсырмалардың мазмұны студенттерге түсінікті болып, оларға шығармашылық қызығу туғызатын көркемдік жағдайлар жасауы қажет. Көркемдік жағдайдың негізі студенттердің өздерінде бар білімдер мен көркемдікті шешу тәсілі арасындағы қайшылықта болуы керек.

Өрнек өнеріндегі көркем шығармашылық тапсырмаларды моделдеудің бұдан басқа да маңызды шарты - өрнек өнерін көркемдікпен стилизациялаудың көп варианттылығы болып табылады.

3. Өрнек өнеріндегі көркем шығармашылық тапсырма студенттерге тәжірибе жинақтау, оны қайталап ой елегінен өткізу стилизацияланатын өрнектердің аналогтары мен ұқсас түрлерін талдау және көркемдік шешімнің ұтымды варианттарын таңдау мүмкіншіліктерімен байланысты шығармашылық әрекеттерді өрнек құрылымына енгізуі керек.

4. Студенттерді өрнек өнеріндегі көркем шығармашылық іс-әрекетке оқытуда өрнек тақырыптарын таңдауға және графикалық, көркемдік материалдарға ерекше талаптар қойылады. Бұл талаптарға өрнектің көркемдік қызметі мен өрнек формаларының шығармашылық мүмкіндіктерін көркемдікпен стилизациялау түрлерін меңгеру, үлгілерді ұсыну мен арнайы тапсырмалар беру кіреді.

5. Өрнек өнеріндегі көркем шығармашылық тапсырмалар студенттердің теориялық білімдерінің жоғары сатысына сай келеді, сондықтан да білім мен іскерлікті өрнек өнерінде көркемдікті табуға пайдалана білуі керек. Бірақ та студенттердің өрнек өнеріндегі көркем шығармашылық әрекеттері жекелеген элементтерді стилизациялау ертерек кезеңдерінде де кездесуі мүмкін.

Өрнек өнеріндегі осындай тапсырмалар түрлерін олардың көркемдік бағытына қарай жекелеп қарастырайық. Бірінші деңгейге кіретін барлық тапсырмалар көркемдік образы толық емес өрнек түрлерін берілген тақырып бойынша графикалық моделдеу, яғни коп вариантты көркемдік әрекет (комбинаторлық) таңдауға мүмкіндік береді. Екіншіден, өрнек өнерінде ұсынылған көркемдік тапсырмаларды әр түрлі өрнек элементтерінің жекелеген бөлімі үшін графикалық іскерлікті қалыптастыру, бекіту және алған білімді жаңа жағдайда қолдау мақсатында пайдалануға жағдай жасады. Студенттерді өрнек өнеріндегі шығармашылық іс-әрекетке оқыту барысында қалыптасатын көркемдік ойлау сапасы, одан күрделі деңгейлердегі көркем шығармашылық тапсырмаларды шешу барысында қолданылады. Сонымен қоса, өрнек өнеріндегі көркем шығармашылықты меңгеру техникалық іскерлік пен арнайы мақсат қойылатын іс-әрекеттердің элементтері бар тапсырмалар жатады.

Біздің пікірімізше, ұлттық өрнек өнеріндегі көркем шығармашылықпен оқытып-үйрету, әдіс-тәсілдерін қалыптастыруды шартты түрде мынадай төрт топқа бөлуге болады:

• 
  нақтылы шығармашылық іс-әрекеттің құрылымын сипаттайтын;
  
• 
  нақтылы шығармашылық іс-әрекеттің әдістемесін ашып көрсететін;
  
• 
  оқытудың көркем шығармашылық пайымдауын және оған деген қабілетті дамытуға байланыстар;
  
• 
  студенттер өрнек түрлерінің жекелеген элементтерін таба білу әдістемесіне өрнек мазмұнына арналғандар;
  

а) идеяны сезіну және негіздеу студенттерге өрнек өнеріндегі бұрыннан белгілі көркемдік әдіс-тәсілдерді қайталап келіп, жаңа ерекшеліктерді меңгеру қабілетін дамытумен ерекшеленеді;

ә) өрнекті стилизациялауды образды қабылдау мұнда өрнектерді стилизациялау түрлі көркемдік әдіс-тәсілдер арқылы іс жүзінде асырылдаы. Студенттер өрнектердің тақырыптарына қатысты түрлі образдарды күрделендіре түсіп, оның мақсатын, шартын, көркемдік ерекшелігін анықтау әрекеті қалыптасады;

б) өрнектерді (белгілі тақырып бойынша), стилизациялауға практикалық жұмыс істеу студенттердің ізденімпаздығы, нақтылы шығармашылыққа ұлысып, жаңа өрнек күрделі көркемдік пен стилизация пайда болады. Яғни, өрнек өнерінде шығармашылық қалыптасалды.

2. Өрнектерді стилизациялауда образдың (көркем ойлаудың) айқын көрініс тапқан нәтижесі болады, бірінші кезеңде ол, ойға қонымды, ұғымды және қабылданған идея тапсырма болып табылады; екіншісінде – идеяны іс-тәжірибе жүзінде іске асыру мүмкіндігіне дейін жеткізу; үшіншісінде – образды ойды шығармашылықпен шешімді талдау және дамыта түсу.

3. Өрнектерді көркем шығармашылықпен стилизациялаудың әрбір кезеңіндегі процестердің, оның нәтижесінің ықпалы тиген ерекшеліктері болады.

4. Студенттердің түрлі өрнектерді стилизациялауда щығармашылық іс-әрекеттерге кірістіріп қосуды, олардың шығармашылыққа даярлығы мен интеллектік белсенділік деңгейін ескере отырып, көркем шығармашылық процестің әрбір дара кезеңінде жүзеге асыруға болады.

Алайда осы аталған дәлелдеулер, көркем шығармашылық процесс деп шығармашылықтың толық циклін, яғни қажеттіліктің көрініс табу сәтінен бастап (өрнек элементтерінің образды стилизациялауын сезіну және идеяны қабылдау), оны шығармашылық іс-әрекетке асырғанға дейінгі жоғарыда аталған барлық негізгі төрт кезеңі қабылданған жағдайда ғана іске асыруға болады. Бұл студенттердің алған теориялық білімі мен шығармашылық қабілетін педагогикалық пратикада іске асыруға өте қажет.

Ұлттық өнердегі өрнек өнерінің шығармашылық дамуын студенттердің шығармашылық іс-әрекетке процеске деген елеулі түрдегі ынта-ықылас, қазіргі кездегі ұлттық өрнек өнерінің танымдық қызметін қалыптастыру және осы мақсатта көркем шығармашылықты меңгерудің проблемалық әдістемелерін кеңінен қолдану арқылы көрініс беруде [9, 10, 11]. Ұлттық өрнек өнерінің бейнелеу өнеріндегі басқа жанрлардан басты айырмашылығы оның өзіндік бейнелеу әдісі (метод) атқаратын қызметі, көркемдеу тәсілдері мен құралдары бар. Мәселен, өрнек өнерінің негізгі көркем шығармашылық әдісі романтикалық дәріптеу (идеялизация) мен күрделі көркем жинақтау (типизация) болып табылады. Рас жинақтау әдісін біз стилизация деп дәлелдейміз. Себебі стилизация - әрбір өрнектің даралығы деген сөз. Олай болса өрнек өнерінде әрбір өрнек элементінің көркем стилизациялануы – қайталанбас тұлға, образ.

Мәдени-этникалық білім студенттерге, бәрінен бұрын мынадай қасиеттерді: жеке маман иесінің серіктігін, шығармашылық ойдың байсалдылығын, қарым-қатынастардың байланысын, сезімдердің тез өзгеруін қалыптастырады.

Өрнек өнерінде көркем шығармашылыққа студенттерді оқытудың моделі өрнек өнерінде көркем шығармашылыққа қойылатын талаптарды орындау тәсілдерін білу ғана емес, оған қоса көркемдік ойлау қабілетінің ерекшеліктерімен, образды өрнек элементтерін ойша моделдей білуді анықтайды. Бәрінен бұрын бұған себеп интеллектуальді ойлау жағына талаптың туу және шығармашылық қабілеттің өсуі, яғни образды өрнек өнерін ойша моделдеуге дағдылануы, өрнек формаларын өзгертуге және осы образдарды игеру барысында көркемдікпен елестетуге қалыптасуы.

Соңғы кезеңдерде ғылыми-педагогика саласының екпінді дамуы ұлттық өнер дәстүрінде, білім беру саласының күрделенуі, оқыту материалдарының әдіс-тәсілдерінің жаңаруы, оқытудың ғылыми әдістемелік, жаңа шығармашылықтардың пайда болуы, әртүрлі мамандық саласындағы аса мол қуаттардың шоғырлануы, мұның барлығы студенттерге өрнек өнеріндегі шығармашылық іс-әрекетті, ғылыми әдістемелік, шығармашылық деңгейінде оқыту талап ететін даусыз.

Болашақ мамандар бұл талаптарға сай келуі үшін жоғары оқу орындарында кәсіби білімді, көркем шығармашылық іс-әрекеттің танымдық және іс-тәжірибелік мәселелерін моделдейтін жоғары кәсіптік білім беру стандарттары арқылы көлемді теориялық және іс-тәжірибелік жаңа оқыту әдістемелерін іздестіруді қажет етеді.

Соңғы жылдары студенттерді өрнек өнеріндегі шығармашылық іс-әрекетке оқытудың теориясы мен практикасын зерттейтін педагогикалық еңбектер шыға бастады.

Педагогикалық зерттеулер нәтижесінде теориялық әдіснамалық негіз қаланды (В.В.Краевский, В.Оконь, М.Н.Скаткин, Н.Д.Хмель), студенттердің кәсіби бағытталуын қалыптастырудың педагогикалық негіздері қалыптасты (Л.А.Ивахнова).

Бүгінгі кезеңде ұлттық бейнелеу өнерін оқытып, үйрету анықтап айтсақ, шығармашылық іс-әрекеттердің түрленуі, жанрлық пайымдаулық құрылымының соны мүмкіндіктерін іздеп табуға деген танымсыз әрекет, толассыз қарбалас еңбек қажет.

Халық мұрасындағы ұлттық бейнелеу өнерін тану ғылымының осал буыны, жете зерттелмеген объектісі ұлттық ою-өрнектердің стилизациялануы мен түрлі реңктердің шығармашылық танымының қалыптасуы.

Студенттерге қазіргі ұлттық бейнелеу өнерін оқытып, үйрету бағдарына назар аударғанда, көркемдік формалардың баюын, шеберлік әрекеттердің (бейнелеу, ажарлау, әсерлеу, құбылту, даралау, айшықтау, жинақтау т.б.) көркемделуін атау қажет. Сондықтан да өрнектердің стилизациялануы мен түрлі реңктердің танымдық үлгілері, шығармашылық әдістемелік тұрғыда талдана отырып дамуы керек.

Әсіресе, өрнек өнерінің стилизациялануын сәтті алынған тақырып, студенттердің көңілін өзіне бірден аударады, олардың шығармашылық ой пікірлерінің өркен жаюына жағдай жасайды.

Осылайша, қазіргі кезеңде ұлттық өрнек өнерінің әдістемелік жүйесін жасауда алдымызда тұрған міндеттер өте көп және әртүрлі.

Ұлттық өнердегі өрнек өнерін оқытып үйретудің әдістемелік жүйесінің жасалу жолдары мен сол өнерге студенттердің қандай үлес қосатынын, қандай әдістемелік тәсілдермен баратындығын бағдарлайды.

Сонымен, біз студенттердің бейнелеу өнері пәнінде ұлттық өрнек өнерінің шығармашылық дамуын, оқытып-үйретуде шығармашылық стилизациялаудың белгілі бір ерекшелігі іздестіру саласының салыстырмалы белгісіздігіне және олардың дамуының көпнұсқалы болатындығын анықтадық. Дегенмен, кез келген өрнек элементтерінің шығармашылық ойлау құрылымы үш құрамнан тұрады. Оған образды ойлау әрекетінің ұғымдық, ұқсастық (теориялық) образды (көрнекілік) және шығармашылық іс-әрекет өрнек элементтерінің өзара байланысы жатады.

Ұлттық мәдени мұрамыздағы өрнек өнерінің стилизациялануы, жанрлық формалардың дамуы, өзгеруі, жаңғыруы туралы әлі айтылмаған пікірлер, жасалмаған тұжырымдар баршылық. Фольклор мен ұлттық қолданбалы қолөнері, оның ішінде өрнек өнеріне байланысының өзі қат-қабат. Қазіргі ұлттық өрнек өнерінің жанрлық формасына әдеттегі еуропалық өнермен бағалау қиын, одан гөрі өрнек өнерінің стилизациялануын жаңа жанрлық форма деп тану ақиқатқа жақын келеді.

Жалпы ұлттық өрнек өнерінің көркем шығармашылығы өз ішінде түлемей, түрленбей, ілгерілемей тұрмайды. Ал сол, түрлену дегеніміз – көркемдік даму ықпалымен болса, онда ондай өзгерістер (шығармашылықтар), сөз жоқ, қандай өнер болса да ұлттық өнерден басталады.

Әрине бұл пікірді біз зерттеп отырған өрнек өнеріндегі көркем шығармашылықтың жан-жақты ашу үшін оны басқа өнер түрлерімен салыстырмалы тұрғыда көрсету (ұқсастығын, сабақтастығын, үндестігін т.б.) зертеу жұмыстарының құндылығын арттырмаса, кемітпейді.

Осыған орай ұлттық өрнек өнерінің атқарар міндеті ең алдымен сурет, бейне жасау, адамның көңіл-күйімен өнерге деген ынта-жігерін білдіру, жер, су, табиғат құбылыстарын адамның шығармашылық әрекеттерімен шынайы жеткізе білу, жалпы өрнек өнерінің қалыптасуы, белгілі нормалы сипаттарға ие болуы, халықтың өнеріндегі әлеуметтік бетбұрыс жағдайларға байланысты.

Біз білім жүйесіндегі мемлекеттік тұжырым концепциясын сөз еткенде, осы уақытқа дейін жинақталған өрісі әлемдік, берісі отандық озық ғылыми-педагогикалық тәжірибелерді жатсынбаймыз. Біз қазақтың дәстүрлі тәлім-тәрбиесі мен ғылыми-педагогикалық төл ізденістеріне айрықша мән береміз. Сондай-ақ, білім сатыларының сабақтастығы мен білім мазмұнын пәндік жүйеге негіздеу арқылы, жалпыға бірдей міндетті орта білім саясатының мемлекеттік деңгейінде шешілуін мойындаймыз.

Бұғаулы ойдан, шектеулі ұғымдардан құтқару қажет. Мұны болашақ мұғалімді білімге, шығармашылыққа жетелеудің бір арнасы деп ұғу керек.

Осы басты және негізгі қағиданың үшеуі де қазақ халқының ұлттық тәрбие үрдісінен алынып отыр. Халқымыз келешек ұрпағын осыларды басшылыққа ала отырып тәрбиелеген. Бұл – орта ғасырға шегіну емес, ұлттық сана мен нанымдарды қайта қалыптастыру деген сөз. Ұлттық мәдени қазыналар арқылы тәрбиелеп, әлемдік мәдениет пен болашық ұрпақың жан-дүниесін одан әрі байытуға ұмтылу деген сөз.

2. Ивахнова Л.А. Научные основы подготовки учителя к конструрированию содержания учебных предметов. Монография, Алматы, 1995, 192с.

3. Хмель Н.Д. Методическая характеристика области профессиональной деятельности учиеля // Вестник АГУ им.Абая. №21. 1995. С.З.

4. Матюшкин А.М. Развитие творчекой активности школьников, М, 1991,155с.

5. Лернер И.Я. Процесс обучения и его закономерности, М, 1980, 96с.

6. Орлов В.И. Содержательная учебная информация //Педагогика, 1993. №1 С

№ 23-26.

7. Скаткин М.Н. Проблемы современной дедактики, М, 1980, 344с.

8. Ивахнова Л.А. Научные основы подготовки учителя изобразительного искусства к конструированию содержание учебных предметов. Дис. докт. Пед. Наук, М, 1996.

9. Дидактика средней школы. Под. Ред. М.А. Данилова и М.Н. Скаткина, М, 1982, 190.

10. Лернер И.Я., Скаткина М.Н. 5 методах обучения // Советская педагогика, 1965. № 3. С. 116.

11. Балкенов Ж. Халық мұрасындағы ұлттық өрнек дәне әдістемелік монография. Қарағанды, 1996,198 б.

Впервый вопрос перехода на 12-летнее обучение в Казахстане был поднят на Втором съезде работников образования и науки в 2001 году. В этом же году рабочей группой, Координационным советом Министерства образования и науки РК по разработке Концепции системы среднего общего образования Республики Казахстан с 12-летним сроком обучения, членами раюбочих групп различных областей руспублики были расмотрены различные структуры организации среднего образовангия. Потенциал развития казахстанской педагогической науки и практики позволил начать в 2002 году исследования по разработке новой модели школьного образования с 12-летней продолжительностью в структуре 4+6+2 (4 года – начальная ступень, 6 лет – основная ступень, 2 года – профильная школа). Это научные изыскания Казахской академии образования им. Ы. Алтынсарина по проектированию модели 12-летнего образования, проведенные в период 2001-2003 гг. В рамках проекта МОН РК и Фонда Сорос-Казахстан «Развитие Национального стандарта в условиях изменяющегося мира». Результатом работы исследовательской группы стало формулирование методологии проектирования школьного образования Казахстана, которая названа моделью образования, ориентированной на результат (ООР). Модель образования, ориентированный на результат, в международной терминологии на английском языке называется «Outcomes Based Education».

Для реализации задачи перехода на этот вид образования был создан Республиканский научно-практической центр проблем 12-летнего обзования. В условиях 12-летнего образования решается стратегически важная задача формирования национальной модели образования, ориентированная на конечный результат. С 2002 года в 104 школах республики осуществляется эксперимент по переходу на 12-летнее образование. В 2008 году приняты Государственные стандарты по начальному образованию. В 2009 году закончилось утверждение учебных программ. Нормативные документы переданы разработчикам для завершения работы над учебниками для начальной школы.

Введение 12-летнего общего образования является одним из важнейших шагов в достижении конкурентноспособности всей системы непрерывного образования Республики Казахстан, выходе его в международное пространство. Это выявяет на современном этапе развития казахстанского общества актуальную проблему преемственности программ общего среднего (имеется в виду 12-летнего образования), послесреднего и высшего образования, что является задачей дальнейших педагогических исследований Казахстана.

Известный казахстанский ученый вице-президент Национальной академии образования им. Ы.Алтынсарина, доктор педагогических наук С.Д. Муканова определила ряд факторов изменения целей школьного образования. Среди них? – целенаправленная ориентация казахстанского общества на демократические цености, сопровождающаяся интеграцией с другими социальными системами, народами, государствами, требует их педагогической интерпретации и включения в образовательную систему через компоненты, и в первую очередь, через цели; - современная педагогика ориентирует на воспитание личности, умеющей самоопределяться и действовать в различных ситуациях, создавая всякий раз соответствующую продукцию – мнения, идеи, поступки, произведения; - парадигма знаниевого образования исчерпала себя. Личностно-ориентированное образования в обеспечении подготовки учащегося к продуцированию новых знаний, опыта, а также ценностей: - международное обязательства Казахстана требуют организации школьного образования в обеспечении подготовки учащегося к продуцированию новых знаний, опыта, а также ценностей; -международное обязательства Казазстана требуют организации школьного образования с учетом цели достижения учеником результатов, которые предполагают успешность решения учебных и жизненных проблем (1). Сказанное означает, что школьное образование должно стать основой для дальнейшего обучения, получения профессии и дочстижения успехав жизни. Выпускники школ должны получить качественное образование, формирующее готовность к дальнейшему обучению и самообразованию, являющееся фактором и конкурентноспособности в условиях рыночных отношений, на что направленно обучение в 12-летней школе. Поэтому вопросы проектирования предмета «изобразительное искусство» в эстетическом воспитании школьников в условиях 12-летней школы – одна из актуальных задач современной казахстанской педагогики, что и определило проблему нашего исследования.

По мнению, казахстанских ученых проектирование образовательного процесса должно происходить во многом на принципиально новой основе, обеспечивающей соответствие: - современному этапу развития человеческой цивилизации и культуры; - новому общественному строю, сформировавшемуся в Казахстане и соответствующему социальному заказу школе, направленному на формирование конкурентоспособной личности; - задаче перехода страны от индустриальной к постиндустриальной стадии развития; - новейшим достижениям науки, школьной дидактики и методики преподавания; - необходимости обеспечения преемственности всех уровней непрерывного образования; - международным стандартам в области образования (2). Данное указывает на тот факт, что в процессе проектирования учебного предмета «изобразительное искусство» на всех ступенях 12-летнего образования необходимо учитывать следующие факторы: 1) современной этап развития человеческой цивилизации и культуры, который в общих словах характеризуется глобализацией, возрастающей целостностью мирового сообщества, становлением единой общепланетарной цивилизации. Для предмета «изобразительное искусство» данное означает, что в условиях глобализации необходимо усилить «национальную специфику», учитывать те глубинные национальные идеи, которые смогут сыграть объединяющую, вдохновляющую и воспитывающую роль. Содержание образования в области изобразительного искусства школа призвана обеспечить трансляцию национальной культуры и формирование национального самопознания, развитие ученика от родной культуры к общеказахстанской и через нее – к мировой; 2) в постиндустриальной стадии развития повышается активность человека в социально-экономической и общественной сферах жизни общества.

Именно человеческий капитал признается краеугольной камнем конкурентоспособности, экономического роста и эффективности. Поэтому в системе образования стали востребованными такие качества личности как: творческое мышление, умение адеккватно и своевременно реагирывать на происходящие перемены, умение строить диалог и многие другое, 3) международные стандарты художественного образования (конструирывать цели и задачи предмета «изобразительное искусство» с учетом достижений мировой художественный педагогики); выяснение и анализ конкретного социального заказа общества, предъявляемого к хужожественному образованию; 4) соблюдение преемствености всех художественного образования.

Логике нашего исследования наиболее близок подход И.А. Колесниковой и М.П. Горчаковой-Сибирской, предлагающих выделить в структуре педагогического проектирования четыре этапа: предпроектный, этап реализации, рефлексивный и послепроектный (3). Понятно, что цель, будучи идеальным представлением конечного результата, служит основной предпосылкой проектировочной деятельности педагога. Известно, что проблема есть концентрированное выражение противоречий между потребностями общества, выраженными в социальном заказе, и невозможностью науки своеременно их удовлетворить. Поэтому основополагающий смысл проектирования видится в выполнении социального заказа, что требует предельной конкретизации, т.е. описания, обеспечивающего измеримость, достижимость, гибкость и конкретность целей. В качестве объекта проектирования, выступает, как правило, определенная педагогическая конструкция: технология, метод, содержание образования, учебная программа и т.д. Создание известным способом низводит проектирование до уровня обычной разработки той или иной педагогической конструкции. Субъектом проектирования выступают педагог или группа специалистов. Каким бы ни был этот субъект, он должен обладать, следующими специфическими чертами: творческим мышлением и способностью к изобретательству; профессионализмом и высокой работоспособностью ; общественно значимыми ценностными ориентациями; способностью предвидеть последствия перспективных изменений действительности, реализуемых в педагогическом проекте. На основании вышеизложенного, процесс педагогического проектирования предмета «изобразительное искусство» на всех ступенях, направленный на эстетическое воспитание в 12-летней школе может быть представлен в виде схемы 1.

1. Муканова С.Д. Контекст организации компетентностно-ориентированного образования в Казахстане // «Открытая школа», август 2009. - №2. – С.14-21.

2. Косов В.Н., Скиба М.А. Проектирование образовательного процесса как фактор обеспечения непрерывного и преемственности образования// Вестник КазНПУ им. Абая, 2009. - №4. – С.12-19.

3. Колесникова И.А., Горчакова-Сибирская М.П. Педагогическое проектирование: учебное пособие для вузов (под ред. Сластенина в.А., Колесниковой И.А.). М.: Академия, 2008 – 345 с.

В связи с переходом на новый уровень подготовки, кредитно-технологического обучения поступивших в вуз студентов, по специальным дисциплинам академический рисунок и рисунок, практические часы по учебному плану фактически сокращены на 50%, то есть теперь 3 учебных часов в неделю. Тогда как в линейной системе на обучение было выделено 6 учебных часов в неделю. Несмотря на такое положение, преподавание курса обучения академическому рисунку и рисунку, должно быть качественным и доступным и в свою очередь действительно соответствовать новой кредитной системе. Для этого наряду с традиционным процессом в преподавании выше сказанных специальных дисциплин, нужны также инновационные методы с применением научной и практической методике в синтезе, то есть современной системы комплексного изобразительного метода. Это значить, соблюдение единой связи при выполнении практических аудиторных постановок, далее домашних и творческих рисунков в учебном процессе.

Академический рисунок и рисунок в качестве основного практического предмета преподается на всех курсах. Обучение в кредитно-технологической основе предполагает инновационный системно-комплексный изобразительный метод преподавания этих дисциплин. В связи с этим учебное пособие « Графические виды рисунков и их применение при изображении фигуры человека в учебном процессе», которое издано гор. Астане в 2009году, где также представлены виды жанров, которые выполненные в графических рисунках, например: натюрморты, пейзажи, головы человека и составлены с учетом инновационного системно-комплексного изобразительного метода преподавания академического рисунка и рисунка.

Практический (рисунки) и теоретический (научный) материалы даются последовательно и весьма полезны, а также удобны в целях применения их в практических учебных рисунках. В учебном пособии рассматривается актуальный методически- изобразительный процесс, именно с организации аудиторной постановки по рисунку, и далее от начало его выполнение в рисунке и конечно же, до его завершение, то есть последовательный изобразительный процесс, куда входят следующие изобразительные понятия в рисунке, как: анализированное рассматривание натуры, перед ее изображением, поэтапное ведение рисунка и актуальный выбор необходимого графического вида рисунка для выполнение каждого этапа учебной постановки. Применение в учебных постановках в аудитории и на пленэре (изображение на природе) восьми графических видов рисунков. Возьмем такую постановку, рисунок головы человека с шеей. Чтобы успешно могли ее нарисовать, кроме предоставленных практически выполненных преподавателем рисунков головы с шеей в трех поворотах (в фас, три четверти, в профиль), необходимо сделать информационное сообщение относительно формы головы и ее деталей рисуемой натуры.

Во-первых, какие в природе существуют формы головы человека, а также какие существуют формы шеи. Какую конструктивную форму представляет голова с шеей данной натуры. Во-вторых, рассказать и показать об инновационных формах деталей головы человека: конструкциях, пропорциях и расположениях на голове человека (бровей, глаз, носа, губ, ушей). В-третьих, какие в природе существуют инновационные формы наружных костных границ глазниц с расположением в них глазных яблок. В-четвертых, какие природе существуют инновационные формы лобной части, а также его конструктивная форма. После инновационной информации, согласно выделенным часам для изображения постановки, следует определить количество выполняемых этапов в рисунке и количество применяемых инновационных графических видов рисунков в процессе выполнение рисуемой постановки. Затем нужно им задать домашнее задание: наброски и рисунки на каждую учебную неделю. При этом один рисунок головы с шеей с натуры выполняют параллельно с аудиторной постановкой по этапам с применением «Графических видов рисунков и с единым графическим решением.

Актуальное применение « Графических видов рисунков» в каждом этапе в рисунке, позитивно влияет на профессиональный уровень рисующего, это, в свою очередь, непременно способствует на создание рисуемого образа натуры. Во время выполнения этапов в рисунке, студент познает секреты технической стороны ведения рисунка и моделирование формы в трехмерном пространстве.

Во время графического выполнение рисунка по этапам нарабатывается совместное слияние практически-профессионального навыка ( чувство композиции, пропорции, поэтапное ведение с применением графического вида рисунка, выявление характера и портретного сходства ) и технического приема в моделирование работе ( выполнение рисунка: штрихом, линией, разных величин и в разных наклонах,и с применением полутени и собственной тени, тоном и штрихом ) и метод лессировки, это профессионально-технический прием в рисунке. Результатом изображения, конечно же, является наглядное выражение языком графики на рисуемой плоскости бумаги, образ рисуемой натуры.

Процесс рисование с натуры должен быть активным и познавательным с учетом ее изучения: композиции, пропорции, характера изображаемой натуры, анализированное моделирование формы в пространстве, плотность и материальность, естественная среда в изображаемом рисунке и, за исключением при этом, пассивное копирование рисуемой натуры. Следует отметить, что отсутствие теоретических знаний и практического анализа во время изображение натуры, приводит рисующего только к срисовыванию натуры.

пространственный рисунок, противосветовой рисунок (контражур), контраст-

ный светотеневой рисунок, анатомический рисунок. Все эти рисунки – представляют инновационный метод в преподавание академического рисунка и рисунка

Как было сказано выше, «Графические 8 видов рисунков» можно применять в практических аудиторных постановках и в домашних рисунках в учебном процессе во всех учебных заведениях художественного профиля (вузе, колледже, художественной школе, общеобразовательной школе и в изо студиях) по дисцип-

линам: академический рисунок и рисунок, специальный рисунок и на пленэре в природных условиях.

Актуальность применения инноваций « Графических 8 видов рисунков» представляется возможным во время изображения: натюрморта, пейзажа, головы человека, фигуры человека (одетой, обнаженной) в набросках и в зарисовках.

Каждый графический вид рисунка с его выполняемой функцией в теоретическом плане составлен характерно в текстовом определении

его задачи, с учетом практического выполнения в рисунке, с учетом степени его сложности. Это в свою очередь облегчает в части доступности теоретической части и практического применения каждого вида рисунка, потому что способствует качественному и профессиональному выполнению задачи в период изобразительного процесса с натуры в академическом рисунке и рисунке.

Согласно текстовому расположению, они последовательно усложняются, и каждый вид рисунка представляется собой самостоятельным. Восемь графических видов рисунков в процессе их практического применения в рисунке в целом отличаются и между собой. Аудиторные и домашние рисунки в период определенного учебного времени должны выполняться с единой задачей и с одинаковым графическим решением. В этом случае инновационный метод, то есть параллельное выполнение изображения натуры (аудиторной и домашней рисунков, кроме набросков и других заданий) будет студентам понятен в теоретическом и практическом плане выполнение гораздо быстрее. «Графические виды рисунков» в практических работах надо их уметь профессионально применять, как в аудиторных постановках при изображении натуры, так и в самостоятельных рисунках и на пленэре в учебном процессе.

Вероятность выбора вида рисунка оправдывается, как известно, тем, что не каждую рисуемую натуру можно изобразить одним графическим видом в рисунке.

В природе к одной натуре, вследствие ее внешней формы и ее характера фигуры, особенно удобно подходит для выражения данного образа, скажем линейный или линейно-конструктивный вид выполнения рисунка. Тогда как для другой натуры наоборот, может быть приемлем применяемый вид в рисунке: тонально-штриховой или живописно-пространственный рисунок и т. д.

Надо ориентироваться в каждом конкретном случае только на натуру исходя от выделенного времени на ее изображение, и согласно этому выбрать наиболее актуальный графический вид рисунка для успешного выполнения задачи в данной постановке. Особенно на пленэре, вследствие разнообразности выполняемых заданий и видов жанров (портрет человека, натюрморт, пейзаж, растительный и животный мир), весьма благоприятно созданы условия для практического выпол-

нения всех 7 видов графического изображения в рисунке, а также для выполнения композиционных набросков и кратковременных зарисовок.

Учитывая отведенное время на выполнение каждой изобразительной работы рисунка (односеансовый, многосеансовый, противосветовой-контуражур), можно рисунки выполнить наиболее характерным изобразительным материалом, чтобы ясно выразить графическим языком образ данного объекта.

Чтобы профессионально применять в учебном процессе «Графические 8 видов рисунков», желательно знать конкретно текстовые определения, которые состав - ленные

впервые автором (профессором И. Ш. Ачиловым), и методику практического изобразительного процесса каждого вида рисунка, которые включены в учебное пособие.

Это в свою очередь помогает более верно определить последовательность ведения этапов в рисунке и, конечно же, качественно решить поставленную задачу при изображении рисуемой натуры. Кроме этого учебное пособие располагает 130 авторскими рисунками, в качестве практического изобразительного материала, которые по своим практическим назначениям, вполне соответствуют « Графическим 8 видам рисунков» инновационной методике с текстовыми определениями.

К ним относятся: наброски композиционные, зарисовки, натюрморты, пейзажи, рисунки головы натурщиков, полуфигуры человека, рисунки в одежде и обнаженной фигуры человека и двух фигурные постановки в одежде и обнаженные.

Применения инноваций в практических аудиторных постановках и в домашних рисунках, а также и в пленэрных условиях, несомненно, развивает умение анализировать и логически мыслить при изображении натуры, что очень полезно сказывается в живописи и в композиции.

Обучение последовательности рисунку от простого графического вида рисунка к сложному с применением инновационного метода, способствует лучше понять изобразительный процесс ведение рисунка. Скажем так, каким образом надо выполнить рисуемую натуру, например: в линейном рисунке, в линейно-плоскостном рисунке, линейно-конструктивном рисунке, тонально-штриховом рисунке, живописно-пространственном рисунке и т. д.

Обучаясь теории (текстовым определениям каждого вида рисунка) и практике в процессе графического изображение натуры, рисующий приобретает последовательно-стабильные профессиональные навыки.

Умения применять « Графические 8 видов рисунков» (это арсенал знаний в области рисунка) в практических рисунках в зависимости от располагаемого времени, каждый может свободно использовать любой вид рисунка в процессе изображение натуры.

Переход на новую кредитную систему обучения соответственно предполагает инновационные решения. В связи с такой ситуацией, происходит качественное соревнование умов и интеллектуальных возможностей в улучшении методики преподавании предметов. Следовательно, с учетом времени, методика преподавания постоянно должна динамично развиваться в лучшем направление, так как это связано с постоянным ритмом движения и в процессе подготовки молодых специалистов художественного профиля

Учитывая постоянно растущий интерес молодежи к изобразительному искусству, в частности, академическому рисунку и рисунку в художественных, художественно-прикладных, художественно-графических (педагогических), архитектурно-дизайнерских факультетов вузов и колледжей, в художественных школах и в студиях. Применение в учебном процессе русско-казахского словаря состоящий из более 800 слов и предложений является актуальным по дисциплинам: академический рисунок и рисунок. Данный словарь терминов нужен в работе преподавателя и студенческой молодежи в процессе обучения рисунку в казахских и в русских отделениях.

Во время работы над рисунком натюрморта, пейзажа, портрета человека, фигуры человека, знание определенных названий изображаемой натуры весьма благополучно сказывается во время выполнения намеченных задач.

Основное предназначение данного актуального труда его широкие возможности применения в учебном процессе на всех уровнях художественного образования и в будущем в педагогической и в творческой работе

Современность учебного пособия состоит в том, что оно составлено с учетом требований времени, динамичного развития инновационных знаний. Это поможет качественно решить вопрос, а именно подготовку специалистов нового уровня по дисциплине академический рисунок и рисунок.

Инновация системно-комплексного изобразительного метода имеет практическое основание в процессе преподавания данных дисциплин. Поэтому каждый рисующий на любом уровне художественного образования под руководством преподавателя (который должен владеть инновационной системой) при выполнении рисуемой постановки, свободно мог «Видеть» и «Понять» рисуемую натуру и с пониманием применять в аудиторных постановках в домашних рисунках и в пленэрных условиях все инновации системно-комплексного изобразительного метода.

Бастауыш білім беру қызметі алдымен орталау, кейін орта білім берудің бір сатысы болып өзгерді. Жаңа жағдайларда 6-11 жастағы балалардың оқу мүмкіндіктерін зерттеу қорытындысына байланысты бастауыш білімнің мақсаттары айқындалды. Осындай мақсаттағы зерттеулер нәтижесінде оқу қызметінің әртүрлі теориясы жасалды. ХХ ғ. соңындағы білім беру жүйесіндегі демократиялық жағдайда мұғалімдердің педагогикалық ғылыми-зерттеулер нәтижесіне деген қызығушылығы артты.

Кіші мектеп жасындағы оқушылардың білік-дағдыларын қалыптастырудың психологиялық-педагогикалық аспектілерін өз еңбектерінде барынша нақты ашып көрсеткен белгілі ғалымдар Л.С. Выготский, П.Я.Гальперин, А.Н.Леонтьев, Л.В.Занков. Д.Б.Эльконин, В.В.Давыдов т.б. Олардың зерттеулері оқу қызметінің әртүрлі теориясын құрудың негізін салды. ХХ ғ. соңындағы қоғамдағы және халыққа білім берудегі демократиялық өзгерістер жағдайына байланысты бұл зерттеулердің нәтижесіне деген сұраныс туындады.

Бастауыш сынып мұғалімдерінің жұмысын біраз жыл бақылау мен талдау барысында жалпы бастауыш білім беру мәселесінің негізгі мақсаттарын шешуге даярлауда олқылықтар бар екені байқалды.

Мұғалімдердің қиындық көретін мәселелерін зерттеу мен талдау барысында оның басты себебі оқушылардың өз бетімен жұмыс істеу дағдыларын қалыптастыру, оқу үрдісінің ырғағын айқындау мен есепке алуға байланысты болды. Бұл қиындықтар олардың кәсіби – педагогикалық даярлықтарының жетіспеуінде жатыр. Кіші мектеп оқушыларының оқуға деген қызығушылықтары мен ынтасын қалыптастыру жұмысына бастауыш сынып мұғалімдерін даярлау деңгейі педагогикалық оқу орындарының оқу құралдарында, оқыту үдерісінде жатыр деп ойлаймыз.

Болашақ мұғалімдерді даярлау мәселесі Н.В.Кузьмина, И.К.Журавлев, М.Н.Скаткин, А.А. Вербицкий, А.С. Границкая т.б. ғалымдардың еңбектерінде талданған. Соған қарамастан көптеген авторлар болашақ бастауыш сынып мұғалімдерін даярлаудың мазмұны мен әдістері проблемасындағы кіші мектеп оқушыларының өз бетімен оқу әрекеті біліктерін қалыптастыру мәселесіне аз көңіл аударған.

Білім – адам сапаларының өзгеруін басқаратын үрдіс болғандықтан, ол педагогикалық мамандықтың кәсіби біліктілік қабілеттерін дамытуға бағытталады. Сондықтан «адамды» өмір сүру барысында өзгеруге әлеуеті жететін ашық жүйе деп қарастырғанымыз жөн. Ол белгілі бір саладағы маман болғандықтан, «адамды» - маман тұрғысынан қарау «біліктілік» ұғымына шығарады. Біліктілік – бұл білімді меңгерудегі, тәжірбиедегі білімділікті, құндылықты бейнелейтін жалпы қабілеттілік. Бүгінгі күн мұғалімнің біліктілігін арттыруды жалпықоғамдық мәселе ретінде қарастыру қажеттігі туған кезең. Себебі білімді тереңдету, молайту, жетілдіру, арттыру жеке басы үшін ғана емес, қазіргі қоғамға қажет әрекет деп қабылдауымыз керек. Бұл мұғалімнің өз қызметінде табысқа жетуін ғана көздемейді, оның аясын одан әлдеқайда кеңірек қарастырған жөн.

Мұғалім – бүгінгі оқушы – ертеңгі қоғамның, елдің тірегін өмірге дайындаушы. Мұғалім мамандығының құндылығы да осында деп түсінгеніміз дұрыс.

Біліктілікті арттыру курстары арқылы мұғалімдерді оқытуда оқытушы жетекшілік, бағыт берушілік, ұйымдастырушылық, түзетушілік әрекеттерді атқаруы керек. Оқытушының осындай әрекетіне білім алушы мұғалімнің өзі де бойындағы бар білімін көрсете байланыс жасағанда ғана сапалы нәтижеге жетуге болады деп ойлаймыз. Мұғалімдердің өз білімдерін жүйелі көтеріп отырулары – олардың шығармашылықпен жұмыс істеуіне ықпал ететін негізгі фактор. Еліміздің білім беру саясатындағы көкейтесті мәселелердің бірі де осы мұғалімдердің біліктіліктерін жүйелі арттыру болып табылады.

Мұғалімдердің біліктілігін арттыру мәселесін зерттеген ғалымдар бұл саланың даму тенденциясын жан-жақты көрсеткен.

Б.А.Әлмұхамбетов өз зерттеулерінде біліктілікті арттыру жүйесінің тарихы мен даму болашағын еліміздің біліктілікті арттыру мәселесін шетелдік тәжірибелермен салыстыра көрсеткен. Республикада біліктілікті арттырудың сапасын арттыру, деңгейін көтеруге ықпал ететін жолдарды ұсынады.

А.Ә.Жайтапова біліктілікті арттыру жүйесіне ғылыми талдау жасай отырып, жаңа инновациялық бағыттарда ұйымдастырудың теориясы мен әдістемесін зерттеген.

Сондай-ақ қазақстандық ғалым Я.С.Бенцион әдістемелік жұмыстардың тиімді жолдарын ұсынса, Ш.Таубаева мұғалімнің зерттеушілік қызметін, озық тәжірибені жинақтау, инновациялық әрекетті үздіксіз жүргізуді ғылыми тұрғыда негіздеген. М.С.Керімбаеваның зерттеулері жас маманды қалыптастырудағы жоғарғы оқу орындары мен біліктілікті арттыру институттарындағы сабақтастыққа, Б.Қ.Төлбасова мұғалімдердің қазіргі ақпараттық технологияларды қолдануға әзірлігіне арналса, ал К.С.Құдайбергенова мұғалімнің өзін өзі жүзеге асыруына мектептегі инновациялық жұмыстың жүйелі жүргізілуінің ықпалын айқындаған.

В.Н.Белослюдцева өз зерттеуінде біліктілікті арттыру институттары әдіскерлерін даярлау мәселесін көтере отырып, мұғалімдер мен әдіскерлердің өзара ынтымақтаса әрекет етулері жалпы біліктілікті арттыру сапасына әсер ететіндігін талдаған.

Б.А.Тұрғынбаева осы саладағы ғылыми - зерттеулерінде шығармашылық әлеует адамды кәсіби әрекеттің биігіне шығаратын сапа деп тұжырымдайды. Ұстаздың акме жағдайға жетуі оның өз бетінше білім алуына, өзін-өзі тәрбиелеуіне, өзін-өзі жетілдіруіне және осының бәрін шығармашылықпен қолдана алуына байланысты екендігін ғылыми негіздеген.

Іс-тәжірибе барысындағы қиындық мұғалімнің кәсіби-педагогикалық қызметі мен даярлық деңгейіне қойылатын талаптар арасындағы сәйкессіздік салдарынан туындайтыны сөзсіз. Жас мұғалімдер оқушылардың өзбетімен әрекет ете білу дағдыларын қалыптастыру, оның қарқынын зерттеу, оқушылардың өзара қарым-қатынасын ұйымдастыру мәселелерінде қиындық көреді. Бастауыш сынып мұғалімдері оқушылардың пән мазмұны бойынша білімді меңгеруінен емес, сол бойынша жұмыс істету әдістерінен қиындық көреді. Сонымен бірге мұғалімдер оқу мақсаттарын қою, міндеттерін белгілеу және оның нәтижесін жоспарлау, қиындықты жеңу әдістерін іздестіру т.б. бойынша да қиындықтар көретіндігі байқалады. Көпшілік мұғалімдер оқушылардың оқу әрекетін ұйымдастыруда олардың даму деңгейлеріне жете мән бермейді, мысалы, белгілі бір тапсырманы орындатуда 1-сынып пен 4-сыныпқа бірдей әдіс қолданады. Мұндай жағдайлар болашақ мұғалімді кәсіби даярлаудағы проблемамен байланысты деп ойлаймыз.

Ұлттық білім берудің негізгі бағыты – адамды қоғамның ең негізгі құндылығы ретінде танып, оның рухани баюына, саяси көзқарасы мен шығармашылық белсенділігінің, кәсіби іскерлігінің қалыптасуына толық мүмкіндік беру, жағдай жасау. Сондықтан жас маманның бойында үш түрлі біліктілік қалыптасуы қажет: а) пәндік біліктілік. Пән бойынша алған теориялық білімі мен іскерлігі жатады. Теориялық білім пән арқылы беріледі. ә) педагогтік біліктілік. Педагогиканың негізін, ұстанымдарын, әдіс –тәсілдерін, сабақты ұйымдастырудың негізгі нысандарын білуі тиіс. б) технологиялық біліктілік. Білім берудің сапасын көтеру, өз бетімен іздену қабілетін қалыптастыру.

Білімді де білікті маман даярлаудың мақсаты – маманның бойында іргелі де жүйелі білім, кәсіби іскерлік пен дағды, шығармашылық белсенділік пен еркіндік, мәдени ойлай білу қабілеттерін қалыптастыру болса, білім ғасырындағы білім берудің жаңа жүйесі нені оқыту (білім мазмұны), қандай жүйеде оқыту (құрылымы), қалай оқыту (педагогикалық технология) мәселелерін шешуге бағытталуда.

Оқытушының қызметін өз дәрежесінде атқара алуы оның біліктілігіне байланысты. Атап айтқанда: гностикалық, педагогтік, қоғамдық –экономикалық, коммуникативтік. Білікті маманның тәрбиелеген шәкірті білімді болары сөзсіз. Ал білім – қоғам дамуының шешуші факторы.

Еліміздің бүгіні мен ертеңі өскелең ұрпақ еншісінде. Ал осы ұрпақты бүгінгі таңда жан–жақты, терең білімді, интеллектуалдық деңгейі жоғары өзбетімен ізденуге қабілетті етіп қалыптастырудың бірден-бір жолы – оқушыны шығармашылыққа жетелеу. Бұл мұғалімнен терең біліктілікті қажет етеді. Себебі шығармашыл ұстаз ғана шығармашыл тұлғаны қалыптастыра алады. Бүгінгі қазақстандық мектептерге қоғамның қарқынды дамуына ілесе алатын, заман талабына сай ойлайтын, ғылыми-әдістемелік білімі жеткілікті, педагогика мен психологияны терең меңгерген ізденімпаз мұғалім қажет. Бұл мұғалімнің кәсіби шеберлігінен көрінеді. Басқаша айтқанда, білім беру үдерісі мұғалімнің дайындық деңгейі мен мамандық сапасына үлкен талап қояды. Ол мұғалімнің өзін-өзі дамуына, өзіндік білім алуына және өздігінен шығармашылық түрде қызметтерін іске асыруға мүмкіндік береді. Қазіргі уақытта мұғалім білім беру жүйесіндегі кез келген қайта құрулардағы педагогикалық үдерістің негізгі субъектісіне айналып отыр. Сондықтан мұғалімдерді жаңа заманға бейім болуға жағдай жасайтындай, мүмкіндік туғызатындай кәсіби білімдерін көтеру және қайта даярлау курстарының мазмұнын өзгертіп, жасақтау қажеттілігі туындауы заңдылық. Яғни, педагог мамандар өзін-өзі дамытуына және өздігінен білім алуына мүмкіндік алады. Мұғалімдердің біліктіліктерін арттыру курстарында, курсаралық кезеңдерде жоғарыдағы сапаларға жету үшін төмендегідей міндеттерді белгілеуге болады:

1. 
   Мұғалімнің шығармашылықпен еңбек етуіне қолайлы жағдай туғызу.
   
2. 
   Заман талабы, қоғам сұранысына, қажеттігіне сәйкес әлемдегі және отандық озық іс-тәжірибелер, жаңа технологиялар, инновациялық әдістермен ұдайы қаруландырып отыру.
   
3. 
   Шығармашылық ізденісі мен еңбегіне толық еркіндік бере отырып, оқытуды ізгілендіру мақсатындағы талап, тілектерінің орындалуына, өзіндік іс-тәжірибесін таратуға мүмкіндік туғызу.
   
4. 
   Мұғалімнің зерттеушілік мәдениетінің қалыптасуы мен дамуы үшін қажетті бағыт-бағдар беру.
   
5. 
   Кәсіптік шеберлігін арттырып отыруға бағытталған түрлі іс-шаралар өткізіп тұру.
   
6. 
   Мұғалімнің қоғамдағы белсенділігінің артуы үшін кәсіптік мәртебесі мен әлеуметтік беделіне үнемі көңіл бөлу.
   

1. Б.А.Альмухамбетов. Тенденции развития системы повышения квалификации педагогических кадров в Казахстане. – Алматы: «Ғылым», 2001. – 290с.

2. Выготский Л. С. Педагогическая психология. / Под ред. В. В. Давыдова. – М.: Педагогика, 1991. – 480с.

3. Тұрғынбаева Б.А. Мұғалімдердің шығармашылық әлеуетін біліктілікті арттыру жағдайында дамыту Алматы – 2005, 208б.

В настоящее время все области науки, культуры, производства, управления, социально-духовной сферы жизни, в том числе педагогики и искусства остро нуждаются в людях, предрасположенных к нестандартному, творческому мышлению, владеющих умением генерировать оригинальные и необычные идеи. Особенно ценится личность, объясняющая иначе, видящая иначе, чем другие; умеющая выделить главное из лежащих на поверхности второстепенных признаков и параметров. Существующие социально-педагогические возможности формирования творческих способностей выпускников общеобразовательных школ далеко не в полной мере удовлетворяют потребности нашего общества и культуры в развитии продуктивной, созидательной деятельности инновативной личности.

В сфере образования успешно работают различные научные учреждения, лаборатории, кафедры, где осуществляется изучение изобразительной деятельности детей. Следует констатировать, что результаты многочисленных научно-практических исследований в области теории и методики обучения и воспитания изобразительному искусству используются лишь в отдельных случаях и редко включаются в целостную систему художественно-педагогического образования общеобразовательных школ.

Исследование, проводимое нами, выявило проблемы и трудности осуществления инноваций на практике обучения изобразительному искусству. Реализация педагогических технологий в общеобразовательных школах в значительной степени затруднялась сложившейся системой образования. Слишком сильными оказались инертность мышления, стереотипы в сознании учителей, распространенная ориентация на формальные результаты обучения. Немногие педагоги имеют целостное видение своего предмета и владеют инновационными педагогическими технологиями организации детского творчества.

Анализ практики преподавания изобразительного искусства в современной школе показал, что у самих учителей, главным образом в начальных классах, не полностью сформирован интерес к урокам, в их работе часто наблюдается односторонний и формальный подход к организации изобразительной деятельности детей, при котором утверждается либо преимущество обучения, либо преимущество воспитания. Это приводит к тому, что занятия рисованием носят пассивный и формальный характер. Рисунок, выполненный учащимися младших классов, рассматривается педагогами как результат изобразительной деятельности без должного обоснования и анализа процессов, лежащих в основе его создания.

Сегодня в школах на уроках предметов эстетического цикла, в лучшем случае осуществляется изучение художественного материала, фактически без внимания остается изучение психологической составляющей возможностей ребенка к изобразительной деятельности. Все это требует преодоления несоответствия в художественном образовании и воспитании в школе: 1) формирование художественно-образного мышления, практической деятельности; 2) воспитание и развитие творческих способностей, изобразительных навыков и эстетического отношения к действительности, к искусству, к явлениям художественной культуры, к народным художественным традициям; 3) обучение основам изобразительной грамотности.

Основой дифференцированного обучения является хорошее знание уровня подготовки и развития каждого ученика, изучение его индивидуальных особенностей. На основе выполне­ния кратковременных диагностических ра­бот и наблюдений, дети объединяются в группы («сильные», «средние», «слабые») и психологические типы, объединенные по изобразительным способностям и задаткам.

Дифференцированный подход позволяет исправлять наиболее нарушенные процессы художественно-изобразительной деятельности, а значит, дифференцированный подход - это одна из форм корректирующей работы. В результате обучения недостатки (ошибки в рисунках) у учащихся преодолеваются, благодаря чему дети быстрее продвигаются в своем творческом развитии. Формирование и развитие - единый, взаимосвязанный процесс. Таким образом, индивидуальный и дифференцированный подходы помогают решать задачи развивающего обучения.

Индивидуальные особенности, характерные для одних школьников, могут наблюдаться и у других, такие особенности называют типическими, т.е. присущими определенной группе учащихся. Учет типических особенностей младших школьников происходит в процессе дифференцированного подхода. Дифференцированный подход-это учет педагогом индивидуальных особенностей группы учащихся в процессе обучения.

Назначение дифференцирован­ных заданий состоит в том, чтобы, зная и учитывая индивидуальные отличия в учеб­ных возможностях учащихся, обеспечить каждому из них оптимальные условия для формирования познавательной деятельности в процессе рисования.

Решению проблемы дифференцированного и индивидуального подхода в развитии художественно-творческих способностей школьников в процессе обучения средствами изобразительного искусства (на материале работы с натурными постановками) и посвящено данное исследование, в котором осуществлены разработка, создание и обоснование современной технологии обучения. Методическая система основана на достижениях современной психологии, физиологии, педагогики, философии, искусствознания; на духовно-нравственном воспитании школьников; на художественно-творческих традициях реалистической школы; на анализе исторического опыта обучения учителей изобразительного искусства.

При изучении проблемы дифференцированного и индивидуального подхода развития художественно-творческих способностей школьников автором выявлены важнейшие противоречия, возникшие в системе художественно-педагогического образования: общество требует от образования воспитание и развитие культурного, творческого, креативно-мыслящего человека во всех сферах жизнедеятельности, духовно-нравственного, а с другой стороны отсутствует модель такого воспитания и развития личности и отсутствие достаточного количества учебных часов на предмет изобразительного искусства в школах, где развивается эстетический и творческий потенциал обучающихся;

Многие учителя затрудняются проводить уроки таким образом, чтобы занятия стали продуктивными и интересными для ребенка. Они не видят в них средства развития индивидуальных изобразительных способностей детей. Нарушение триединства педагогического процесса, заключенное в неразрывной связи обучения, развития и воспитания остается и на сегодняшний день проблемой художественного образования и воспитания детей. До сих пор остаются недостаточно изученными условия и специфика возникновения творческого замысла рисунка у ребенка младшего школьного возраста в естественных проявлениях и в условиях педагогического воздействия.

Неотъемлемым условием проявления таланта учителя изобразительного искусства, является высокая профессиональная культура педагога, его художественные специальные способности, художественная техника и педагогическое мастерство. Только творческая личность сможет организовать урок так, чтобы у детей в ходе всего процесса обучения развивались индивидуальные художественно-творческие способности.

Диссертационные исследования последних лет в сфере художественного образования показывают значение основных видов искусства в организации образовательного процесса, раскрывают: проблемы в формировании профессиональных художественных качеств личности учителя (Р.И. Барциц, Ф.Ф. Бундыристый, И.Б. Ветрова, Р.А. Гильман, А.А. Ковалев, В.И. Козлов, В.В. Корешков, Е.Ф. Кузнецов, С.П. Ломов, Л.Б. Михаленко, А.А. Прищепа, И.М. Рязанцева, Н.Н.Таранов, И.Н.Туманов и др.);

осмысление художественного образования в интеграции изобразительного искусства и др. наук в системе дошкольного, школьного и высшего образования (И.В. Алексеева, С.А. Аманжолов, В.С. Бадаев, Л.В. Ершова, О.С. Нечаева, С.А. Мочалова, О.К. Савельева, Л.Г. Савенкова, Н.М. Сокольникова, Т.Я. Шпикалова и др.), вопросы формирования и развития творческих способностей (Л.Б. Ермолаева-Томина, Е.И. Игнатьев, С.Е. Игнатьев, Т.С. Комарова, В.Д. Максимова, В.А. Пантиков и др.).

При изучении индивидуальных особенностей, их диагностики, составления на их основе типологий школьников огромное значение имеют исследования ученых о свойствах высшей нервной деятельности, об особенностях темперамента И.П. Павлова, Б.М. Теплова, Б.Г. Ананьева, В.Д. Небылицына, B.C. Мерлина и др., об индивидуальных различиях в психических процессах и познавательной деятельности Б.Г. Ананьева, Д.Н.Богоявленского, Н. А. Менчинской, Е.Н. Кабанова-Меллера, о способностях А.Н.Леонтьева, Б.М. Теплова, Д.Н. Узнадзе В. А. Крутецкого, В.И. Киреенко, Е.И. Игнатьева, о познавательных интересах Л.И. Божовича, Н.Г. Морозовой, Л.С. Славиной Г.И. Щукиной, об индивидуальном стиле учения Е.А. Климова, Н.С. Лейтеса.

На необходимость учета индивидуальных особенностей в обучении изобразительной деятельности детей и взрослых, указывали в своих трудах все ведущие педагоги и педагоги-художники: Н.С. Боголюбов, Д.И. Воробьева, Н.А. Ветлугина, Л.С. Выготский, Т.В. Джоджуа, Е.И. Игнатьев, В.И. Киреенко, Т.С. Комарова, Р.К. Кубышкина, В.С. Кузин, Н.А. Леонтьев, Б.Т. Лихачев, С.П. Ломов, Б.С. Мейлах, Н.Н.Ростовцев, С.Л. Рубинштейн, Б.М. Теплов и др.. Большинство авторов сходятся в одном - главная роль в художественном развитии личности принадлежит прежде всего школе. Школа по их мнению, как ни какое другое образовательное учреждение, позволяет системно выстраивать учебный процесс ориентированный на креативное развитие личности, через вооружение детей методическими ключами к изобразительной деятельности.

Важно найти эффективные подходы к оптимизации этого процесса, чтобы дети могли не только с помощью учителя, но и самостоятельно открывать для себя новый мир красоты и гармонии, через эмоциональное эвристическое состояние. ««Эврика» - я увидел это!», вот, что должно сопровождать всю изобразительную деятельность ребенка.

Изобразительное искусство призвано раскрывать индивидуальные графические и живописные возможности и способности каждого младшего школьника. В связи с этим требуется разработка таких эвристических методов и технологий, в которых бы органически сочеталось овладение обучаемыми необходимыми знаниями, умениями и навыками с полным раскрытием и развитием индивидуальных сторон творчества и способностей.

Знание процессов изобразительной деятельности детей в связи с развитием индивидуальных изобразительных способностей ребенка еще не в полной мере реализуется как в подготовке будущего учителя, так и в практике учителей изобразительного искусства. Анализ показывает, что специальных исследований именно по проблеме индивидуального и дифференцированного подхода недостаточно. В частности, в начальных классах на занятиях изобразительного искусства осуществление индивидуального подхода, в качестве самостоятельной проблемы не исследовано, хотя отдельные ее стороны отражены в трудах Б.Г. Ананьева, Е.И. Игнатьева, B.C. Кузина, Я.А. Пономарева, В.Н. Пушкина, Б. И. Теплова, С.Л. Рубинштейна, Е.В. Шорохова и другие.

Актуальность данной проблемы заключается в и том, что от ее недостаточной разработанности в значительной мере страдает качество, уровень художественного образования, развитие художественно-творческих способностей младших школьников, а также уровень подготовки учителей изобразительного искусства и их профессиональной компетенции.

Академик Ә.Марғұлан: «Есть основание пологать что народное искусство казахов находится в генетической связи с искусством саков, усуней, гуннов и других племен, населявщих в древности территорию Казахстана» [2; 131],- деп көшпенді халық өнерінен бастау алғанын теория жүзінде дәлелдеген.

Тайпалар еңбек құралдарын, қарулар, сәндік заттар, тұрмыстық бұйымдар жасауда құю, қақтау, қысып өрнектеу, жону, тегістеп жылтырату техникасын жақсы меңгерді, заттарға өрнек сала білді. Мысалы, қазақ жерінен табылған айшық түймелер, жылқының сүйегінен ойып жасалған ромб, үшбұрыш тәрізді бейнелерді атауға болады.

Ол кең байтақ жерімізді мекендеген сақ, үйсін, қыпшақ, ғұн, қарлұқ тәрізді көне түркі тайпаларының мәдениетінен арқау алғаны ғалымдар өз еңбектерінде сөз етеді. Мысалы, С.Қасиманов: «халық тұрмысында жиі қолданылатын өру, тігу, тоқу, мүсіндеу, құрастыру, бейнелеу сияқты творчестволық өнер жиынтығы» [3; 10] десе, ал М.С.Мұқанов: «… дәстүрлі халық өнерінің негізі. Халық мұрасынсыз алға басу мүмкін еместігін» [4; 18], - ескертеді.

Ө.Жәнібеков дәстүрлі өнер, халықтың рухани әлемі дей келе, «… бабалар мұрасы ұлттық игі қасиеттерге ұқыпты болуды, жұртты ұлттық мақтанышқа баулу ісін, көп ұлтты Қазақстан халқын ауызбірлікке, ынтымақтастыққа тәрбиелеу ісін жүйеге келтіруді талап етеді»- деп [5; 108] оның тәрбие берудің барлық саласын қамтитынын тілге тиек етеді.

Қай халықтың болмасын заттық, рухани мәдениетінің жиналу, жариялану, зерттелу тарихының басталған уақыттан дөп басып айту қиын. Халықтық мәдениет қаншалықты қөне болса, оның зерттелу тарихы соншалықты тереңге бой тартады. Сол сияқты қазақ халқының рухани мұраларының бірі қолданбалы өнерінің тасқа қашалған көне іздерін V-VІІІ ғасыр ескерткіштері мен Орта Енисей жазбаларынан тапсақ, одан бергі орта ғасырлық жазба деректердің барлығында да халық мұрасы өз желісін үзбей, әр түрлі деңгейде бой көрсетіп отырады [6;5].

А.Сейдімбектің топшылауынша байырғы көшпенділердің өмір салты дүниеге әкелген мал құлағына ен салу, малдың санына күйдіріп таңба басу, әр рудың өзіндік таңбасының болуы, тіптен денелеріне қара күйе сіңіру арқылы татуировкалау («Пазырық» қорғанының дерегі) сияқты қасиеттердің қай-қайсыда ең алдымен белгі берушілік, хабар білдірушілік, ажыратушылық міндет атқарған. Мұның сыртында белгілі-бір затпен, көрініспен ой айту, ниет құлқын білдіру көшпенділер арасында шыңдалған дәстүрге ұласқан [7].

Көшпелілердің ұлы өркениетін, мәдениетін сөз еткенде оны ешқандай айғақсыз, дерексіз баяндай берудің мүмкін еместігіне көз жеткізе отырып, оны халықтың рухани байлығының жемісі, заттық (тұрмыстық) мәдениеттің айқын айғағы ретінде зерттеу негізгі мақсат. Өйткені көшпелі ғұмыр мен қолданбалы өнер егіз. Ол туралы зерттеуші Б.Сапарұлының «Адалбақан» кітабында жақсы айтылған: «Көшпелілер қайталанбас сын-сипаты мен мейлінше қарапайым қолданысы бар қолөнер бұйымдарын аспан асты – жарық дүниеге келтірді. Қолданды. Қайта әсемдеп жасады. Қолдан қолға таратты… Тайпа, ұлыс, халық қолөнері сабақтаса дамыды. Көшпелі тіршілік барда қайран бабам қолөнері көзіне құрт түспеген» [8; 31].

Ата-бабаларымыздың рухани болмысының «көшпелі» еместігі көшпелілер мәдениетімен салыстыра қарағанда айқын байқалады. Көшпелілердің өмір салтында айнала қоршаған ортаны, табиғатты, космосты, яғни әлемді танып-білуде өзіндік ережесі болған, өткен мен болашақ арасындағы қөзқарастардың біртұтас жүйесі қалыптасқан. Бұл номаттардың этномәдениетінің өзіндік ерекшелігінен айқын танылады. Өйткені халық өнері – этностың ой-санасы мен дүниетанымының, өмір болмысы мен көзқарасының өзара байланысын береді. Бірақ қоғамдық сана шындықтың жансыз көшірмесі емес, ол заманның этномәдени рухани мәнін, көркем-эстетикалық идеяларын мағыналы мазмұнға айналдырған биік этникалық қасиеттерінің нышаны.

Біріншіден, өнерді жасаушы халық, өйткені халық тарихқа өз бейнесін сурет қылып салып кеткен. Екіншіден, бабалар мұрасы ғасырлар бойы сұрыпталып, ұзақ уақыт сыннан өткен. Оның бастапқы мазмұнын шындай түсуге қаншама ұрпақтың ақыл-ойы, дүниетанымдық ой-түсінігі, эстетикалық сана-сезімі жұмсалған.

Осынау халық мұрасындағы көркем мәдениетті жіктейтін болсақ, ол тас дәуіріндегі геометриялық өрнектер мен сақ дәуіріндегі «жануарлық таңбадан» басталып, қазіргі ұлттық жаңару төл өнерімізде дәстүрлі (қазақ қолданбалы өнерінің зергерлік, тас қашау, мүсіндеу, киіз үй жасау т.б. түрлерінде) заттанған көрініс алады. Негізінен қолданбалы өнерді көркем мәдениет туралы ұғымдардың қалыптасу тарихынан бөліп қарауға болмайды. Онда бейнеленген бедерлер қашан?, қайда?, қалай? пайда болғанын ғана емес, ішкі терең мазмұнды, өрелі ойдың мәні неде, тәрбие беру жолдары қандай? - деген сұрақтарға жауап беруге жетелейді. Алайда, олар бойына таңғажайып қиял мен шыңдалған шеберлікті жинаған, өмір тәжірибесімен сабақтасқан мәңгілік өнер туындысы болып табылады. Ол бұйымдар сол кезеңде ерекше қасиетке ие болып, дүниетанымдық жүйе қалыптастырған. Олар бір жағынан, әр түрлі жан-жануарлардың күштілігі, көрегендігі сол мүліктің иесіне дарысын деген сенім, яғни жануарларға сиыну ұғымын қалыптастырған. Екіншіден, қолданбалы өнер бұйымдары тәлім-тәрбиенің негізі болған. Көшпелілер күн көріс көзі малды өз қажеттілігіне пайдаланып, металды өңдеп, жауынгерлік тәртіпті меңгеріп, ат әбзелдерін, тұрмыс бұйымдарын жасауға әбден бейімделген. Қолдан-қолға таратып, қолданбалы өнермен айналысқан. Сондықтан да көшпелі мен қазақ қолданбалы өнері егіз, біртұтас рухани дүниетаным.

Сақ кезеңінің (VІІ-VІ ғ. б.э.д.) көркем мәдениеті жануарлық стильде дамыған. Онда көбінесе тау ешкі, арқар, бұғы, т.б. жануарлар бейнеленген. Бұған «Сақ бегзадасының» киімдері мен сән-салтанат бұйымдарындағы көріністер мысал болады.

Сол сияқты жануарлар бейнесі қапсырмалар, білезіктерде де салынған. Мысалы, «Ағаш түбіндегі көшпелілер демалуы» атты қапсырмада ағаш түбінде отырған әйел және ер адамдар, ерттеулі аттар бейнеленген. Бұл Алтай және қазақ халқының «Қозы-Көрпеш және Баян-Сұлу» поэмасының желісінде жасалғанын ғалымдар (В.Чепелев,С.Дудин) еңбектерінде айтылады. Бұл қолданбалы өнердегі этномәдени сәйкестік. Кейіннен жануарлардың дене мүшелері ою-өрнектермен алмастырылады. Соның нәтижесінде тұлпар тұяқ, ат бас, қошқар мүйіз, түйе табан, т.б. өрнектері пайда болған. Мысалы, ертеде оғыздар мен қыпшақтар, кейіннен қазақтар тас бетіндегі тұлпар тұяғына сиынған. Ондай тастар «тұлпар тас» деп аталған.

Тұтастай алғанда сақтардың «аң стилі» дүниетанымның заңды көрінісі көшпелілер идеологиясын білдіретін айрықша бейнелер ретінде құрылып қалыптасады. Мысалы, Сынтас қорымынан табылған сүйек қасықтың сабында бірнеше мүсін бар. Біріншісі – басын артқа қаратып, аузын ақситып жатқан қасқыр, келесісі – бұл да басын артқа қаратқан бүркіт мүсіні[9; 137-156].

Түрік қағанаты көркем мәдениетінде тас өндеу мен сүйек ұқсату өнерінің өркендеуіне сай сүйек пен металдан жасалатын бұйымдарды әсемдеу барысында негізінен геометриялық (ирек, дөңгелек тәріздес), өсімдік тектес және зооморфтық мотивтер қолданылды.

VІІІ-ІХ ғасырда қолданбалы өнері қазақ жерінде өмір сүрген қыпшақ, қарлұқ тайпаларының көркем мәдениетінде жалғасын табады. Бұл кезде тас өңдеу, зергерлік бұйымдар жасау жақсы дамыған. Қыпшақтар зергерлік бұйымдары көбінесе құс бейнесінде болып, аспан белгісі көрініс алған.

Бұл кезеңде ер адамдар тастан, балшықтан, сүйек пен мүйізден, метал мен ағаштан бұйымдар жасап оны әсемдеуді, ал әйелдер кесте тігу, өрмек тоқу, ши орау, киіз бастыру, сырмақ сыру, тері киім тігумен әйелдер айналысқан. Қыз келіншектердің қолынан тоқылған кілем, алашалар, басылған киіз, текеметтер, сырылған сырмақ, көрпелер шеберден асқан ісмерлікті, бояу түрлерін сезіне білуді, үлкен эстетикалық талғамды талап етті.

Қазақтардың ою-өрнектері негізінен тұрмысқа қажетті заттарды әшекейлеу үшін пайдаланса, жалпы қолданбалы өнері тұрмысты әшекейлеу үшін пайдаланған мәні бар шығармаларына айналды.

«Орта Азиядағы көшпелілердің өмірінде – деп жазды А.А.Боголюбов, - кілемдерден бірнеше ұрпақтар қолымен жасалған, тұрақты, бүкіл тайпаға тиесілді және жеке бастың емес, ортақ эстетикалық қажеттіліктерді бейнелейтін суреттерді кездестіреміз». Зергерлік өнердің магиялық қызметі де басым болғанын Окладников еңбегінде де дәлелденген [10;84-103].

Қолданбалы өнерінің бел туындыларының бірі – тас өңдеу. Оның негізгі түрлері тас ескерткіштер, мүсінтастар. Ә.Марғұлан тарихи дәуірден сақталып келе жатқан тас мүсіндер біріншіден, ата–ананың рухын қадірлеуден, аспанға, күнге табынудың бір белгісі; екіншіден, тек басын жұмырлап келтіру, өзге денені бедерлемеу және іргесіне төрт бұрышты тас шарбақ тұрғызып отырғаны дүниенің төрт бұрышын меңзегені; үшіншіден, VІІ-Х ғасырдағы мүсіндер өте реалистік бағытқа сүйеніп, шындықтан ауытқымауды, адамның келбетін (портретін) тура өзіндей қылып жасауды мақсат еткен.

Жас әйелді суреттеген тас мүсіндер «қыз тас», «келіншек тас» деп үлкендерін «кемпір тас» деп атаған. «Кемпір тас» пен «қойшы тастың» келбеті біріне бірі өте жақын. Екеуіде қолын бауырына қысып, кіндігінен жоғары құты сауыт ұстап отырады. Бұл да күнге аспанға табынудың, малымыз көп болсын деген тілек. Олар тас мүсіндерін екі жүйе болып созылған ұзын қанаты (жол) бар үлкен тас обалардың шығыс жағына орнатып бетін шығып келе жатқан күнге қаратып қойған. Шығып келе жатқан күнге бас иіп, табынып, одан жақсылық күткен [11;14-15].

Тасқа қашалып жазылған жырлар («Күлтегін», «Білге қаған», «Тоныкөк») еркіндік аңсаған халықтың бақытты өмірі жайлы арман-қиялын, тәуелсіздік үшін ғасырлар бойы күресіп келе жатқан ерлердің қаһармандықтарын келер ұрпаққа үлгі-өнеге етіп, тәлім-тәрбиелік әсер қалдырған. Өнер қиял-ғажайыптан пайда болған – нақыш. Ол мәңгілік өмір, қоғам, адамдар болмысы туралы сыр шертеді. Демек, жаратылыстығы үштік құрылым, дүниенің төрт бұрышы сияқты ұғым, түсініктер, таңбалардағы (реальды, концептуальды, перцептуальды) кеңістік пен уақытта заттанған көрініс алады. Өйткені ертеде көшпелілер айтқысы келген ойларын қолданбалы өнері арқылы жеткізе білген.

Халқымыздың сарқылмас бай қазынасы, рухани мұрасы болып табылатын қазақ қолданбалы өнеріне деген алғашқы негізі, ұлттық мәдени құндылықтарға баулу ісі мектептегі бейнелеу өнері пәнінен басталатыны белгілі.

Осы тұрғыдан бейнелеу өнері пәнін мектепте оқытудың негізгі мақсаты қоршаған орта әсемдігін көру, сезіну, қабылдау қасиеттерін қалыптастыру, эстетикалық талғамын, шығармашылық қабілетін жетілдіру, көркемдік қаракеттерді өз бетімен орындауға үйрету болып табылады.

Қазақстандағы мектеп оқушыларының көркем мәдениетін қалыптастыруда дәстүрлі өнердің ерекшеліктері мынадай міндеттерді алға қояды:

- қолданбалы және бейнелеу өнерінің мәнерлеу тілін меңгеру арқылы қоршаған ортаға эстетикалық қатынасты қалыптастыру;

- қоршаған ортаны эстетикалық тұрғыда бағалауға қажетті білім қалыптастыру;

- бейнелеу өнері сабақтарында оқушының шығармашылық қарекеттерінің потенциалын жетілдіру;

-оқушылардың ұлттық өнерге деген мақтаныш сезімі мен елжандылығын қалыптастыру.

Мұндай міндеттерді шешу барысында бағдарламалардағы берілген тапсырмалардың мазмұнындағы ұлттық мәдени мұраны тиімді пайдалану қажет.

пайдаланған Әдебиеттер

1. 
   Балкенов Ж. Халық мұрасындағы ұлттық өрнек және рең. Ғылыми әдістемелік монография. –Қарағанды: КарГУ, 1996. – 198 б.
   
2. 
   Маргулан А.Х. Казахское декоративное прикладное искусство. –Алма-Ата: Өнер, 1986. – 256 с.
   
3. 
   Қасиманов С. Қазақ халқының қолөнері. - Алматы: Қазақстан, 1995. – 240б.
   
4. 
   Муканов М.С. Казахские домашние художественные ремесла. –А.: Казахстан, 1979.
   
5. 
   Жәнібеков Ө. Жолайрықта. – Алматы: Рауан, 1965. -109 б.
   
6. 
   Жолдасбекова С.А. Бастауыш класс оқушыларының сәндік қолданбалы өнерге эстетикалық қызығушылығын қалыптастыру. П.ғ.к. дисс. - А., 1993. – 165 б.
   
7. 
   Сейдімбек А. Қазақ әлемі: этномәдени пайымдау. Оқу құралы. – Алматы: Санат, 1997. – 464 б.
   
8. 
   Сапарұлы Б. Адалбақан: Ғылыми-көсемсөздік желілер. – Алматы: Өнер, 1992. – 384 б.
   
9. 
   Уалиханов Ш. Таңдамалы шығармалары. – Алматы, 1985. - 348 б.
   
10. 
    Әбдіғапбарова Ұ.М. Оқушыларды тәрбиелеуде қазақ ұлттық ою-өрнек өнерін пайдалануға студенттерді даярлау. Канд. дисс. – Алматы. - 1998.
    
11. 
    Козыбаев Е. Формирование эстетической культуры старшеклассников средствами казахского музыкального фольклора. –Алматы, 1998.
    

In this article is eximined a traditional national art like a heritage of the kazakh nation. Traditional decorative art is a basic of art culture of nomads, its develop and specialities

№ 63 орта мектебінің бейнелеу өнері және технология пәні мұғалімі

Қазіргі кезде Қазақстан Республикасы өсіп келе жатқан жеткіншек ұрпақтың мәдени өрісін көтеру, сұлулықты қабылдау қабілетін қалыптастыру арқылы төл мәдениеттің белсенді жасаушысы, иесі, жалғастырушысы болуына зор мән берілуде. Сонымен қатар оқушылардың өз елінің, халқының, соның ішінде өзі мекен ететін аймақтың мәдениетіне, дәстүрлеріне деген сезімдік-эстетикалық қарым-қатынасын қалыптастыру – бейнелеу өнері, технология пәндерінің негізгі міндеттері болып отыр.

«Біз өзіміздің болашағымызды, жеке балаларымыздың болашағын қандай күйде көргіміз келеді, осыны айқындап алатын уақыт жетті» деп көрсетілген Елбасы Н.Ә. Назарбаевтың 2030 жылға арналған стратегиялық бағдарламасында. Сондықтан да еліміздегі ұлттық қоғамды кемелдендіру ел болашағы – жас ұрпақты жаңа инновациялық әдісте рухтық тәлім және білім негіздерімен қаруландырып, қалыптастыру қажет.

Білім мен тәрбие ажырамас егіз ұғым. Ұлы данышпан Әл-Фарабидің «Тәрбиесіз берген білімнің күні қараң» деген сөзі осыны дәлеледесе керек. Сондықтан бүгінгі ұрпақтарға білім-ғылым нәрін берумен қатар, өз халқымыздың тағылым қағидаларын жеке тұрғыда үйретіп, игерудің мәні зор. Себебі, бүгінгі бала ертеңгі ата-ана, бала тәрбиелеуші, халық өкілі, ел намысын қорғаушы, ата-бабалардың ісін жалғастырушы мәңгілік күш. Сол себепті жалпы білім беретін орта мектептерде бұл мәселені жолға қою, яғни егеменді елімізге қазақ қоғамын қалыптастыру – басты міндет.

Эстетикалық мәдениетті дұрыс қалыптаспаған адам ғылымда, саясатта және қоғамда өзгелермен тіл табысуда мәдениетті түрде адамгершілікпен әрекет жасай алмайды. Сондықтан қазірден бастап мектеп оқушыларына ойлау, эмоционалдық сезімдерді қалыптастыру, экологиялық, патриоттық тәрбиелер ауадай қажет, оны ұлттық қолөнеріміз бен мәдениеттің қатысуынсыз жеткізу мүмкін емес.

Қазіргі күннің талабы – білімді, өнерлі, өнегелі жас ұрпақ тәрбиелеу. Әлемдік білім беру жүйесі ХХІ ғасырда жаңа, тың бағытта дами бастады. Білім берудің мазмұны, мақсаты өзгерді. Қоғам, мемлекеттік болған соң, ең алдымен, білім, тәрбие керек. Сондықтан да елбасымыз Н.Назарбаев өзінің Жолдауларында білім мен өнер, мәдениет салаларына айрықша көңіл бөліп, еліміздің жарқын болашағы білікті де парасатты жастардың қолында екенін назардан тыс қалдырған емес.

Көркем эстетикалық тұрғыда тәрбиелеуде ұлттық өнерді үйретуде мына мақстаттарды алға қоюымыз керек:

• 
  халықтың ғасырлар бойы жинақталып, іріктеп алған озық тәрбиесі мен ізгі қасиеттерін жас ұрпақтың бойына сіңіру, баланың қоршаған ортадағы қарым-қатынасын дүниетанымын, өмірге көзқарасын және оған сай мінез-құлқын қалыптасытыру;
  
• 
  жас ұрпаққа халқымыздың асыл дәстүрі мен салтынан мағлұмат бере отырып дені сау, ұлттық сана сезімі оянған, рухани ойлау дәрежесі биік, мәдениетті, парасатты, ар-ожданы мол, еңбекқор, бойында басқа игі қасиеттер қалыптасқан адамды тәрбиелеу;
  
• 
  ұлттық қолөнері және рухани-мәдени байлығымызды танып-білуге тәрбиелеу. Өз отанының және халқының қолөнер мұраларын танып, жетік меңгеру;
  

Жас жеткіншектерге ұлттық өнердің қыры мен сырын игерте отырып, олардың эстетикалық сезімталдығын, ой-қиялын, көркемдік талғамы мен шығармашылық қабілетін шыңдау, балалардың өзі өмір сүретін ортасына сұлулық әкелуге деген құштарлығын, туған халқының көркем-мәдени мұраларына, эстетикалық дәстүрлеріне деген сүйіспеншілік қатынастарын тәрбиелеуге зор мүмкіндік туғызады.

Қазіргі уақытта эстетикалық тәрбие үлкен маңызға ие. Оның міндеттерінің бірі – жасөспірімдердің шынайы өмірге, өнерге эстетикалық қарым-қатынастарын қалыптастыру. Ал бұл шығармашылық тұрғыдан іздемпаз тұлғаны дамытудың факторы саналады. Адамның шындыққа, өнерге эстетикалық қарым-қатынасы эстетикалық қабылдаудан басталады және онсыз қалыптасуы мүмкін емес. Осыған байланысты балалардың эстетикалық тұрғыдан қабылдау және бақылау қабілеттерін дамытудың қажеттілігі артады. Осы қабілеттердің дамуы өмір мен өнердегі әсемділікті, ұлылықты, шынайылықты түсінуге және оларды талғамсыздықтан ажырата білуге мүмкіндіктер жасайды. Эстетикалық қарым-қатынастар эмоционалдық сипатқа ие болғандықтан өмір мен өнердің эстетикасын тану, эстетикалық күй кешу, сезіну арқылы жүзеге асырылады. Әсемдікті, ұлылықты қабылдау адамды алуан түрлі сезімге бөлеп, жағымды әсер қалдырады.

Эстетикалық тұрғыдан қабылдау адамның туа біткен қабілеті болып табылмайды. Ол білгілі бір мәдениеттіліктен, даярлықтан, эстетикалық білімділіктен талап етіледі. Бұл эстетикалық қажеттілік, қабілет, талғам, бағалау және т.б. сапаларды қамтитын жеке тұлғаның эстетикалық мәдениетін қалыптастырудың қажеттілігін арттыра түседі.

Шындыққа эстетикалық қарым-қатынас затты, құбылысты эстетикалық тұрғыдан бағалаулан да көрінеді. Ал эстетикалық тұрғыдан бағалау эстетикалық талғамнан талап етіледі. Жасөспірімнің эстетикалық талғамы оның эстетикалық тұрғыдан сезімін білдіру, оны саналы ойдан өткізу, көркемдік сапаны эмоционалдық бағалау, көркемдік нысанды жеке эстетикалық қажеттілігі деңгейімен салыстыру және т.б. қабілеттерді қамтитын психикалық қасиеттерінің күрделі кешені болып табылады. Эстетикалық талғам жеке тұлғаның қажеттіліктері мен идеалымен қатар жүретін күрделі білім. Ол жеке тұлғаның эстетикалық тәрбиелілігінің көрсеткіші, көркемдік дамуының деңгейі болып саналады. Эстетикалық талғамның дамуында қиял, елес және көркемдік ой үлкен мәнге ие болады. Жасөспірімдірдің осы сапаларының дамуына тарихы мен мазмұны терең сәндік-қолданбалы өнер сласындағы жан-жақты білімдер, аталған өнер түрлерінің туындыларын жасау барысындағы шығармашылық тапсырмаларды орындау ықпал етеді.

Жасөспірімдердің сәндік-қолданбалы өнерді меңгеру үрдісінде эстетикалық мәдениетін қалыптасытыру оның адам өміріндегі рөлін жетік түсіндіруден, оның маңыздылығы мен мәнін және спецификалық заңдылықтарын толық ашып көрсетуден де талап етіледі. Бұл жағдай сабақтарда халық өнерін қазіргі мәдениеттің ажырымас бөлігі тұрғысынан, кәсіби өнермен өзара әрекеттестігі, ерекше типтегі шығармашылық тұрғысынан қарастырғанда ғана мүмкін болады.

Мектептегі технология сабағында және үйірме жұмыстары барысында шәкірттерге қолөнер арқылы жан-жақты эстетикалық тәрбие беру, оларды көркем еңбекке баулу халқымыздың мәдени мұрасын жүйелі меңгеруге мүмкіндік береді, рухани игіліктерді бағалай білуге тәрбиелейді.

Оқушылардың ой-өрісін кеңейтіп, қиялына қозғау салып, көркем еңбекке баулуда сыйлық заттар жасатудың тәрбиелік мәні зор. Ұлтты танытатын сыйлық заттар жасау барысында әр бұйымды, дәстүрді зерттеу арқылы ізденіс туындайды, оқушылар бойында патриотизм қалыптасады.

Ең басты міндет оқушыларды көркем еңбек арқылы қызығушылықтарын арттырып, еңбек сүйгіштікке тәрбиелеу, еңбекке деген ынтасын арттыру.

Халық шеберлерінің қолынан шыққан бұйымдарын талдап қана қоймай, соларға ұқсатып жасау баланың шығармашылық жұмысқа, ұлттық өнерге сүйіспеншілігін арттырады, әдемі заттар жасауға талпындырады, рухани-адамгершілік сапалары артады, шеберлігі шыңдалады, еңбекке, еңбек адамдарына құрметі қалыптасады, өз еңбегін және өзгелер еңбегін бағалай білуге тәрбиеленеді. Осы тұлғалық сапалардың қалыптасуы барысында эстетикалық мәдениет элементтері де үлкен мәнге ие болады.

Қазіргі таңда ұлттық ерекшеліктермен жасалған бұйымдарға сұраныстың артуы оқушыларды қазақ халқының кәсіптік қолөнер бұйымдарын дайындай білу іскерлігіне баулу қажеттігін тудырады. Бұл мәселені шешудегі негізгі себеп: оқушы жастарды жаңа экономикалық жағдайда еңбек етуге, өз бағыт-бағдарын анықтауға, мүмкіндіктерін іске асыруға даярлау.

Ұлтымызды танытатын домбыра, қобыз, жетіген, т.б. музыкалық аспаптар, киіз үй, бесік, алтыбақан, қымызға арналған ыдыс-аяқтар, ою-өрнектер, төрт түлік, аңыз-ертегі, салт-дәстүр осының барлығын пайдаланып, түрлі композициядағы сыйлық зат жасау оқушылардың жеке шығармашылықтарын қалыптастырады. Мысалы: домбыраның құрылысы, түрлерімен таныстырып, жасалу жолдарын үйретіп, бұйымға қажетті ағаш бөлігін таңдап алу керек. Ағаш бөлігіне домбыраның сызбасы орындалып, артық бөліктері арамен кесіп алынып тасталады, сонан соң қашау, түрпі, т.б. құралдардың көмегімен кішкене домбыра жасалады. Сонан соң астына домбыраны орналастыратын тұғыр жасалады. Бұл бұйымдар қайрақ қағазбен өңделіп бір-біріне клейленіп, лакталады. Осылайша бір ғана домбыраны пайдалану арқылы қаншама түрлі сыйлық зат жасауға болады.

Домбыраның бірнеше түрлері бар, оны әр түрлі жағдайда орналастыру, сонымен қатар бұйымның сан алуан болуы оның тұғырына байланысты. Қаламсалғыш бұйым ретінде де, ою-өрнек немесе басқа да заттармен біріктіріп ойластыруға болады. Екі немесе үш бұйымды пайдаланып, күрделі композициядағы сыйлық заттар да жасауға болады.

Сыйлық заттар жасауға бейімделген оқушылар үйлерінде де үнемі көркем еңбекпен айналысады, халқымызды танытатын бұйымдардан неше түрлі композиция ойластырады, алдағы жасайтын туындыларының эскизін салып, ізденіске түседі. Оқушылардың мұндай жұмыстарға қызығушылықтары өте жоғары, бір-екі жұмыстан соң-ақ қажет құралды, материалды өздері таңдай білу қабілеттері пайда болады. Жасаған бұйымдары өте сәтті шыққанда, оқушы өз еңбегінен ләззат алып, қуанышқа бөленеді, қызығушылығы артып одан да әдемі жұмыс жасауға талаптанады. Егер көп қиналып, жұмысы жақсы шықпайтын оқушы болса, оған ұстазы көмектесіп отырып жасатқаны дұрыс. Әрине осындай сан алуан сыйлық заттар жасау, мұғалімнің оқушыларға бағыт-бағдар беріп, оқытып, баулуына, қиялдарын ұштауына байланысты.

Мұғалім әрқашан оқушыларды үйретіп, бағыт-бағдар бере отырып, өзі де жұмыс істеп, шеберлігін көрсету арқылы оқушыларды шабыттандыруы керек. Басты мақсат, оқушылар өз ұстазын “шебер” ретінде танып, үлгі тұтып, еліктеуіне қол жеткізу.

Кәдесыйлықтар жасауды тек қана арнайы топтарда ғана емес, мектептегі барлық сыныптардың технология сабақтары барысында да қолданған жөн. Әр сынып оқушылары өз жас деңгейлеріне қарай композиция құрады. Қолөнер шеберлерінің туындыларына асқан қызығушылықпен мән беріп, зерттей қарап, ұлттық өнерді қадір тұтады. Бұл жұмыстар келешек қолданбалы өнер шеберлерінің қалыптасуының бастауы.

№ 37 орта мектеп, Бейнелеу өнері, технология дизайнінің мұғалімі

Қазақ халқы – кең-байтақ республика жеріндегі ертеден қалыптасқан көне мәдениеттің тікелей мұрагері және сол дәстүрді дамытушы, жаңғыртып байытушы. Бұл процесске әр кезеңде Қазақстан жеріне жан – жақтан келген көшпелі тайпалар мен халықтардың, сондай – ақ, Оңтүстік Сібір, Орта Азия мен орыс халқының да мәдениеті де әсер етті.Сайып келгенде, жергілікті көне мәдениет сырттан келген мәдениет элементтерінің сан толқынын бойына сіңіріп, үнемі жақсару, жаңғырту үстінде болды. Осындай толассыз дамудың нәтижесінде 19 – ғасырдың екінші жартысымен 20 – ғасырдың басында қазақ халқының дәстүрлі қолөнері өз дамуында айтарлықтай жоғары деңгейге көтерілді. Міне осы жоғары өрлеуді қазіргі заман талабына сай, қазақ халқының дәстүрлі қолөнерін әрі қарай дамыта беруді, жастарды, келешек ұрпақты осы салада оқытуды тереңдету мақсатында мен болашақ ұлттық мектептің моделін жасадым. Оның себебі әрбір өскелең ұрпақ өзінің қолөнер шеберлігін арттырып үйреніп, оны өзінен кейінгі ұрпақтан - ұрпаққа жалғастыру.

Астананың барлық мектебінде болмасам да біразында болдым. Байқағаным мектептерде, оның ішінде ер балаларды қазақ халқының қолөнер бұйымдарын үйрету, оқыту процесстері нашар екен. Сол себепті мен осындай ұлттық мектептің моделін жасап, ғылым және білім министрлігіне ұсыныс жасауды жөн көрдім.

Менің жасаған моделімнің сыртқы пішіні кәдімгі ашық тұрған кітап, жанында тағы бір мектеп ғимараты орналасқан - ол жабық тұрған екі кітапша, олар бірінің үстінде бірі жатыр. Екі ғимарат бір – бірімен екінші қабат арқылы байланысқан, бөлмелері кең, ауасы таза, коридорлары да кең, терезелері үлкен – үлкен. Әр сыныпта төрт терезеден, ішінде телефон, телевизор, тақта. Мектептің ішінде асханасы, компьютер сыныптары, ойын залдары. Үшінші қабатта бокс залдары бар. Ал жеке орналасқан екі қабатты ғимаратта оқушыларға қазақ халқының қолөнер туындылармен айналысуына толық мүмкіндік бар. Онда арнайы шеберханалар мен жеке сурет, дизайн, модельдеу архитектура бөлмелері бар.

Шеберхана ағаш және зергерлік бұйымдар жасау үшін арнайы жабдықталған. Шеберханада 10 – 15 оқушы бір мезгілде еңбекпен шұғылдана алады. Жалпы мектеп 400 – 450 балаға арналған. Оған оқушыларды конкурс арқылы қабылдайды. Оған талантты, қолынан іс келетін балаларды тарту.

Қазақ қолөнерінде ою - өрнек өте кеңінен қолданылады. Халық шеберлерінің қолынан шыққан бұйымдардың ою - өрнекпен безендірілмегені өте аз кездеседі. Ою - өрнек қолданбалы қолөнер бұйымдарының тұтыну және эстетикалық мән – мағынасын аша түседі.

Сондықтан қолөнер шеберлері жасаған заттардың әрқайсысының қалай әшекейленіп, өрнектелгеніне жеті зер салған жөн.

Ою - өрнек өнері ежелгі замандарда қалыптасып, халқымыздың тарихымен, тұрмыстағы әдет – ғұрып, салт - дәстүріне сай дамып, түрлендіріліп, жетілдіріліп отырған. Жер жүзіндегі барлық халықтарда дерлік ою - өрнек өнері көне замандарда қалыптасып, дамып бүгінгі күндерге дейін өз қасиетін жоймай, ірі рухани мәдениет үлгісі ретінде сақталып келеді. Халық шеберлері ою - өрнекпен, сәулетті ғимараттарымен, киім – кешек, жиһаз, қару – жарақ, ат әбзелдерін, зергерлік әшекей заттарын т.б .тұрмыста тұтынатын заттарын безендіріп отырған. Міне осы әдет – ғұрыпты әрі қарай сөндірмей жалғастыру біздің міндетіміз.

Әдемілік пен әсемдікке құштарлық адамзатқа тән. Көркем бұйымдар мен зәулім ғимараттар - көз қуанышы. Ол жанды сергітеді. Ежелгі адамдар жын – шайтаннан қорғану және өзін - өзі сәндеу үшін тәндерін нақыштап, киімдерін әшекейлеп, үйлеріне тұмар іліп қоятын. Осының нәтижесінде ою - өрнек пайда болды. Ою - өрнек латынның «оrnamentum» сөзімен мәндес. Оның аудармасы әшекей, өрнек, бедер деген мағынаны білдіреді.Көшпелі қазақтар табиғаттың әдемілігіне сүйсіне отырып, өз айналасының сұлулығына аса мән берген. Оған дәлел халықтың ежелгі қолданбалы өнерінің маңызды бөлігін ою -өрнектердің құруы. Ежелгі шеберлер үшін шабыт көзі табиғат өсімдіктер мен жануарлар әлемі болған. Олар ыдыс – аяқты, киім – кешекті, қару – жарақты, үйлер мен ғибратханаларды тамаша әшекейлеген. Тіпті ұлттық билердің де өзіндік ерекшеліктері болған. Бишінің түрлі өрнектер жасап қозғалуы үлкен шеберлікті талап еткен.

Дүниежүзілік бәсекеге түскен белсенді қоғамымыз ұрпағының енжар, самарқау болғанын көтермейді. Қазіргі кездегі мақсат – жан – жақты білімді, өмір сүруге бейім, өзіндік ой – толғаны бар, адамгершілігі жоғары қабілетті, қарымтап алға басқан өмір ағымына ілесіп, өз мүддесі мен халық мүддесін қатар алға алып жүретін ойлы, ұғымтал, көреген, ынтымақшыл, жауапты, іскер жеке тұлғаны қалыптастыру. Бүгінгі мұғалім жылына бір – екі рет өткізілер ашық панорамалық сабақтарды ғана емес, кез келген дәрісте оқушының шығармашылықпен жұмыс істеуіне ықпал етуі қажет. Қандай ортада болмасын өзінің айтар ойы, өмірге деген көзқарасы қалыптасқан оқушыны дайындау арқылы ғана ісіміздің оңға басатынын ұмытпағанымыз жөн. Бала жүрегінің пернелерін дәл табу оңай емес. Бүгінгі мұғалім шәкірттерді қаталдықпен емес, мейірім шуағымен, ағыл – тегіл білімімен ғана баурап ала алады. Сабақ жүргізу барысында мұғалімнің барлық оқушыға бірдей талап қойып, олардың жеке қабілеттерін ескермеуі ұтымсыз екені айтылып келеді. Шығармашылықпен жұмыс істейтін оқушылар үшін бұл талап тиімсіз екендігі өз алдына, біз олардың алдына балта шауып, өз қабілеттерін жарыққа шығаруына тосқауыл болуымыз кәдік.

Тәжірибе – қашан да тағылым көзі. Мұғалім түрлі жұмыстар атқарып, оны көпшілікке ұсынып, жалдатып, пікірін біліп отырса, сонда ізденіс болмақ. Осы орайда, шәкірт жүрегіне жол табар билікті, қадірлі ұстаз болу үшін мұғалімнің үнемі ізденіс үстінде болып тұру керектігін ескере келіп,оның шығармашылықпен, ғылыми – зерттеу жұмыстарымен ұдайы айналысып отыруы, күнделікті сабақ жоспары секілді, оқытушыға аса қажет дүниенің бірі екендігі туралы айта кету орынды. Жақсы ұстаз өзі біліп қана, сол білгендерін шәкірттеріне үйретіп қана қоймайды, сонымен қатар, оқушы бойындағы қабілетті дәл тауып, оның сол талантының ашылуына ұйытқы бола біледі. Яғни, «Бұлақ көрсең көзін аш».

Қазіргі таңда еліміздің білім беру саласында реформалау ісі жүріп жатқандығы белгілі, білім беру мазмұнына бұрынғыдан өзгеше көзқарас қалыптасуда, ұлттық менталитет дамуда. Педагогика ғылымы мен оқу тәрбие үрдісінде елеулі өзгерістер еңгізулуде.

Қазіргі білім беру саласында оқытудың жаңа педагогикалық технологияларды меңгермейінші сауатты, жан – жақты және білікті маман болу мүмкін емес. Жаңа педагогикалық технологиялар адамгершілік, рухани, азаматтық және көптеген адами қабілеттердің қалыптасуына игі әсерін тигізеді, өзін - өзі дамытып, оқу тәрбие үрдісін тиімді ұйымдастыруына көмектеседі.

Бүгінгі күнде ғылымға және тәжірибеге негізделген жаңа технологияларды меңгермейінші, оны ұлттық менталитетпен үйлесімді етіп ұйымдастыра білмейінші, болашақ үшін кәсіби құзырлы, шебер маман даярлау да мүмкін емес.Жаңа технологияны меңгеру мұғалімнің кәсіптік келбетінің қалыптасуына мол септігін тигізеді, әрі тұтас педагогикалық үрдісті үйлесімді ұйымдастыруға қол жеткізеді. Оқу орындары, әрбір мұғалім күнделікті ізденіс арқылы барлық жаңалықтар мен өзгерістерге лайық қарым – қатынастар жасалуы керек. Оқушылардың ғылыми қоғамын құруда, оның мүшелерін таңдауда түрлі үйірме, қолөнер шеберлігіне таңдау жұмыстарына көңіл бөлуде көп мән бар.Әрбір жасты өзі қызығатын ісіне тарта білу – оның шығармашылық жұмыспен өз қалауымен, беріле айналысуына бастау болады. Мысалы біздің №37 орта мектепте авиаүйірмесі, қолөнер үйірмесі, өзім өткізетін «ескерткіш жазу» мрамор, гранит тастарына жазу, портрет салу сияқты сыныптан тыс сабақтар баршылық.

Жаңа педагогикалық технологияларда көрсетілген негізгі мәселелердің бірі оқушының оқуға ынтасын арттыру, ұжымға, ортаға қызығушылығын ояту. Оқушыға білімнің тыңбай оқу нәтижесінде келетінін ескертіп отыру керек. Өзі өзіне келіп құйған бұлақтарды қабылдай берсе ғана үлкейетіні, іздеген адам сирек те болса, табатыны, іздемеген ешуақытта таппайтындығы, құр оқып қана қоймай, сол оқыған нәрсені іске асыру, өмірде қолдана білу қажеттігі айтылып отыруы шарт. Сөз соңында, мұғалім үнемі оқып, ізденуді тоқтатқан күні мұғалім болудан да қалатындығы туралы даналық сөзді естен шығармайық дегім келеді.

Алдыңғы арба қайда жүрсе, соңғы арба да сонда: біздердің алдымызда егемен еліміздің болашағы отырғандығы әрдәйім жадымызда жүргей.

№7 мектеп гимназиясы, Жезқазған қаласы

Еліміздің ұлан - ғайыр даласы тарихи ескерткіштерге тұнып тұр. Егемендік алғанға дейін де барды танытып, барынша аян етуге талай талпыну болғанын білеміз. Бірақ осы көкейді тескен мақсат қағаз жүзінен, мінбеде айтылған сөздерден әрі аспады. Оның негізгі себебі біздің тарихымыз сол кездегі саясатқа байланысты билік басындағыларға қажет болмады. Еліміз қазір бүкіл әлемге танылды. Егемен еліміздің саяси - әлеуметтік тәуелсіздігін баянды етудің тегеуірінді бір кепілі мәдени – рухани жаңғыру. Демек саяси - әлеуметтік тәуелсіздігімізді мәдени рухани азаттықпен ұластырғанымызда ғана еліміздің егемендігі, халық тағдырына қатысты мұраттарымыз өміршең болады. Елімізде соңғы жылдары мәдени, рухани саланы дамытуға көп көңіл бөлініп жатыр, оның ішінде Елбасымыз Н.Ә.Назарбаевтың қолдауымен «Мәдени мұра» бағдарламасы бойынша орындалып жатырған жұмыстар - ол ерекше. «Мәдени мұра» бағдарламасына байланысты Елбасының «Ұлытау-ежелгі, тарихи астана, қазақ халқының алтын бесігі,-ұлттық символымызды қалыптастырып, дамытуымыз керек» деп көптенгі ойды іске асыруға қозғау салған болатын. Ұлытаудың тарихи ескерткіштері ел өткендегісін көз алдыға елестетер көріністер, бұл біздің қазақ халқының үлкен мақтанышы және зор мәртебесі.

Жалпы өнер рухани байлықтың тұнып тұрған қайнар көзі болып саналады. Соның ішінде тоқталып отырғанымыз – бейнелеу өнері. Бейнелеу өнерінің адамға сыйлар рухани байлығы ұлан ғайыр.

Ертеден бастап, қазақ халқы осы бейнелеу өнеріне өте жақын, және біте қайнасып келе жатырғаны белгілі. Халықымыздың қол өнер шеберлерінің тіккен киім кешектері, киіз үйдің іші сыртын безендіруге қолданған адам таңғаларлық керемет ою өрнектері, ағаштан ойып жасаған ер тұрман, темірден жасалған зергерлік бұйымдары қазіргі таңда бүкіңл әлемді таңқалдырып отырғанына куәміз және біз оны мақтанышпен көрсете аламыз. Тәуілсіздік алғанға дейін осындай ата бабаларымыздың қолымен жасалған сәндік қол өнері туындыларын көре тұра, қазақ халқы көшпенді болғандықтан өнерге, оның ішінде бейнелеу өнерімен байланысы болмады деген пікірлерді естіп келдік. Қазір алғашқы дизайнерлік шешімдердің үй тұрмысында қолданылуы, біздің ұлы шеберлерімізден бастау алғанын мақтанышпен айтуымыз керек. Жалпы дүние жүзінде дизайн шешімдерінің алғашқы бағытының қалыптасып дамуына біздің ертедегі қол өнері шеберлеріміздің тікелей әсері болды деп айтуымызға әбден болады.

Егемендіктің алғашқы кезеңдерінен бастап ақ мәдени салада үлкен өзгерістер байқалып, өнерде жаңа өзіндік көзқарастар, бағыттар қалыптаса бастады. Жахандану заманында, алпауыт елдермен бірге ең бастысы ұлттық ерекшелігімізді сақтап қалу, әрбір қазақ азаматының негізігі борышы болмақ. Бұл бүгінгі күннің көкейкесті мәселесінің бірі. Өйткені дәл осы кезде неше түрлі ағымдар мен бағыттардың бәсекеге түсіп, арасынан ең көркемі, қарапайымы халыққа қажеттісі, әсіресе Батысқа елкітеп келе жатырған жастарымызға еліне деген сүйіспеншілігін қалыптастыруға ой тастап тәрбие беретін, ұлттық сезімге тәрбиелейтін, өз мәдениетіне, өнеріне мән беріп, соны жандадыратын тарихи ескерткіштерімізге ерекше көңіл аударуымыз қажет. Ондай қажетті бағыттарды үсті үстіне дамытып, өз ұлтымыздың, еліміздің өнерін, ұлттық құндылықтарымызды дүниежүзіне көрсете білуіміз керек.

Қазақ бейнелеу өнерін қалыптастыруда ұлтымыздың мақтанышы, алғашқы кәсіпқой суретшіміз Әбілхан Қастеев ағамыздың еңбегі ерекше. Бірақ қазіргі уақытта әртүрлі ағымдардың пайда болуы, реализм бағытына, оның қаншалықты өмірге қажеттілігі жайлы теріс пікір айтушылар пайда болуда. Қалай дегенде де Әбілхан атамыздың шығармашылық жұмыстары біз үшін, Қазақ халқы үшін, қайталанбас әлемдік зор туынды екендігі белгілі. Мұны айтып отырған себебіміз, қазіргі шығармашылық көрмелерде жас суретшілердің батыстың мағанасыз салынған суреттеріне еліктеулерін көп кездестіретін болдық. Біз мектеп қабырғасынан бастап, ұлттық рухымыз бен болмысымыздың соншалықты жалаңаштануына жол бермеуге қызмет жасауымыз керек. Жезқазған қаласының №7 мектеп гимназиясында бейнелеу өнері және технология сабақтарында осы Ұлытау-Жезқазған өңіріндегі тарихи ескерткіштер мен тасқа салынған суреттерді оқыту арқылы оқушыларға ұлттық тәрбие беруге ұйымдастырылып жатырған мәдени-тәрбиелік жұмыстар жетерлік.

Еліміздің орта мектептерінен бастап, жоғары оқу орындарының өнерге байланысты мамандықтарының оқу бағдарламалары өзінің Отанын, салт дәстүрін, әдет ғұрпы мен жерінің сұлулығын, өз менталитетімізге тән тапсырмалармен толықтырылған жөн деп ойлаймын. Өйткені сол арқылы ұрпақты тәрбиелеп салт санамыз бен өзіміздің ұлттық бояу түсімізге тән әдет ғұрпымызды келешекке жеткізетін біз боламыз. Бұл біздің егемен еліміздің беделі жоғары елдер қатарында болуына қосатын мойнымыздағы парызымыз, себебі, өз отаныңды, ұлттық өнерімізді бізден артық түсініп, бізден артық жеткізетін біз, яғни қазақ халқы.

Әрбір шығармашылық өнер белгілі бір мағыналық терең ойды білдіретін, әрі көркем туынды болу керек, мағанасы төмен, бейнелеу өнерінің ешқандай талабын сақтамай құр шимай сызықтардың біздің халқымызға ешқандай қажеті жоқ деп ойлаймыз. Әрине бұл жерде суретші өмірдің тура жансыз көшірмесін жасауға міндетті емес. Ол өмірдің материалынан мәдениеттік көзқарас қалыптастыратын ерекше туынды жасауға міндетті. Бұл жерде атақты орыстың суретші-ұстазы В.Крымовтың бір естелігін айтып кеткен дұрыс сияқты. Бірде суретшілердің көрмесіне барып, жаңа бағытқа бет алған бір суретшінің жұмысын көрдім, керілген кенепке ешқандай бояу жағылмаған, тек ортасына үлкен бір көр шегені қағып қойған. Көрмеге келген көрермендер мынаны «қай нақұрыс» жасаған деп күбірлесіп өтіп жатыр. Екінші бір жұмыста стол үстіндегі шай жабдықтары бейнелеген натюрмортты көріп «қандай керемет» деп тоқтап мұқият зер салып қарайды. Міне осыдан қарапайым халықтың әдемі мен жаманды ажырата алатынын, ненің қажет, ненің қажет емес екендігін түсінетінін байқауға болады.

Әрине, айналадағы, өзге елдердегі болып жатқан жаңалықтарды, шет елдердегі жақсы өнер туындыларынан хабардар болу, оны білу, көру, тыңдау қажет, бірақ біз үшін ол тек салыстырма ретінде пайдаланғанымыз жақсы. Өнер арқылы өскелең ұрпақты тәрбиелеп, еліміздің болашаққа деген сенімін нығайта түсу біздің міндетіміз. Туған еліміздің әлемдегі өркениетті елдермен терезесі тең болуына, еліміздің жастарының санасы терең, әрі жан жақты, білім жоғары, елінің патриоты болуы басты шарт. Қазіргі таңда, кез келген суретшіміз ұлттық ерекшелігімізге сәйкес, әлемдік деңгейге көтеріліп, елімізді әлемге танытып жатыр. Қазіргі таңда мәдениет саласында елімізді алдынғы орында әлемге танытып жүрген спорт пен өнер салалары екені даусыз. Сондықтан біз шет елдердің өнер бағыттарына еліктеп, шет елде көрме ашамын, оларды таң қалдырам, сол арқылы танымал боламын деу таяз түсінік деп ойлаймын.

Біз, болашақ жастарымызға әрбір елдің мәдениетін, өнерін дамытуға ықпал жасайтын, ерекше орны бар тарихи ескерткіштерді, тасқа салынған суреттерді, адамның рухани байлығын жетілдіретін ұлттық өнерімізді қастерлеуді қалыптастыруды, оқыту барысында тиімді қолдана білейік.

2. С.Ә. Аманжолов. Бейнелеу өнерін оқыту технологиясы, 2006 ж.

Қазақ халқының мәдениетi мен өнерi, қазақ жерiнде тұратын өзге халықтар өнерi мен мәдениетiнiң бiрлiгi ұлттық өзiндiк сананың дұрыс қалыптасуының маңызды факторы болып табылады. Сонымен қатар, ол өзiне ең жақсысын, әлемдiк көркем мәдениеттiң озығын, өскелең ұрпақтың оқуы мен тәрбиесiндегi әлемдiк тәжiрибесiндегi оң жетiстiктерiн алуы тиiс.

Қазақ елінің топырағынан жаратылып, жоғары дәрежелі білім алып, қазақ қолөнерін жоғары бағалап, талдау жасап, ою-өрнекті топтастырып бір жүйеге келтірген этнограф тарихшы, әдебиетші, өнер танушы аталарымыз Ш.Уәлиханов, Ә.Марғұлан, Ө.Жәнібеков, Х.Арғынбаев, Т.К.Бәсенов т.б.жұмыстарын айта кетуімізге болады. Қазіргі таңда, жас елде көне өнер түріне сүйіспеншілік, оны үйрету процестері көптеген елді мекендерде, ауыл-қалаларда тез дами бастады. Мектептерде үйірмелер, арнаулы сабақтар жүргізіліп, көрмелер ашылды. Көптеген шағын кәсіпорындар, кооперативтер киім, кілем, ыдыс, ағаш бұйымдарды жасауда ою-өрнектерді көптеп қолдана бастады [1].

Жалпы қазақ халқының дәстүрлі қолөнері 18 түрлі. Олар негізінен мыналар: ағаштан бұйымдар жасау, жүннен бұйымдар жасау, арқан-жіп есу, киіз басу, киізден бұйымдар жасау, кілем тоқу, теріден бұйымдар жасау, сүйектен, тұяқтан және мүйізден бұйымдар жасау, металдан бұйымдар жасау, ши тоқу, ер-тұрман жасау, кесте тігу, киім тігу, аяқ- киім тігу, сабын жасау, бояу жасау.

Қазақ қолөнерінде жас жеткіншектердің ой өрісі мен білімін, дүниетанымын кеңейтуде ою-өрнектің алатын орны айрықша. Этнограф ғалымдардың пайымдауынша осы уақытқа дейін ою-өрнектің 200-дей түрі анықталып отыр. Соның ішінде мүйіз тектесі қазақ ою-өрнектерінің төркіні деп саналады.

Қолөнер – қашаннан халықтың күнделікті тұрмыстық қамтамасыз етуге қызмет атқарады. XIX ғасырда және XX ғасырдың басында қазақ халқының дәстүрлі қолөнерінің ішінде киіз үйдің сүйегін, ағаш төсек жасау, ағаш өрнектеу, кесте тігу, өрнек тоқу, киіз басу кең өрістеді. Бір ғажабы осы уақытта жастарға арнап ер-тұрман, белдік, қыз-келіншектерге арнап сәукеле, шашбау, білезік, сырға жасауға сұраным артты. Бұл әрине, халықтың тұрмыс деңгейінің жақсаруы мен рухани жан-дүниесінің дүр сілкінген кезеңі болса керек. Жалпы қазақ қолөнерінің дамуында әр дәуірдің өзіндік табы бар.

Әрине, адамзат қоғамы алға жылжыған сайын қазақ халқының дәстүрлі қолөнерінің бірқатары жаңа түрге ие болып, кейбірі күнделікті тұрмысқа қажет те бола қалмағаны ақиқат. Бұл күндері фарфордан, тоттанбайтын металдан, эмаль жалатылған темірден, пласмассадан, жасанды талшықтардан жасалған сәнді жиһаз, бұйымдар көп. Халқымыз ғасырлар бойы тұтынып келген, көптеген мүліктердің түрлері мен сапасы да үсті-үстіне жаңаруда. Бірақ қазақ қолөнері бұнымен халық тұрмысын да өзінің ежелгі маңызын жоғалтып отырған жоқ. Олай болса, қазақ халқы қолөнердің бай мұраларына қазіргі заманға сай жаңаша сипат бере отырып, оларды жетілдірудің техникалық жүйесін қалыптастыру қажет-ақ. Зергерлік өнердегі әсемдік және бағалы заттарды сыйлық, естелік ретінде көптеп шығару да республиқалық деңгейде ойластырылатын мәселе.

Рас, ел ішіндегі бірқатар қолөнер шеберлерінің қазіргі таңда жасап, халыққа таратып жүрген бұйымдарының бірқатары эстетикалық жағынан жоғары талапқа сай емес. Қолөнер шеберлерін оқыту, үйрету істерінің де ұмыт қалуынан бүгінгі қазақ қолөнері көп жерлерде өздерінің заңды даму гармониясын таба алмауда. Тек ағайынды Тұрсынжан Махмұт, Айтберген Құлмановтар XVI-XVII ғасырлардағы қару-жарақтың және зергерлік заттардың үлгісін түрлендіріп, қазақ қолөнерін қайта жаңғыртуда [2]. Алайда елімізде халық өнерінің бұйымдары тек қана мұражайлар мен көрмелерде ғана тұруға тиіс деген теріс бір көзқарас қалыптасып, шеберлер қолынан шыққан асыл бұйымдарды күнделікті тұрмыста пайдалануға мән бермеуде. Бүгінгі таңда осы жағына басымдау мән берілсе – оны қызыға жасайтын қолөнершілер де көбейіп, тұтынушы адамдар да молая түсер еді. Бүгінгі ұрпақтың міндеті осы жойыла жаздап, қайта жандана бастаған қолөнер шеберлігін қайта түлету. Оны халық арасына кеңінен насихаттау.

1. Самұратова Т. Бейнелеу өнері тарихы. –Астана: ЕҰУ, 2010.

2. www.zashtar.biz
Жантілесова А.

Технология және бизнес колледжінің

оқытушысы, суретші
5-6 СЫНЫПТАРДА БАТИКТІ ОҚЫТУДЫҢ ӘДІСТЕМЕСІ

Батик өнері өте ертеде дамыған. Индонезияның Ява аралында алғаш рет дүниеге келді. Алғашқы маталардың өндірісіне дейін малайзиялықтар заттарын алып келіп аралда, ағаштын қабығына, өрнектерді жабайы аралардың балқытылған балауызы арқасында, өсімдік бояғыш заттармен қалған орындарды содан соң бояп отырған. Маталар пайда болған соң бұл әдістің негізі – балқытылған балауызбен сурет түсіру – сол жұмыстың сәндеуге де қолдана бастады. Матаға жағылған балауыз бояу түстерін өткізбейді яғни механикалық түрде резерв жасайды. Содан соң матаға түрлі түсті бояуды жаға беруге болады. Балауыздың осы бір қасиеті арқасында – ежелгі әдістердің бірі матаны әрлеудің негізі каланды. Ежелгі матаны әрдеудің әдісінің тәсілі – Батик. Батик сөзі Яван тілінен аударғанда ыстық балауызбен сурет салу деген мағынаны білдіреді. Осы сөздің арқасында Горячий батик техникасының атауы шығады. Горячии батик техникасы жеткілікті күрделі және көп еңбекті қажет етеді, сондықтан да қысқа тоқталып жатырмыз. Рамаға керілген матаға балауызды пайдалана отырып, әртүрлі өрнек элементтерін саламыз. Балауыздың толық кебуінен кейін ашық қалған жерлерді түрлі түсті бояулармен бояп шығамыз. Осы әдісті бірнеше рет қайталауға болады түстердің қалай шығуына байланысты. Соңғы рет матаны кептіргеннен кейін үтіктің көмегімен балауызды алып тастаймыз. Бүгінде балауыздың жағылуына пайда болған жаңа тәсілдердің арқасында Горячии батик көп еңбекті кемірек қажет ететін болды. Сонда да бұрынғысынша жоғары көркем дік түрінде қалды.

Көп ғасырлар бұрын Қытай сүретшілері жібек маталарда әуедегі пейзаждарды таң қалатын сұлулықтарды жасау, ерекше гүлдердің суретін салды, бамбук, ағаштар, тұрмыс сахнасының суретін салды. Кейбір сүретшілер өз жұмыстарында тек қана тушьты қолданды. IX ғасырда жаңа көркем стилі пайда болды. Оны сыншылар бояу декоративтігі деп атады. Түстері керемет корінеді сызықтың азар жақын бояумен көрінетінін ашық түспен жасалғанын тушь пен қылқаламның кең қозғалыстармен қолданылғанын көруге болады. Азат көркем стилі Қытайда кең тарады және сондай биік белесті бағындырды. ХII соңында академиялық стиль атағына ие болды. Шебер қолындағы қылқалам жібек бетімен азат сырғанады немесе қағаздың бетінде. Мүмкін сондықтан болар қазіргі заманғы жазу қандай да бір резервтің қолнануынсыз еркін жазу деп аталады

XX ғасырдың басында Ресейде жылытуды қажет етпейтің резерв құрамын ойлап тапты. Осының арқасында біздің елімізді Холодный батиктің отаны болды. Мен жиірек мына техникада жұмыс істеймін азат жазумен оны біріктіре отырып, сол себепті оның арқасында керемет жасап шығаруға болатынын айта кеткенім жөн.

Батик ( Индонез әріптерінен " маталарға тамшы ")- матада жасалатын ерекше техника (сонымен қатар қолымен сәнденген матаның өзін де батик деп атайды). Орындалу техникасы сурет үйлестіруінде негізі салынған.

Батик Индонезия халықтарында баяғыдан белгілі (әсіресе Ява аралында, біздің I ғасырда.), Индияда, содан соң Шумермен ертедегіде, Жапонияда, Перуде, Батыстағы және Орталық Африкада, және кешірек (XVIII ғ)- Европада, Ресейде 1930 жылдарға қарай көрінді.

Өз уақыты бойынша батик пайда болуы мен дамуы, әртүрлі елдермен саяхатта және суретшіден суретшіге ұрпақтан ұрпаққа көшіп акварель, пастельді, графиканы, витражды, бейнелеу өнерінің көптеген қабілеттерін өзіне сіңіріп алды. артынан және дамудың таяқ бар, әртүрлі елдермен саяхаттай және сүретшіге сүретшіден, ұрпаққа ұрпақтан кешіп өте, сорып алды өзінді көптеген бейнелеу өнерлердің - акварелі көркем қабылдаулары, пастельдің, графиктар, витражды, Бүгінгі дәстүрлі классикалық батиктің маңызы оңайлатылған өрнектің арнайы құралдарының әр алуандығының арқасында, қолы жеңілдеп, тіпті киім әртүрлі бөлшектерді, ішкі көрініс заттарын тіркеп жазуды рұқсат етіп жатыр.

Батик әр түрлі елдерде бірсыпыра айырмалық ерекшеліктері болып жатыр.
Мысалы, Индонезияда Батиктің негізі - индиго тонның - көк, қызыл қоңыр және піл сүйек түстің барлық реңдері индонезиялық дәстүрлі ою символдары мағынасы әр түрлі және жиі символикалық мағынаға ие, суреттерді және касталық бұйымдарды өздері анықтады сонымен қатар: патшалық және корольдық оюларды қайта қайталауға ешкімнің құқықтары болмады.

Ява аралында әлі күнге дейін ескілікті дәстүрлерді көзінің қарашығындай сақтап жатыр, осы күнге дейін балауыздың ежелгі формалары сақталған. Резервтің бұл жердегі қызметі арнайы салынған паста бамбуктік шыбықтың арқасында жағады. Матаның тек қана қолдан жасалғанын алады,бояу жергілікті өсімдік түбірінен әзірленіп алынады. Осы жолмен бояу тәсілі - өте ұзақ уақытты және көп еңбекті қажет етеді. Пастаны алып тастағаннан кейін көбінесе жай геометриялық фигуралар және сирек фигуралық бейнелеулер қалады. Явалық батик қасиетті мата болып есептеледі.

Индияда орта ғасырларда матаға сурет салуды немесе қолдық тәсілмен (қылқаламмен), немесе ағаш штампыларымен жасап отырған. Үнді технологияларының қазіргі кезеңінде бандхана техникасы (бандхей , бандхни , бандан , бандхини , бандхари ),кең таралған. Адамдарды киімде бейнелеулеуде ұсақ тегіс өрнектерді салғанда ежедгі үнді храмдарын көруге болады.

Малайзияда , Индонезияда ұқсас түйінді техникасын планги деп атайды, Мәнділеп жатыр деген мағынаны білдіреді. Суматрада осындай маталарды моншақпен кестелеумен,Индияда - моншақтармен, Африкада - кестелеумен, інжу моншақтармен және қабыршақтармен толықтырып жатыр.

Ерекше композициялық құрылымымен Индиялық өрнек мадхубани ерекшеленеді. Құдайлардың фигуралары адамдар мен жануарлар бир ортақ рамагаорналастырылады, және де бүкіл кеңістік гүлдер мен балықтардың , жылан және діни символдарды бейнелеулермен толтырылған. Бірақ Европада - XVIII ғғ ең тез және көп тараған үнді кездеме бедері. Еуропаның үнді шыттарына таң қалғаны соншама, олардың даярлау технологиясынын жылдам үйреніп алды.

Қытай жібектің отаны болып есептеледі (ол б.з.д XII ғасырда пайда болды), орта ғасырларда озінің керемет Қытай жібектерін өздері де кездеме әдісімен безендіре бастады, (Безендірудің бұл тәсілінің атауы жанцзені деп аталды). Маталарға салынған оюларды сұйық бояғышпен жағып отырды. Тан дәуірінде бояумен өрнектердің түсірілуі үш әдіс бойынша қолданды: восковой, блоковой, и узелковый. Дәстүрлі қытай батигі одақтық және түйінді әдемілеулерінде өзінің индигосы жиі қолданды. Қытай жібек жазуы философиялық мінез - құлықты көрсетеді. Мысалы балықтың бейнелеулері табысты көбелекті бейнелеуі бақыт пен қуанышты ал лотос гулдерін бейнелеулері адалдықты білдіреді. Дүниеге ең алғаш рет жібек матада көркем көріністі бейнелеу осы қытайда келді.

Жапонияда мәдениетінің өзгешелігі арқасында, рокэти батигі дамыды. Уақыт өте XIII ғасырда сәнге елтаңбаның ою өрнегі кіре бастады. Бірақ XVI ғ.дың соңында жапониялық градусталған қол жазуы оны ығыстырып тастайды. Сонымен жапондықтар сюжеттік өрнекті киномоға арналған матаға да, картиналарға да, толық мәнінде пайдаланды. XVIIғ.дың соңында Миядзани Юдзен салу пастасы көмегімен суретті түсіру техникасын ойлап тапты. Атауы юдзен.

Русьта ең көп таралған матаға жазу тәсілі: белоземельная кездеме бедері болды. Баспа суреттердің әдісі.  Мына тәсілдің мәні:тақтайда өрнек кесіліп салынады, содан соң тақтай бояумен суланып және баспа түрге айналдырылады, Балғамен кесінді ағашты тықылдата отырып, суретті матаға таңады. Осы әдіс тәсіл XVII ғ. да пайда болып ерекше мән беріле бастады. Воскпен матаға балауызды жүргізу жолын үйрене сала дүниеге Русьтық кубовой набойки әдісі келді.Кездемерезервировать балауызбен төсегінің, қондырылған төсек орыс ашық көк кездеме бедері әдісі көрінді. Матаға металдық штампымен балқытылған балауызды түсіргеннен кейін бояғыш затпен күбіге тиеді, бояу кебуінен кейін балауызды алыстатты.

Біздің күндерімізге қолдық өнер бұрынғыша биік бағалап жатыр. Көптеген белгілі сүретшілер өз туындыларын ява салтына және де жапон-қытай сюжеті бойынша жазып жатыр. Бірақ балауыз орнына каучук және бензиннің негізінде гутта - резерві, қолдалынылып жатыр, сонымен қатар оның жылытуына арналған арнайы электрлік штифтілер, және оңайлатылған техника пайда болды. Акрилдік бояулардың пайда болуымен қолайлы және де көркем туындыларды шығаруға әркімнің ақ өз үлесін қосуына ықпал жасады.

Түйінді батик техникасы.

Түйінді батик техникасы Индоқытайдағы ең ежелгі болып есептеледі.

Технологиясы қарапайым: дәл басқа батиктегі сияқты дәл солай жасалды. Балауызбен жүріліп өтеді бояудың бір біріне тиюінен сақтайды, бірақ - құрамда, әл әртүрлі ширақтар, арқандар болады.Матаны тығыз орап алып, жиппен байлайды краскаға салынады немесе красканы қылқаламмен жүріп өтеді. Одан соң матадан жіпті алып тастағаннан кейін жіп тұрған жер боялмай қалады. Матада пайда болған сурет матаны орауына жипти байлауына байланысты болады. Түйіншектер тоқылып немесе қолмен істелетін қаттап салулар немесе инемен бізбен жасалады..

1 кезең: Түйінді батикке мақта маталармен және жібек маталарды және сол маталарға сай келетін краска түрлерін пайдаланады. Мата жалпы ережеге сай дайындалады. Матаны ширатып ораудың алдында мтаға түрлі түсті жолақтар немесе шашырандылар немесе дақтар жүргізіледі.

2 кезең : жазу нәтижесі матадағы сурет матаны ширатып оруына тәуелді.Матанын ширатылуына байланысты матада әртүрлі шеңберлер, шеңбер шекарасын, әртүрлі жолақтар алуға болады. Дәл осындай ширатудан кейін матаны бояудан кейін және төңкеру керек сонда белгілі бір стильде салынған гүл немесе жапырақша және т.б. алуға болады.

3 кезең. Бояу. Мата белгілі бир мөлшерде алынған краскаға салынады. Егер мата құрғақ болса матаның бояумен шектелген жери ашығырақ болады. Егер түстің жаймен бір кезеңнен екінші кезеңге өткенін алу үшін матаны ширату алдында суға ылғалдандырып, немесе сулап, сығып алу керек.

Егер матаны бояуға батырып алмай, оның бетіне қылқаламмен ширатылған матаның бетіне жүріп өтсек, онда көп шығын болмайды бірақ ақ дақтар көп болады. Және де краска матаның түйіндеріне терең бояу кірмейді.

Қайнап тұрған тұзды суда матаны 10 -15 минут ұстаймыз, және сол ыдыстың ішіне бояғыш заттың 1 бөлімі қосылады. Негізі 1 сағат баяу отта тұрып қайнаған матаға краска жаксы сіңеді.

4 кезең. Постобработка. Матаны ағын суда жуып алғаннан кейін (алдымен түйіндерімен одан соң түйінсіз) және жұмыс кептірудің кезінде операцияны қалауынша қайталауға болады, басқа түс бояғыш затымен қайта кәрі түйіншектерді алыстата және жаңа байлау жүргізіп( бірақ кепілдеменің, қалай және әдеттегі батиктегідей: үш түрлі - түсті артық түс алмау керек, және де әрқашан жарықтың қараңғыға жүруі). Немесе , егер сіз әртүрлі түстердің облыстары алуды қаласаңыз, сол бояу уақытында жанында " артық " матаны шыбыққа орап, және қажетті облыстары лайықтыларды бояғыш заттарда бөлейміз.

Матаны Түйінді батиктің әртүрлі аттары көп таралған : лахерия , тритик , жұқа тақтайшалар , бандхани және т.б.

АҚШ –та - тайдай (tie-dye) осы түйінді техникасының атауы 50 жылдардың соңында бүкіл батысқа жария болды.

Индонезияда тритик техникасы қолданылады.(тритик, тігін техникасы). Мата бірнеше жерден тігіліп соның нәтижесінде ерекше өрнек пайда болады. Осы техниканың арқасында көбірек жіңішке және алдын ала болжалатын ою өрнектерді құруға болады. Маталарға нобайдың суретін салыңыздар және - оның нұсқаларымен тігіспен " алға инені ", ұсақ жалғыз аяқ жолдармен жүріп өтіңіздер. Жіпті қысып буыңыздар Бояп болғаннан кейін ұсақ садақшалардан тігіске перпендикуляр өрнек құрылып шығады.

Ең танымал батиктің түрлері – мына горячий және холодный батик Батиктің негізі әртүрлі техникада қаланған, резервтің матаға түсірілуі және осы резервтің жүргізілуі холодный батик пен горячий батиктің арасын ашып тұрады. Кестеде Батиктің екеулерінің де орындау кезіндегі негізгі кезеңдері көрсетілген және сонымен қатар матаны алудағы ұсыныстар,жасалған дайын жұмыстардың айырмашылықтары көрсетілген.

Неден бастау керек?

1. Матаны әзірлеу.

2. Нобай әзірлеу

3. Жұмыс орнын ұйымдастыру

4. Раманы әзірлеп,және матаны оған керу

5. Суретті дайындау.

Матаны өңдеу.

Жұмысқа таңдап алынған матаны жазу алдында жақсылап ыстық сабын суда жуу керек. Содан соң ыстық суда , суық суда жақсылап шаю керек. Себебі матаны өндірген кезде аппретті өзіне сіңдіріп алады. өндірісі жанында аппретпен сіңдіріп, соның арқасында мата талшықтарына бояудың жайылмауына енуіне кедергі жасайды. Матаны шайып жатқанда 1 ас қасық соданы 1 литр суға салып шаямыз.

Оған қоса кейбір мата түрлері жуғаннан кейін красканы жаксы қабылдайды.(мысалы, натуральды жібек).

Кейбір оқиғаларда, бояу матаға жақсырақ сіңу үшін, несеп ерітіндісінде оны сулап алады.

Матаны жуғаннан кейін үтіктеп алып, осыдан кейін кесуді бастауға болады.

Нобайды дайындау.

Келешек жұмысқа қызықты, үйлесімді нобайды қалаған жерде алуға болады.

Жұмыс орны жарық мол түсетін және пәтерде желдетілушісі бар бөлмені таңдаңыздар, жұмыс үстелін дайындаңыз.Қалыңырақ үстелді қорғауға арналған ДВП немесе картонды бетіне қойыңыз.

Жұмыстың бастамасы үшін қызықты идеялардың өзі жетеді. Көшедегі табиғат, кітап бетіндегі картина, шыныдағы тойтарыс т.с.с. Қарандашпен ойды қағаз бетіне түсіреміз

Раманың размері жазылатын жұмыстың размерімен бирдей болу керек. Ал подрамникті эскизге қарап тарсырыс беруге болады. Дайын болған подрамникті скочпен немесе қорғау лакымен жағып орап шығамыз. Кейде подрамникті матамен немесе бинтпен орап, содан соң, матаны подрамникке тігін түйреуіштерімен тігіп қояды. Мата подрамникке арнайы қармақтар мен немесе кәдімгі бүркеншектегі шегелермен керіледі. Және де жихазға арналған арнайы шегелер немесе түйреуіштермен керуге де болады. Егер сіз дайын суретті салғыңыз келсе, онда түйреуішті пайдаланғаныңыз дұрыс болады, себебі шегелер матада өзіңізге зияны тиетін іздер қалдыруы мүмкін.

Мата рамаға біркелкі тегіс және қатты керілген керуі тиіс. Негізгі жіптері өзара бір бірімен перпендикуляр. Алдымен матаның шеттері бекітілуі тиіс.(қатарынан сағат тілгі бойынша , немесе " айқасқан - көлденең "), ал содан соң ортасында әрбір бұрышынан рамалар жіберіледі. Матаны қанша керген сайын соша жұмыстың жақсы шығуына кепілдік береді. Матаның дұрыс не бұрыс керілгенін матаны саусақ сүйегімен қағып білеміз. Егер саусақ сүйегімен соққанда матадан барабанның даусы сияқты дыбыс шығуы керек. Және де тағы бір тәсілі бар, ол матаға туйреуішті тастағанда түйреуіш матадан ыршып кетуі керек.

Сонымен қатар қисаюлар болмауы тиіс. Мата керіліп қойылған болса оған да өзгерістер енгізідің қажеті жоқ. Матаның шеттерін скотчпен жабсырып тастауға болады , Ол мжұмыстың таза шығуына көп септігін тигізеді.

Бастапқы жылдам тәжірибелік жұмыстар үшін суреттердің мұқият түсіруінін талап етпейтндер, Матаны керуді қажет етпейтін жұмыстарға картонда көп септігін тигізеді. Картонға матаны қойып жаж жағынан түйреуішпен қадап жұмыс істей беруге болады. Егер матаның сапасы керуге келмесе немесе мата қалын болса, онда оны жай үстелдің үстіне жайып жіберіп, жұмысты бастай беруге болады. Матаны ылғал кезінде де құрғақ кезінде де керуге болдаы. Ылғал матаны негізінде еркін жезу батигіне қолданады ал, холодный және горячий батик үшін құрғақ матаны пайдаланған дұрыс. Егер мата ылғал кезінде керілсе, ол кепкеннен кейін одан сайын тартыла түседі.

Сурет нұсқаларын тасымалдау.

Суретті матаға түсірудің бірнеше тәсілі бар:

1.Дайын болған нобайды тегіс бетке қойып, матамен төнкерілген кергіш үстіңгі жағынан қойылады, жұмсақ қарандашпен жұмыстың ішкі жағынан бастыра отырып сурет салынады, мата құрылымына зақым келтірмеу үшін жуғанда кететін қарындаш пен немесе бормен немесе арнайы қарандашпен ақырын ған қатты баспай көшіріледі. Егер қарандашпен матаның бетіне суретті салатын болсақ, онда контурды жүргенде қарындаш жүріп өткен сызықтың жанынан жүріп өтеміз содан соң жанағы сызылған қарындашты өшіірп алып тастаймыз. Есте сақтаған жөн: Мата қағаз емес оны өшіріп басынан салатындай.

2. Егер мата тығыз болса ,онда қарапайым тәсілмен көшіруге болады. Екі орындықты бір бірінен алшақтау қойып, бетіне әйнекті қоямыз. Астынан лампаны жағып, әйнек шынының бетіне нобаймызды оның үстіне матаны қойып ақырын ғана суретті түсіріп аламыз. Және тағы сол сияқты егер нобайымыз матаның көлеміндей болса, онда бірден контур жүріп өтуге де болады.

3.Припорох. Нобайды - поролонға пенопластқа қойылады. Сурет сызықтары бойынша тесіктер жарып өтеді. Сондай жуан инемен немесе жіңішке кішкентай шегемен "тесіліп" пенопласт немесе поролон матаның бетіне қойылады. Содан соң осы пенопласт немесе поролонның бетінен ұнтақталған бор немес синка шашылады. Жаңағы тесіктерден матаға із қалдырылады.

Түс жанып кетпесі үшін, және бұйымдарды жууға болатындай, красканы әрқашанда нықтап бекіту қажет. Краска әдеттегісінше нұсқау бойынша бекітіледі.

Үтікпен бекіту. Бояуды бекітудегі ең қарапайым тәсілдің бірі. Бұл тәсілді жаңадан жұмыс жасап жатқан адамдарға қолайлы ыңғайлы және ол уақытты үнемдейді.

Қарапайым электрлік үтікпен үтіктеледі, ішкі жағынан булау ағымда 5-10 минут үтіктейміз. Содан соң 30-40 градустағы суда қолымен сабын суда қосымша ағартатындарсыз жуамыз.
Қорытынды кезең.

Бояу бекітуінен кейін қылқаламмен жөндеу жұмыстарын жүргіземіз ( мысалы , егер жарық учаскелердің контурын бәсеңдету үшін кейбір дақтарды алып тастау үшін,т.с.с). Осы оқиғада матаны жұмысшы рамаға тағы да кереді. Егер ол балауызбен жүріп өткен болатын болса, онда сулауға қазір қарсы тұрады, сондықтан матаны сулап аламыз,

Нақ осы кезеңде контур краскаларын, қажетті сызықтарды жүргізіп аламыз. Кепкен дайын жұмысты уксус қосылған суда артық краскаларды жою үшін шайып аламыз. Егер матада порафиннен қалған дақтар болса, оны бензинде одан соң, кір жууға арналған қоспалармен жуып таза суда шайып, кептіруге қоямыз.

Жұмыс кепкеннен кейін үтікпен жақсылап үтіктейміз. Міне жұмыс толығымен дайын.

1. 
   Бояуларды араластыруға арналған ыдыс . Батикпен жұмыс жасау үшін акварель краскасына арналған палитра немесе табақшалар болады.
   
2. 
   Қылқаламды жууға арналған ыдыс. Стакандар немесе банкілерді қолдануға болады.
   
3. 
   Қолданған краскаларды сақтау үшін аузы жабылатын ыдыстар қажет.
   
4. 
   Бояуларды сумен еріту үшін үнемі қайнаған су немесе тазартылған судайын тұру керек. Егер бояу спирттен жасалған болса, сол сияқты спиртпен ерітеміз немесе арнайы еріткішті қолданамыз.
   
5. 
   Бояудың артықтарын алып тастау үшін мата қалдықтарын, макта таяқшалары қажет.
   
6. 
   Жұмыстың тез кебуіне қол жеткізу үшін фен қажет.
   

1. 
   Балауызды еріту үшін металл ыдыс суымен.
   
2. 
   Жіңішке сызықтарды түсіруге арналған - арнайы аспап чантинг қажет. Оның көмегімен жіңішке сызықтарды жүргізу өте жеңіл.
   
3. 
   Кейде сызықтарды түсіру үшін мақталы шыбықтармен қылқаламдар пайдаланылады.
   

1. 
   Резервті сақтауға арналған – арнайы пластмассалық кішкене бөтелке, және саптаулар..
   
2. 
   Арнайы жіңішке сызықтарды жүргізу үшін шыны құбырлар қажет. Құбырлардың әр түрлі каналдары бар сызықтың енін өзгертуге мүмкіндік береді. Құбырдың аузында жұқа қабырғалары болуы тиіс. Дәл осылай жуандықты алып келінетін нұсқаны тесік диаметріне емес ал кішкене құбыр диаметріне тәуелді болады. Бірақ тесік диаметрінің де маңызы бар, матаға резерв ағу жылдамдығы содан тәуелді болады. Кішкене құбыр бүгілмелі мұрын ылдисы үлкен мағынаға ие. Егер ол өте жадағай бүгілсе, онда құбырды кішкене тік ұстау керек, демек, резерв жылдам құрамды ағады.
   
3. 
   Кейбір суретшілер шыны құбырлар орнына шаштарға арналған бояу астынан тюбиктарды қолданады.
   
4. 
   Дайын саптаулар орнына қолданған шарикті оқтамасын алуға болады (немесе капиллярдық қарындаш ), пастасынан босатылған. Оқтамадан шарикті түйіршік инемен қажеттінше сығу, және оны жуу. Керек ұзындыққа дейін стерженьді кесыіп алып, даярланған жұмсақ пластмассалық шөлмекке бұралатын кішкене қалпақпен тесікке саламыз. Стерженьді қыздырып, соңын сәл бүгу керек.
   
5. 
   Дәл осы мақсатқа жету үшін сызбаға арналған шыны құбырлар дәрігерлік тамызғыштар, қажет.
   

1. Шаруашылық тұзға арналған тығыз жабылатын ыдыс.

Бейнелеу өнері мамандығы студенттерінен болашақ, бәсекеге қабілетті суретші-педагог даярлау педагогикалық көкейкесті мәселелердің бірі.

Бейнелеу өнері үрдісінде, студенттердің кәсіби біліктілігін арттыруда пленэр практикасының алар орны, атқарар ролі, сурет салу шеберлігін меңгеруде тигізер әсері мол. ЖОО-дағы бейнелеу өнері мамандарының пленэр практикасына өз деңгейінде мән берілмеуі және сағатының қысқартылуы салдарынан, кескіндеме тағы басқа сабақтардың деңгейі төмендеуіне, студенттердің ойлау қабілеттері бәсеңдеуіне ықпал етеді.

Кескіндеменің жабық кабинеттен ашық аспан, табиғат аясына яғни пленэрге ауысуынан натураның әсерлілігі артып, әуестікті дамытады және техникаық әдіс-тәсілдері байи түседі. Сондай-ақ пленэрдегі кескіндеме студенттердің жарық, ашық жердегі заттарды табиғатттың бай түстерін қолдана отырып жазуы тәжірибелік дағдысын, білімдерін арттыруға септігін тигізеді.

Пленэр, бейнелеу өнерінің бір бөлігі ретінде, студенттерді кескіндемеге, суретке, мүсінге акдемиялық оқыту процесінің таптыртпайтын элементі болып табылады. Бірақ, кейінгі кезде студенттердің кескіндеме және сурет бойынша базалық білімі болғанына қарамастан пленэрдегі жұмыстары нәтижесі ойдағыдай көрсеткіш бермейді. Пленэрдің мамандық үшін қаншалықты маңыздылығын түсінбеуі және оған деген жауапсыз, жеңіл көзқарас салдарынан осындай мәселелер туындап отыр. Жағдайдың осылай өзгеруіне байланысты, ашық ауадағы бейнелеу яғни ғасырлар барысында суретшілер табиғат тілін көркем әдіс-тәсілін, мәнін меңгеру тарихына жүгінеміз./1/

Пленэр XY ғасыр басында Италия өнерінде үлкен өзгерістермен көзге көрінді. Қайта өрлеу дәуірі суретшілері бірінші болып табиғатқа, шабыт көзі және шынайылықты бейнелеуді үйренудің объектісі ретінде қарады. Олар жарық пен көлеңке, жазықтықты дәл беру мен бақылауды және оның көмегімен көлемді заттардың формасын салуды үйренді.Алғашқы табиғат көрінісіне арналған теориялық жұмыстарды итальян суретшісі, ойшыл және ғалым Леонардо да Винчи жазды. Ол алғаш, ауаға кез келген зат түсіне әсер ететін материалды орта ретінде назар салып, кескіндемедегі рефлекс туралы ұғым, сондай-ақ сызықтық және ауа перспективасы теориясын жасады. Бұл заңдылықтармен оның картиналары ерекше сырлы мәнге ие. Қайта өрлеу дәуірі суретшілері өз картиналарында негізінен пейзажбен салды, табиғат деталін немесе фон ретінде орындады. Кейінірек көптеген суретшілер барлық шығармашылығын табиғатқа және ландшафтқа арнады.

Гармония туралы біздің ойымыз табиғат негізінде алынады. Ғажайып сезімімізді тіпті кішкене ғана бөлігі – жанды бұтақтардың гүлдермен немесе жемістермен орналасуы таң қалдырады. Өсімдік өмірінің бейнеленуі заңға сыйымды тиімді көркем құрылған формалардан жасалынады.

Бұтақ жапырақтарымен, жемістерімен немесе түрлі гүлдерімен салынған түсті этюд – таң қалуды ғана емес, сонымен қатар оның конструктивті және түсті мәнін ажырата білу де заттың өзіне қарап жасалған бай суреттемесін ашады. Суреттемелеудің кезінде өсімдік элементтерінің салыну қиындықтары олардың бірыңғай гармонияға сай орналастыру мен олардың бір–бірімен байланысын ажыратып дәлдеу болып табылады.

Өсімдік формаларының әсемдігін жеткізгісі келетін жас кескіндемеші үшін бастапқыда бұтақ, жапырақ және гүлдерді кескіндеу оңайлыққа соқпайды. Этюдпен жұмыс істеу процесі өсімдік әлемінің өзіндік сұлулығы мен пластикасын ғана емес, сонымен қатар оның ашық аспандағы түстік ерекшелігін, әртүрлі конструктивті формаларды зерттеу болып табылады.

Өсімдікті жан-жақты зерттеп қарап анықтап шыққан дұрыс, себебі сабақтарының орналасуын елестете отырып конструкциясын сезіну, мысалы, қүз айларының соңында ағаштар жапырақтарынан жалаңаш қалған кездегі бұтақтарының өзгешелігін көре білетініміздей.

Акварель немесе гуашпен салу техникасындағы түстердің ара қатынасын анықтап білу, сондай-ақ майлы бояуды қысқа мерзімді этюдтерде қолдану тәсілін меңгеруімізге пленэр практикасының үлесі орасан зор.

Өсімдіктер мен гүлдерді натурадан салған кезде, бұл тірі көрініс олардың есінде сақталады, кейінгі шығармашылық жұмыста пайдалана алады. Бұндай тәжірибелер есте сақтау, натурадан ғана емес, бөлек есте сақтай отырып бейнелеу, олардың кеңістіктегі конструктивті құрылымдық және түсті қатынастарын натурадан көшірмей-ақ салуды беріктетеді.

Табиғатта бейнелеу заттың формасы мен түстерінің ара қатынасын дұрыс түсінуге мүмкіндік береді. Сондықтан этюд натурадан механикалық түрде көшірме болмауы тиіс. Өсімдіктер әлемін бейнелеу барысында көптеген ассоциативті ойлар туындайды, қиял мен фантазия оянады. Сонымен, осындай тәсілмен пленэрдегі бейнелеудің негізгі ерекшеліктерімен танысу бейнелеу өнерінің кемелдігінің бір сатысын меңгерумен тең.

Пленэрдегі этюдттер өзінің спецификалық ерекшеліктерімен бейнелеу өнері оқытушысының кәсіби шеберлігіне жетуінде қайталанбас мүмкіндіктерді қамтиды. Этюдтерді орындау барысында студенттердің көркем және педагогикалық қабілеттері, сондай-ақ сурет арқылы олардың тез сурет салуға икемділігі мен мүмкіндігі жетіледі./2/

Қорыта келгенде, бүгінгі күні еліміздің алға қойып отырған, «бәсекеге қабілетті маман дайындау» тапсырмасын орындауда, болашақ бейнелеу өнері оқытушысынан білікті маман даярлау алға тартылып отырған мәселенің бірі.

1. 
   Н.А.Маслов., Пленер, Москва; «Просвещение» 1984, 241б
   

Ерте кезде қолөнер кәсіпшілігінде шеберлік өнері шеберден оқушыға, көбінемсе күнделікті тіршіліктегі іс-әрекеттер арқылы әкеден балаға тікелей ауысып отырған. Ал, қазіргі заманда керісінше – адамға жаңа өндіріс сипатын тез бағытталып, жаңа біліктіліктер мен дағдыларды жылдам үйретіп, әрдайым жаңа технологияны меңгеріп жаңа ақпараттық заман көшіне ілесу қажет. Сондықтан адам баласының «көзі, миы, қолы» міндетте түрде үйлесімді дамуы қажет. Оқушының қандай кәсіпті меңгеруі алдын-ала мәлім емес, бірақ оны ерте кезден, яғни мектепке дейінгі жастан бастап шығармашылық әрекеттерге дайындау қажет, өйтпеген жағдайда көздің көруі мен саусақтар қимылының даму қабілеті төмендейді., өйткені бала қанша жерден зерделі де ынталы болғанымен, кез-келген істе практиканың жоқтығынан өз мүмкіндігін толық игере алмайды. Өйткені тәжірибесі жоқ.

Қазақстандық білім берудің ұлттық моделі әлемдік білім беру кеңістігіне ықпалдастырылған және жеке тұлға мен қоғамның қажеттіліктерін қанағаттандыруға бағытталған, көп деңгейлі әрі үздіксіз білім беру сипаттарымен ерекшеленбек. Қазіргі заман талабы өнерде мектепте оқыту немесе оқытпау қажеттілігін дәлелдеу емес, адамзаттың мәдени өркениетті дамуындағы жеке тұлғаның жалпы міндетті көркемдік шығармашылық қабілеттері дамыған белсенді субъект дайындау қажеттілігін берік бекітіп отыр.

Қазақ халқының мәдениеті мен өнері, қазақ жерінде тұратын өзге халықтар өнері мен мәдениетінің бірлігі ұлттық өзіндік сананың дұрыс қалыптасуының маңызды факторы. Қазақ халқы өзіне жақсысын, әлемдік көркем мәдениеттің озығын, өскелең ұрпақтың оқуы мен тәрбиесіндегі әлемдік тәжірибелердегі жетістіктерді өзіне алуы тиіс. Ежелден бері келе жатқан Қытай Халық Республикасының бастауыш мектептегі бейнелеу өнерді оқулықтарындағы ерекшеліктерін алып айтсақ. Бұл оқулықтар «оқу ағарту реформасын тереңдетіп, сапа ағартуын жалпы білім беруді өрмелету жөніндегі қаулысын» басшылыққа алған.

9 жылдық міндетті ағарту түзішіндегі бейнелеу өнері оқулығын мемлекеттік өлшемі «негізінде орта бастауыш мектеп оқушыларына бейнелеу өнері» жөніндегі жалпы бетті ағартудағы білім беру бойынша құрастырылған оқулықтар, бұл оқулықтар адамдық қасиетке баулиды, шығармашылыққа, сабырлыққа бір істің нәтижесін шығаруға көмектеседі және де осы өнер арқылы рухани жігерлендіреді.

Бастауыш сынып оқушысы сурет салу үрдісінде заттың формасын, тепе-теңдігін, перспективалық қысқаруын заттың түсін көру арқылы қабылдай отырып заттың қабылданатын ерекшеліктерін сараптайды, салыстырады, қорытындылайды. Кез келген бейнелеу әрекеті ойдың жұмыс жасауынан, яғни анализ, синтез, салыстыру, қорытындылау абстракция және нақтылау арқылы іске асады. Анализ дегеніміз тұтас нәрсені ойша бөліктерге бөлу, яғни бөлшектеу, құбылысты және қырлары арқылы белгілеріне, қасиетіне бөлу. Синтез – керісінше жеке бөліктерді ойша біріктіру. Анализ бен синтез шындықты тануда ғана емес, сезіну мен қабылдау үрдісінде де қатысып отырады.

Бейнелеу өнерін қазақтың сәндік қолданбалы шығармашылығы арқылы оңтайландыру оқытуға мүмкіндік береді.

Қытай Халық Республикасының кітаптарындағы ерекшеліктеріне тоқталсақ, оқушылар өжеттілік пен жаңалық жасауға батылдықпен елестетуге белсене ой жүгіртуге талпынады. Мысалға тербелмелі ойыншықты айтсақ оқушылар көптеген материалдарды пайдалана отырып, өздері ойлана отырып, тербелмелі ойыншық жасайды. Оған қажетті материалдардың бәрін оқушылар өздері үйлерінен әкеледі. Мысалы, серіппе, іші бос жұмыртқа қабығы қағаз, стақан, сурет қағазы, көне суреттегі қағаз, қағаз цлиндр, бояу, қайшы, желім сияқтыларды дайындайды. Бұл жұмысты оқушылар өз бетімен істеу арқылы шығармашылық ойлары дамып, қолдары жетіліп келесі бір жұмысқа деген қызығушылығы оянады.

Тағы бір мысал келтірсек, «Алқа жасау» туралы. Алдымен оқушыларға үйден өздеріне керекті материалдарды жинап әкелуді тапсырамыз. Мысалға осындай материалдар керек: түрлі түсті қағаз, жемістердің сүйегі, ағаштың жапырақтары, далада өскен гүл, ұсақ маржандар, ине жіп және скотч сияқты материалдарды жинайды. Оқушынгың көрсеткен алқа суреттеріне қарап оқушыларды алқа жасауға деген қызығушылығын, яғни шабытын оятамыз. Үйден әкелінген құралдарды қолдана отырып, өздеріне ұнайтын әшекей бұйым жасауға үйретеміз. Бұнда белгілі бір қатып қалған заңдылық жоқ, бұл шығармашылық болғандықтан, оқушыларды еркін қозғалуға, қолындағы әшекейді еркін жасауға мүмкіндік бере отырып, оқушының қолын дамытамыз.

Мен осылай оқушыларды еркін шығармашылыққа үйреткім келеді. Мысалға, мен қазір студентпін, бірақ мен Жамбыл атындағы №4 мектепте практика өту барысында қолданып көрдім. Мен оқушыларды өнерге қызықтыру үшін, бейнелеу өнері сабағында ермек саздан қоян жасаттым. Оқушылардың барлығы қызығушылықпен іске кірісті. Мен алдымен өзім үйлен жасап әкеліп қалай жасайтынымды көрсеттім. Әр бір бала өз бетінше жұмыс жасайды. Кейіннен сол жасаған жұмыстарымызды салыстырдық. Оқушылардың бәрі де қабілетті, зерек екені көрініп тұр. Барлығының жұмыстары өте тамаша.

Әрбір ұстаз осылай өз шәкіртіне өз білген білімін көрсетсе екен. Ол үшін ұстаздың білімділігі мен біліктілігі мықты болу керек. «Ұстазы жақсының ұстамы жақсы» деген ғой қазақ атамыз. Ендеше біз, студенттер ертеңгі өз шәкіртіміз үшін аянбай еңбектенуіміз керек.
Адай А.

Еуразия ұлттық университеті Бей-21 студенті

Ғылыми жетекшісі: п.ғ.д. С.Ә. Аманжолов
БЕЙНЕЛЕУ ӨНЕРІН МЕҢГЕРУДЕ СУРЕТТІҢ АТҚАРАТЫН РӨЛІ
Жалпы суреттің бейнелеу өнеріндегі алатын орны ерекше. Сурет – бейнелеу өнерінің негізі деуге болады. Суретсіз бейнелеу өнерін кескіндеме, сәулет, композиция, мүсін сияқты бейнелеу түрін суреттен тыс қарауға болмайды. Өйткені кескіндемеші де, мүсінші де, сәулетші де суретке соқпай өте алмайды. Қайта өрлеу дәуірінің алыбы Микеланджело былай деген болатын: «Нобай жасау өнері – басқаша таалып жүрген сурет-кескіндеменіңде, сәулеттің де, мүсіннің де еңбек нүктесі, сурет-кез-келгген «Нобай жасау өнері – басқаша таалып жүрген сурет-кескіндеменіңде, сәулеттің де, мүсіннің де еңбек нүктесі, сурет-кез-келгген ғылымның қайнар көзі мен түп тамыры. Сонымен суретдеген сөзге анықтама берер болсақ, сурет дегеніміз қарындаш, көмір, сангина, қаламыш, арқылы нобай ретінде жеңіл сызып салған шығармасын атаймыз.

Атақты суретші – педагогтар сурет өнеріне үлкен баға беріп, сурет кезкелген бейнелеу өнерінің фундаменті. Суретке баса назар аудару керек.,-деп ескерткен, болатын. Әрине, бұл тезистің өміршілдігігі бүгінгі таңда да анықталып отыр. Суретшінің кез келген жұмысы суреттен басталады. Ол болашақ картинасын бастамас бұрын кенепке анық нобайын салып шығады. Сондықтан да әйгілі де атақты шеберлердің қай-қайсы да суретке үлкен мән берген. Қайта өрлеу дәуірінің атақты мүсіншісі Микеланджоло бейнелеу өнерінің барлық түрлерінің қайнар бастауы мен жан жүрегі сурет деп санаған. Ал көркем өнер академиясында Репинді, Суриковты және Серовты оқытқан профессор П.П. Чистяков «Қиял деңгейі төмен адам картина жаза алмайды»,- деп есептеген.

Қайта өрлеу дәуірінің суретшілері бейнелеуді оқыту әлістеріне байланысты біршама құнды пікірлер айттты. Олардың пікіренше бейнелеуді оқытудың негізі заттан қарап бейнелеу болу керек деді. Мысалға, Чепнино өзінің кескіндеме туралы трактатында Байқасаң салтанатты қақпа арқылы жетелеп өнерге апаратын ең жетілген жетекші – ол заттан қарап бейнелеу деп жазған.

Осыған байланысты тарихи деректер бойынша Ежелгі герек суретші – педагогтары бейнелеу өнерінңі басты мәселелерін шешуге талпынып, өз шәкірттерін бейнелеуге оқуды ғылым арқылы игеруге шақырып, бейнелеуге ұсаөқ кәсіп ретінде емес үлкен шығармашылық Рим империясының суретші – педагогтарын бейнелеу өнерін оқытуды одлан әрі дамыту мәселелері көп алаңдатпады. Олар бейнелеу өнеріне ұсақ кәсіп ретінде қарап, бейнелеуге дамытуда тек үлгіден көшіру әдісімен шектеліп, әйгілі грек шеберлерінің жұмыс тәсілдерін қайталады.

Сөйтіп римдік суретшілер гректер жасаған бейнелеуді оқыту әдістемесін одан әрі дамытып жетілдірмей кейбір оқыту әдістемелерін біртіндеп жоғалта бастады.

«Живопись туралы үш кітап еңбегінде» Леон Баттист Альберти бірқатар құнды әдістемелік ережелер ұсынды. Ол бейнелеуді маңызды ғылыми пән ретінде қарастырды. Өнерге оқытудың нәтижесі болуы ғылыми биіктілікке байланысты деп жазды.

Альберти оқыту әдістемесіне ғылыми негіздене бере отырып, сурет салу тек қолды жаттықтыру емес, ақыл-ойды жаттықтыру деп қарастырды. Бұл қағиданы басшылыққа алып кеәіннен Микиланджело «суретті қолмен емес баспен салады» деген болатын. Қазіргі суретшілердің жұмыстарын талдау кезінде біз негізіне мән бере қоймаймыз. ХХ ғасырдың басында швецария педагогі Иоганн Генрих Песталоццидің ықпалымен бейнелеу өнері жалпы білім беретін мектептерде пән ретінде енгізіле бастады. Песталоцци сурет салуға оқытудың, әсіресе бастауыш сыныптарда маңызы зор екендігін айтты. Оның айтуынша жазуға үйренбес бұрын сурет салуға үйрену керек, өйткені суре салу дағдысы жазуды меңгеруді жеңілдетеді. Дұрыс ойлану үшін қоршаған ортадағы табиғатты дұрыс көре білу керек. Ол биіктіліккі жетудің бірден бір тәсілі – сурет салу дейді.

Қандайда болмасын нақты суретпен жұмыс, заттың өзіне қарап салудан, оның платикалық қасиетін оқып білуден басталады.

Сурет салуға үйренудің алғашқы кезінде қарапайым бұйымдардың – шар, цилиндр, пирамида т.б. сияқты заттардың суретін салып, көптеген жаттығу жұмыстарын жасаған пайдалы. Мұндай қарапайым жаттығулар жазықтықта тұрған заттардың кеңістікте орналасу заңдылықтарын дұрыс ұғынуға көмектеседі. Сол себептен алдымен суретті жақсы меңгерген жөн. Суретшілердің менуарларын оқып отырсақ, атақты суретшілер – Ә.Қастеев, Қ.Тельжанов, А.Ғалымбаева т.б. суреттерін қыл қалам арқылы көп салған, арнайы уақыт бөліп, нобайлар (наброскалар), жылдам салған суреттермен эскиздермен жиі-жиі айналысып отырған. Сөйтіп, сурет өнеріне қолдарын машықтпандырған, яғни қабілеттерін одан ары арттыра түскен.

Сурет салуды жетік игеруге күн са йын жүйелі жұмыс істеу арқылы кәсіби суретшілік дәрежесіне жететінімізді әйгілі суретшілердің өмірлік тәжирибиелерінен көрдік. Сонда ғана біз сияқты жас суретшілер күнделікті еңбектің арқасында білікті тәжирибие жинақтап, техникалық білім мен тәсілдерді игереді. Өткен және қазіргі заманғы шеберлердің сурет салу техникасын зерттеп үйренгеніміз жөн. Мұндай ізденістің өзі суретшіні ой-өрісін кеңейтіп, сурет салудың сан алуан тәсілдерімен танысуына көмектеседі. Сонадай-*ақ сурет салғанда қолданылатын түрлі материалдарды игеруге, олардың мүмкіндіктері мен қасиеттерін іс барысында танып білуге үйретеді. Сондықтан менің ойымша бейнелеу өнеріндегі суреттің ролі ерекше екенін бағалауымыз керек. Жаңадан бүр жарып, өсіп келе жатқан жас шыбықтай кішкентай ғана бала бақшадағы бүлдіршіндердің және бастауыш сыныптағы оқушылрымыздың әр қайсысының бойында тұнып тұрған өнер бары анық. Жалпы, Алла Тағала адамзаттың барлығына, барлық білімді қабылдайтындай қасиет берген. Өсе келе бүлдіршіндеріміз нені көп меңгеріп, көріп, естіп шұғылданса, сол ілім ары қарай дамып, қонған ілімдер бірте-бірте ескерусіз қалатыны анық.

Сондықтан біз кәсіби суретші білікті де білімді мамандарды қарасақ, бала бақшадағы бүлдіршін және бастауыш сынып оқушылар мен ерекше жұмыс жасауымыз керек. Бүлдіршіндердің қиялып суретке қолдарын дамыту үшін оқыған ертегі, әңгіме, мысал сияқты шығармалардағы басты кейіпкер және өзіне ұнаған кейіпкерлердің суретін ойша қалай елестетінін қағаз бетіне одан кейін ермек сазбен жасаса және де тек бала бақшада немесе мектепте партада ғана отырып сурет салмай әсем де сұлу табиғатқа шығып яғни пленэр немесе мектеп ауласындағы өсімдіктер мен жануарларды натурадан суретін салып үйренсе, ол баланың ой-өрісіне біразда болса жақсы әсер беретіні анық. Мектепте бізге бейнелеу өнерін солай өткізбегеніне кейде іштей ұстаздарыма деген ренішім де болатыны бар. Былтыр 1 курстағы екінші семестрдің емтихандарын пленэр айасында өткізгенде ерекше толқып, қызық сезімге бөленген едім. Өйткені менің пленэрге бірінші рет шығып суре салуым еді. Бұл емтихан бізге біраз көмегін тигізді. Себебі жазғы практиканы біз Зерендіде пленэр айасында сурет салды. Сол кезде ондай көп қиындық туғызған жоқ. Өйткені емтихандағы және қаладағы пленэр сияқты сурет салудан тәжирибиеміз бар болғандықтан шығар.

Сондықтан бүлдіршіндеріміз ер жетіп, ертең біз сияқты өнер жолын қуып талапкер болып бағын сынағанда бойына жинаған өнері көмекке келіп, қандай сынақ болса да, сынақтардан сүрінбей өтетініне сенемін. Өнер соның ішінде суре салу өнері – адам баласының жан дүниесін тыныштандырып сұлуландырып қана қоймай, ендеп өнерге деген құштарлығын да арттырады, алға қарай жетелейтін өнер сенің өміріңдей жетекшің!

1. М. Мұқашев; А. Сейтімов; Н.Хамзин «Бейнелеу өнерін оқыту әдістемесі» «Фолиат» баспасы; Астана – 2008 жыл. /1.139/, /1,13/, /1,18/.

2. Р. Мизанбаев «Живопись»; Алматы – 2005 ж. /2.46/.

3. Е. Каменева «Кемпір қосақтың түсі қандай»; Алматы «Өнер» 1981 ж. / 3.144/, /3,144/.

Бірақ сол дәрежеге жету үшін әр Қазақстан Республикасының азаматы тарих тереңінде жатқан туған халқымыздың өткен өмірін, кешкен ғымырының кемел болмысын айшықтай білу керек. Туған жеріміздің тарихын, еліміздің маңызды тарихи –мәдени және сәулет ескерткіштерін білуі тиіс.

Болашаққа жол ашу үшін, біз ең бірінші өткенімізді білу парыз. Тарихи жадының жаңғыруы ұлттық намыс пен астасып жататын қауымдық дегдарлықтың оянуы ең алдымен «Біз кімбіз? Біз қайдан келдік және қайда бара жатырмыз?» дейтін сұрақтарға жауап іздеуден бастау керек.

Қазақ даласында тұнып тұрған тұмарлы жәдігерлен біз үшін ең сенімді және көзбен көріп, қолмен ұстауға болатын «тарих» оқулығы. Ал Қазақстан Республикасының «Мәдени мұра» мемлекеттік бағдарламасы сол «оқулықты» тағы бір парақтауға мүмкіндік жасады.

Дәстүрлі мәдениетті жаңарту, өз халқының тарихи тәжірибесіне жүгіну – бұл өзі тәуелсіздігіне ие болған елдің өмірінен орын алатын заңды құбылыс.

«Мәдени мұра» мемлекеттік бағдарламасы аясында атқарылып жатқан барлық шаралар, еліміздегі орындалып жатқан басқа да игі істермен бірге әлемдегі өркениетті елдермен тереземізді тең деңгейге көтеруімізге өз үлесін қосуда.

Елбасымыздың «Мәдени мұра» бағдарламасы қазақ елінің көптен көміліп жатқан тарихының бұлақ көзін ашқаны баршаға мәлім.

Тарихи дамуда кез келген халық өзінің мәдениетіне сүйенеді, өзінің кезеңдеріне сын көзбен қарайды, ұлттық мұраларға назар аударады. Арқа өңірінің өзіндік белгісінің бірі-осы кең далада орналасқан тарихи жәдігерліктермен көзге түседі.Сол ескерткіштердің бірі сәулеткерлік ескерткіштер.

Сәулеткерлік әр халықтың өмірінде оның материалдық көркем мәдени-етінің ең жоғарғы көріністерінің бірі болып табылады. Ол белгілі бір дәрежеде халықтың тарихын, әлеуметтік экономикалық даму дәрежесін көрсетеді. Себебі, халық сәулеткерлігі мен архитектуралық құрылыстың көптеген туындыларына тарихи және өркениеттік мазмұн тән болуы мүмкін.

Мысалы, жай ғана Орталық Қазақстанды, оның ішінде Ұлытау ауданың алатын болсақ, Осы өңірде 700 ден астам тарихи-археологиялық және архитектуралық ескерткіштер орналасқан, оның ішінде Республикалық маңызы бар 12 ескерткіш. Атап айтқанда: Жошы хан, Алаша хан, Домбауыл, Лабақ, Мақат саханасы, Ерден, Кетебай, Жакуда-Ишан, Басқамыр қалашығы, Ақмешіт әулие, Едіге, Айранбай мазарлары.

Халқымыздың ел болып қалыптасуына, бірлік-тірлігіне діңгек болған, исі қазақтың айналып соғар түп қазығындай қара шаңырақ қасиетті мекен Ұлытау өңірінде бағзы заманнан белгі болып қалған бірнеше ескерткіш, жәдігерлер бар Солардың бірі өзінің сәулеттік құрылысымен, ерекшелігімен таңдай қақтыратын «дың», «үйтастар». Ғалым Ә.Х.Марғұланның айтуынша оғыз-қыпшақ дәуірінде «дың» салу әдеті болған. Олар өзінің қалыбы бойынша не дөңгелек, не төртбұрышты болып келеді. Тастан дөңгелек үйлер, мұнаралар жасау ғұн, түрік қағанаты кезінде ерекше орын алған. Қыпшақ пен оғыздар төбесінде күмбезі бар ондай ондай тас үйлерді «дың», «діңгек», «үй тас» деп атаған, ол сөздер қазақ пен түрікмен тілдерінде сақталған. Тастан өріп жасалған биік дың архитектурасының жиі кездесетін жері Орталық Қазақстан оның ішінде Ұлытау өңірі. Бұл өлкеде бүтіні бар , бұзылғаны бар онға тарта дың тектес ескерткіштер бар. Осының ішінде ең сәулеттісі Домбауыл дыңы.

Ескерткіш Кеңгір өзенінің жағасында Жезқазған қаласынан 54 км сотүстік бағытта орналасқан.Домбауыл дыңының табаны төртбұрышты болып төселгенімен, көтеріле келе күмбезге ұласып кеткен. Дыңның биіктігі 6м шамасында, қаланған материялы жергілікті жердің қызыл-сұр граниті. Сыртқы пішіні шаршыға жақын төртбұрыш, сыртқы аумағы 8,90 х 7,00 м, ал ішкі құрлылымы 3,90м х 3,45 м. Ә.Х. Марғұланның айтуынша Домбауыл және Қосүйтас, Қара дың Үйтас дыңдары бір үлгідегі архитектуралық белгілер.Дыңның сыртқы пошымы киіз үйге өте ұқсас, еденіне топырақ жайылып, оның үстіне жалпақ тастар төселінген. Қабырғалары 3м-дей көтеріліп барып көлденең бөренелермен жабылған. Бұлардың барлығы тас қалаудың қола дәуірінде қалыптасқан ежелгі дәстүрлерінің белгілері.

Ел ішіндегі «дің», «дың» деп аталатын ескерткіштер осы Домбауыл дыңы үлгісіндегі ескерткіштерге қаратыла айтылады. Қозы-Көрпеш-Баян Сұлу кешені де осындай құрылыс. Ә.Х..Марғұланның айтуынша дыңдар Қазақстанда Торғай, Кеңгір өзендері бойында көбірек кездеседі. Бұлардың барлығы Орта Азияға мұсылман діні тарағанға дейін VI-IX ғасырларда тұрғызылған ескерткіштер. Домбауыл есімі тарихи жазбаларда да, аңыз әңгімелерде де көп кездеседі. Ол қазақ шежіресінде, жыр-толғауларында жиі айтылады.Бұл ескерткіш жайлы ең алғаш еңбектер жазған Ш.Уалиханов.

Тағы да бір дың Ұлытау ауданының Егінді ауылынан 3 шақырым жерде орналасқан. Есігі күн шығысқа қараған. Асты төрт қырлы тастан өріліп тоқыған, оның үстіне сүйірленіп шығатын биік күмбез орнатқан. Жергілікті халықтар оны «Қара дың» деп атайды Себебі ылғи қара тастан өріп шығарған. Дыңның кіре-беріс ойығы бұзылған, ескерткіштің сақталған биіктігі 4 м, сыртқы диаметрі 6,7 м, ішкі диаметрі2,65 м. Дыңның бейнесі алыстан сәулеттеніп көрініп тұрады. Қара дыңның көлемі Домбауыл дыңынан әлдеқайда кішірек және тағы бір ерекшелігі Домбауылдікіндей табаны шыршаланып басталғанымен, бұл дың тарта қалау әдісімен бірден сүйірленіп күмбезге ұласады.2008 ж бастап осы жерде Ә.Х. Марғұлан атындағы археология институты зерттеу жұмыстарын жүргізуде.

Ұлытау ауданы. Малшыбай селосынан оңт-батысқа қарай 2км жерде орналасқан. Салыну тарихы белгісіз.

Алаша хан мавзолейін зерттеуді ең бірінші рет Шоқан Уалиханов жүргізген. Ол өзінің «Қырғыз- қайсақ молалары және ерте заман туралы» деген еңбегінде қысқаша сипаттама берген.

1946 жылы Қазақ ССР Ғылым академиясының Орталық Қазақстан археологиялық экспедициясы зерттеу жұмыстарын жүргізді. Бұл экспедиция құрамында архитекторлар М.Б.Левинсон, Г.Г.Герасимов реставрациялауға қатысты.

1973 жылы жазда Қазақ ССР Мәдениет министрлігінің экспедициясы өлшеу жұмыстарын жүргізді. Мавзолей күмбезінің кейбір жерлері тесілген. Бұл бір камералы, порталды-күмбезді ғимарат. Төртбұрышты күйдірілген кірпіштен қаланған. Іргесі текше түрінде қаланып, төбесі күмбезделген.

Ғимарат төбесі 8 тіреуден жасалып, оның үстінен 16 қырлы зәулім барабан орнатылған. Осы барабан үстінен дөңгелете күмбез тұрғызған.

Күмбездің тағы бір ерекшілігі оның үстіне барабанды айналып өтетін галерея бар. Оған үйдің ішінен жоғары көтерілетін басқыш арқылы шығады. Кіре берісі киіз үйдің есігі секілді салынған.

Мавзолей «алаша кілемше» түрімен нашықталып шығарылған.

Биіктігі -10м. Сыртқы өлшемі- 9,5х12,0м. Ішкі өлшемі- 6,25х6,7м.

Кірпіштердің өлшемдері-27х27х6см. 25х25х5см.

Алаша хан мавзолейі жөнінде ел аузында аңыз көп.Көптеген зерттеулер бойынша мұнда Хақназар хан (1538-1580) жерленген.

Қазақ халқы Алаша хан мазарын әулие тұтып сыйлағаны сонша, кейінгі қазақ хандары осында келіп сыйынатын болған.

1998жылы Ғимарат толық реставрациядан өтті.

Ал оқу бағдарламасына келетін болсақ, мектеп бағдарламасында еліміздің тарихи ескерткіштеріне байланысты тақырыптар, сабақтар жоқ. «Өстетін ел тарихын таспен жазады, өшетін ел тарихын жаспен жазады» демекші, әр азамат өз жерінің тарихын, ескерткішін, әр тасын жеріндегі білуі парыз. Ал осының бәрін ол мектеп қабырғасынан біліп шығуы керек. Бұнын бәрі бүгінімізге қажет, ертеңімізге керек. Өйткені қазіргі жастар, мектеп бүлдіршіндері еліміздің болашағы. Біз өткенді, барды білмей жарқын болашаққа қадам жасай алмаймыз.

Әдебиеттер:

1. 
   Қ.Ахметов. «Ұлытау» Алматы, 2007
   
2. 
   А.Марғұлан. Декоративно-прикладное искусство, 1983
   

Вся репинская жизнь, и в особенности юность и молодость, представляется в его интерпретации какой-то нескончаемой цепью редких удач и просто неслыханных везений . Удачей стал его приезд – провинциального иконописца – в Петербург, счастьем – сознание того, что он находиться в одном городе с Академией и учится в Рисовальной школе на Бирже. Живописные и графические произведения, созданные Репиным в годы пребывания в Академии художеств, могут показаться свидетельсвом раздвоения его творческих усилий. Отчасти так оно и было. В 1882 году начинается самый значительный, самый плодотворный период его творчества. За какие-нибудь десять – двенадцать лет Репин создает большинство своих наиболее известных произведений. Такие как: «Крестный ход в Курской губернии» (1880-1883).

Тема крестного хода – одна из популярнейших в русской живописи. Однако репин не имеет соперников в изображении толпы, шествия. В «Крестном ходе» толпа показана как единый массив. Но когда взгляд начинает выхватывать отдельные фигуры, создается впечатление, что Репин буквально каждое лицо увидел в жизни.

Репин так же проявил себя и как высокодаренный педагог. Был профессором – руководителем мастерской (1894-1907) и ректором Академии художеств, одновременно преподавал в школе – мастерской Тенишевой; среди его учеников – Б.М. Кустодиев и И.Э. Грабарь. Давал также частные уроки В.А. Серову.

Впервые Репин увидел бурлаков на Неве погожим летним днем 1868 г. Тогда же, потрясенный этим зрелищем, он решил написать картину, показав измученных, в лохмотьях бурлаков и рядом нарядную толпу праздных дачников..... Речь идет о картине «Бурлаки на Волге».

По берегу Волги под полящими солнечными лучами тянут против течения тяжело груженную баржу одиннадцать бурлаков. Медленно движутся они, усталые и измученные. Ноги вязнут в глубоком песке, яркое солнце, весело освещая пустынное побережье, немилосердно полит их головы, а они шаг за шагом идут вперед и тянут свою лямку. Бесконечно длинна Волга-матушка, бесконечен и тяжелый путь этой ватаги.

Картина построена так, что процессия движется из глубины на зрителя, но одновременно композиция прочитывается как фризообразная, так что фигуры не заслоняют друг-друга. Это сделано мастерски. Перед нами – вереница персонажей, каждый из которых – самостоятельная портретная индивидуалность. Репину удалось соединить условность картинной формы с удивительной натурной убедительностью. Художник разбивает ватагу бурлаков на отдельные группы, сопоставляя различные характеры, темпераменты, человические типы.

Возглавляет ватагу тройка «коренников»: в центре бурлак Канин, лицом напоминавший репину античного философа, справа – бородач с несколько обезьяней пластикой, олицетворение первобытной дремучей силы, слева – «Илька-матрос», озлобленным, ненавидящим взглядом уставившийся прямо на зрителя. Спокойный, мудрый, с несколько лукавым прищуром, Канин являет собой как бы серединный характер между этими двумя противоположностями.

Столь же характерны и другие персонажи: высокий флегматичный старик, набивающий трубку, юноша Ларька, непривычный к такому труду и словно пытающийся освободиться от лямки, черноволосый суровый «Грек», обернувшийся словно для того, чтобы окликнуть товарища – последнего, одинокого бурлака, готового рухнуть на песок.

Впервые Репин увидел бурлаков на Неве погожим летним днем 1868 г. Тогда же, потрясенный этим зрелищем, он решил написать картину, показав измученных, в лохмотьях бурлаков и рядом нарядную толпу праздных дачников. Замысел вполне в духе обличительной живописи 60-х годов. Но вскоре Репин изменил его. Он отказался от прямолинейнего противопоставления и все внимание сосредоточил на одних бурлаках. Для того чтобы собрать материал, художник дважды ездил на Волгу. В его альбомах появились сотни рисунков. Это были портреты бурлаков, их изображения в разных ракурсах, виды Волги и просто зарисовки местных жителей. Он написал в это время множество этюдов масляными красками, сделал несколько эскизов, подолгу вынашивал каждый образ будущей картины. После нескольких переделок к весне 1873 г. работа была окончена.

Успех картины превзошел все ожидания. С нее, как говорил сам художник, пошла его слава по всей Руси великой. И действиьельно «Бурлаки на Воллге» - лучшая картина реалистической жанровой живописи 70-х годов, воплощение демократических гуманистических идей того времени. В этой картине Репина удачнее, чем у кого бы то ни было, выражено все то, к чему стремились его современники: и могучее «хоровое» звучание темы и глубокий психологизм каждого образа, композиционное, и колористическое мастерство.

Три года были отданы «Бурлакам».

Весной 1872 года Репин получает Большую золотую медаль, шестилетнее заграничное пенсионерство, венчается в академической скромной церкви с Верочкой Шевцовой. Однако отправляется не на запад, а на восток. Снова едет на Волгут продолжать работу над «Бурлаками». Поселились молодежены в Самаре «на набережной, в небольшом домике окнами на Волгу». И Репин «рисовал и писал этюды с бурлаков на барках, подолгу оставаясь в их обществе».

Хотя его картина была завершена в 1871 году, он переписывает весь холст заново после бесконечной этюдной работы.

Художник прожил долгую жизнь, жизнь человека, полностью преданного своему делу. Его огромный живописный талант признавали все, но не все могли в полной мере оценить историтический, общественный смысл его искусства.

Умер Репин в прекланном возрасте, в 1930 году, и вплоть до последних лет своих не выпускал из рук кисть.

1. И.Репин. Ленинград, -1982

Для того чтобы успешно заниматься композицией и  развивать свои творческие способности, необходимо не только наблюдать и изучать окружающую действительность, но и знать научные основы композиции, а это значит, научные основы изобразительного искусства в целом.

Что же  следует понимать под  научными основами композиции в изобразительном искусстве? Научные основы композиции включают в себя знания по тем наукам, на которые опирается изобразительная деятельность. Настоящая глубокая работа над композицией требует от художника и  от обучающегося искусству большого напряжения не только чувств, но  и мысли, умелого использования знаний основ наук. Поскольку законы природы незыблемы, то знание и использование их в изобразительной деятельности оказывает определенное влияние не только на  теоретические первоосновы, принципы искусства, но и на его дальнейшее развитие. Законы природы, науки, искусства вооружают художника научными знаниями, которые помогают развиваться его творческой индивидуальности. При овладении рисунком для успешной работы над композицией необходимо знать основы и других наук, таких, как перспектива, физиология зрения, психология. Понимать научные основы композиции необходимо так, что знания по различным наукам, которые используются в рисунке и  живописи для выполнения одних задач, при работе над композицией применяются непосредственно в решении различных композиционных задач. Например, задачами учебного рисунка в основном является грамотное изображение предметов (как при работе с натуры, так и по памяти, по представлению, по воображению), анализ и изучение закономерностей строения их форм, передача их пространственного положения, объема и  освещенности. Для  решения этих задач используются знания по перспективе, пластической анатомии, оптике.

В работе же над композицией, когда художнику также приходится рисовать предметы, осуществление перечисленных задач недостаточно. Здесь с использованием знаний перечисленных наук решаются такие композиционные задачи, как, например:

1. поиски характера движения (поз, поворотов, ракурсов) отдельных фигур и предметов, соответствующих определенному замыслу;

2. выявление характера тонового решения отдельных фигур и предметов и создание впечатлении целостности, приведение в определенную систему контрастов различной силы в разных пространственных планах в связи с определенным замыслом композиции;

3. использование характера ритма фигур и предметов, светлых и темных пятен для создани целостности композиции;

4. подчинение перспективного построения характеру идейного замысла, выраженного в сущности композиции — в «конструктивной идее», или, по иному говоря, в завершенной конструкции, структуре, и другие композиционные задачи.

При обучении рисованию с натуры натюрморт как учебное задание крайне необходим. Он позволяет полнее раскрыть основные положения реалистического рисунка, особо заострить внимание на особенностях перспективы и тона. Рисуя натюрморт из различных предметов, студент глубже усваивает принципы линейно-конструктивного изображения формы, шире знакомится с теорией перспективы, необходимо передавать не только объём предметов, но и их фактуру, «цвет», материальность. Все предметы в натюрморте должны быть объединены между собой единой темой - геометрические тела, уголок школьника, сельскохозяйственный инвентарь, цветы и фрукты т.п. Предметы для натюрморта надо подбирать соответственно задуманной идее, однако они не должны быть однообразными по форме и по величине. Устанавливая натюрморт, необходимо выделить композиционный центр, где будут располагаться наиболее выразительные в тематическом решении предметы.

Серьёзный момент в постановке учебного натюрморта – правильное и эффектное освещение. Свет надо направить так, чтобы контрастная светотень оказалась на предметах второго переднего плана, на предметах второго плана она должна ослабнуть, а на предметах третьего плана контрастность светотени должна совсем исчезнуть. Эффекты светотени должны не осложнять, а наоборот, облегчить работу.

Работа над натюрмортом начинается с композиционного размещения изображения на листе бумаги. Основные предметы натюрморта не должны упираться в края картинной плоскости и у зрителя не должно возникать чувства, будто предметам тесно, и, наоборот, они не должны стоять друг от друга на большом расстоянии. Закомпоновывая натюрморт на листе бумаги, надо учитывать и тональное отношения. Когда композиция натюрморта найдена, можно приступать к рисунку. Рисунок следует начинать с изображения всей группы предметов, одновременно отмечая местоположение каждого из них, наметить конфигурацию предметов. Когда характер формы предметов и их размеры будут намечены, следует переходить к конструктивному анализу формы. Он требует от рисующего строгого логического суждения о форме, абстрагирования, образного представления.

Анализируя конструкцию формы, необходимо ясно представить себе строение предмета во всех его составных частях – видимых и невидимых глазом.

Конструктивный рисунок это рисунок внешних контуров предметов, как видимых так и невидимых, выполненный с помощью линий построения. Линии построения, используя закономерности конструкции предмета, облегчают выполнение рисунка. Линейный рисунок это тот же конструктивный рисунок, но ломаные линии скругляются, все линии построения и невидимые линии стираются, остается только рисунок видимых контуров. В конструктивном рисунке нужна была длительная работа с вычислениями и построениями.
Все размеры предметов будут проводиться в пропорциях. Тоновым рисунком мы будем называть рисунок, в котором предметы изображаются путем имитации их световых характеристик - собственной окраски предметов, света и теней, как собственных, так и падающих. (Можно было бы сказать что тоновой рисунок - попытка имитации черно-белой фотографии, если бы не то обстоятельство, что рисунок появилься гораздо раньше фотографии).

Принято различать шесть основных градаций света и тени. Это:

- блик - то место на освещенной части предмета где свет отражается непосредственно от источника (на глянцевых поверхностях мы видим непосредственно отражение источника света);

- свет - освещенная часть предмета;

- полутень - переход между светом и собственной тенью, или между тенью и рефлексом;

- тень - самое темное место в собственной тени, на которое не попадает ни прямой ни отраженный свет;

- рефлекс - то место в собственной тени на предмете, на которое попадает отраженный свет от другого освещенного предмета или освещенной части того же предмета - всегда значительно темнее света;

- падающая тень - самая темная градация среди теней при условии одинаковой окраски предметов, по мере удаления от предмета ее границы размываются, а сила тона слабеет тоновой композиционный анализ натуры.

Для создания объёмного реалистического рисунка на плоскости необходимо правильно понять, как располагаются в пространстве поверхности предмета, каким образом они отграничиваются от окружающего пространства, т.е. как образуется объём.

Намечая конструктивную основу формы предметов, необходимо учитывать законы перспективы. Необходимо проследить какой предмет находится на первом плане и какой на втором. При распределении светотени на форме нужно внимательно следить, чтобы плоскости не были покрыты тоном одной силы. Для этого вначале нужно проложить тени, затем перейти к полутени и наконец, к светам. Такой метод работы художники эпохи Возрождения считали поверхностью обязательным. Леонардо да Винчи в главе «О наложении светов» в «Книге о живописи» писал: «Наложи сначала тень на всю ту заполненную (ею) часть (тела), которая не видит света, затем клади полутени и главные тени, сравнивая их друг с другом. Таким же образом наложи (весь) заполняющий (свою часть) свет, выдержанный в полусвете, а затем клади средние и главные света, также их сравнивая. Особенно внимательным надо быть при моделировании формы светотенью предметов с различной фактурой- с блестящей поверхностью (стекло, металл, керамика и т.д.) и с матовой. Предметы с глянцевой поверхностью имеют яркие блики и сильные рефлексы. У предметов с матовой поверхностью светотеневые контрасты, переходы от света к тени слабые и еле заметные. Когда все предметы изображены правильно, можно переходить к детальной обработке формы.

Работая над деталью, не следует забывать об общем состоянии рисунка. При проработке отдельных предметов надо следить за особенностями освещения и стараться правильно передавать объём. Показывая рефлексы на предметах, не следует делать их очень светлыми – они должны быть темнее освещенных частей предметов. Заканчивая работу над рисунком натюрморта, надо внимательно проверить общее впечатление от изображения» /№1 стр. 26 /.

Когда чётко прорисована форма каждого предмета, следует посмотреть на рисунок издали и проверить, как согласуются между собою предметы по тону, не являются ли рефлексы такой же силы, как и света. В целом рисунок должен отвечать цельности зрительного восприятия.

Законы психологии зрительного восприятия говорят о том, что не все предметы воспринимаются одинаково. Предметы, находящиеся в центре поля зрения, мы видим более чётко и ясно, замечаем все подробности и детали. Предметы, попадающие в поле нашего зрения вне зрительного центра, уже воспринимаются не так ясно и чётко. Следовательно, учитывая закономерности восприятия, мы должны и в рисунке помочь зрителю выделить главное, смягчить второстепенное. Особенно это важно при изображении сложных натюрмортов с большим количеством предметов. Зрительный центр не совпадает с композиционным центром, однако он и не смещается далеко к краям картинной плоскости. Следовательно некоторое смещение композиционного центра в картинной плоскости легко можно уравновесить, используя в одних случаях тон, в других- чеканность детальной обработки формы отдельных предметов.

Первые натурные постановки лучше выполнять простым карандашом. Затем, по мере приобретения навыков и усложнения натурных постановок, можно переходить к использованию других материалов (уголь, соус, смешанная техника).

Выразительность является воздействующей силой композиции. Основу выразительности составляют контрасты. Без них невозможно воспринимать формы, предметы. Выразительность, не приведенная к целостности, позволяет воспринимать контрасты света и тени, принадлежащих одной и той же форме, контрастные формы разных предметов, но такая выразительность может привести к тому, что формы будут восприниматься искаженно. Целостность же приводит многочисленные контрасты композиции в порядок. Овладение контрастами (тоновыми, цветовыми, контрастами форм, величин и др.) и целостностью базируется на научных знаниях по таким наукам, как теория теней, цветоведение, оптика, психология зрительного восприятия, перспектива и другие. И в этом смысле можно говорить о научных основах таких композиционных явлений, как контрасты (выразительность) и целостность.

В учебной постановке натюрморта, организованной с дидактической целью, студенту предлагается решить одну или несколько задач: вкомпоновать натюрморт в формат, передать средствами светотени или цветовыми отношениями выразительность и целостность группы предметов, их объем, освещенность, найти общее цветовое решение. Композиционная работа при изображении натюрморта с натуры ведется в  плане поисков характера группировки и  размещения предметов в  пределах картинной плоскости, в формате. В зависимости от характера изображаемых предметов — их высоты и ширины, глубины намечаемого пространства, степени контрастности предметов по величине, форме и цвету — рисующий ведет уточнение формата и положения композиционного центра, находит тональное или цветовое решение — словом, ведет поиски наиболее выгодной композиции, в которой найдут свое разрешение вопросы равновесия, пропорциональных отношений по  величинам и т.д. Сюжетный центр выбирается с таким расчетом, чтобы он, притягивая к себе остальное, выполнял функцию своего рода камертона для предметов, находящихся вне композиционного центра. В соответствии с учебной программой по композиции студенты на первом курсе занимаются также разработкой чисто композиционных учебных заданий по разделу «Натюрморт». Хотя эти задания и  носят учебный характер, при  их выполнении решаются одновременно и творческие задачи, поскольку в основном студенты работают по  замыслу с использованием материалов наблюдений, зарисовок, этюдов.

Работа по композиции натюрморта идет параллельно с выполнением натюрмортных заданий по рисунку и живописи. В этом проявляется взаимосвязь учебных дисциплин рисунка, живописи и композиции. Рисунок и живопись «работают» на композицию, обеспечивают умение рисовать в процессе компоновки, активно использовать цвет в композиции. В то же время успехи в композиционных заданиях позволяют студентам глубже решать вопросы композиции при выполнении с натуры натюрмортов в  рисунке и  в живописи. Таким образом, занятия по композиции в разделе «Натюрморт» призваны решать учебно-творческие задачи и более активно развивать композиционные способности студентов.

В зависимости от темы, раскрывающей ту или иную область деятельности человека, и от особенностей творческой индивидуальности того или иного художника характер натюрморта может быть лирическим, интимным, монументальным, героическим, торжественным и т.д. Предметы, вещи, которые составляют содержание натюрмортов, имеют отношение к той или иной сфере деятельности человека, и через них художники показывают особенности людей той или иной профессии, рода занятий, передают характер эпохи.

1.Леонардо да Винчи Ковальчук Н.А. Композиция. Художественные средства.- М. 1990;

Өнері ғасырда ұлтымыздың бейнелеу өнері жақсы дамып, кең өріс алды. Қылқаламның құдыретін танытқан айтулы тұлғалар төрткүл дүниеге танылды. Олардың қатарында Ә.Қастеев, Қ. Телжанов, А.Ысмайылов, Қ. Наурызбаев, М.Кенбаев, Қ.Қожықов, А.Ғалымбаева, Е. Сидоркин, А. Молдабеков, С. Мәмбеев, Ж. Шарденов, Ү. Әжиев, т.б. бар.

Осындай тұлғалардың жолын жалғастыру үшін жастар біз де өз үлесімізді қосқымыз келеді. Ұлттық өнеріміздің дамуына өз үлесімізді қосу жолында аянбай еңбек етсем деймін!

Ахметжанов М.М

61 орта мектебінің бейнелеу

өнері пәнінің мұғалімі

ҚАЗАҚ ОЮ-ӨРНЕГІ – ХАЛЫҚТЫҚ МҰРА
Ертеңгі келер күннің бүгінгіден нұрлырақ болуына ықпал етіп, адамзат қоғамын алға апаратын құдіретті күш тек білімге ғана тән. Қай елдің болсын өсіп өркендеуі, өркениетті дүниеде өзіндік орын алуы оның ұлттың білім жүйесінің деңгейіне, даму бағытына, тікелей байланысты. Жалпы әр халықтың ұлттық білім беруі сол елдің экономикалық дамуына, халқының тарихи тағлымына, мәдениетінің деңгейіне сай болуы керек. Ұлттың табиғатына терең бойламаған бәйтерек,тамыры жер бетіне ғана жайылған дарақ сияқты, жел соқса, шайқалып жылдам қопарылып түседі. Мемлекет болашағы бүгінгі жеті жасар ұрпақтын білімі мен тәрбиесіне, іскерлігі мен парасаттығына тікелей байланысты.

Осы бағытта жас ұрпақты, қазақ халқының көне дәуірден өшпес мұрасы болып, ұрпақтан-ұрпаққа, әкеден балаға сабақтасып,өзіндік тарихымен, әдет-ғұрыпымен, сәндік, көркемдік жолымен, көшпенді елімізді бүкіл әлемге өзінің ерекшелігімен таныта білген -қолөнер.

Қолөнердің халықтық әлеуметтік, салт тұрмысында алатын орнының қаншалықты биік, жоғары екеніне, нақышына келтіріліп әдемілік, әсемдік дүниенің ауқымын кеңейткен ол ою-өрнек. Өткен өмірімізден өшпес мұра болып, материалдық мәдениетімізбен қатарласып, сабақтасып келе жатқан ою-өрнек.

Ою-өрнектің таралуы қолөнер, тұрмыс заттарының өркендеуімен байланысты. Олардың даму процестеріне халықтық әлеуметтік сана-сезімінің, болмыс тіршілігінің жанданып, мәдениетінің өсіп, тұрмыс жағдайларының жақсаруына да әсері болды. Сонымен қатар ою-өрнектің өркендеуіне ата-бабаларымыздың сезімдік талғампаздық дүниесі, қоршаған табиғат аясы, туған жердің қасиетті топырағы мен тоғай- тауларының құлпырған реңк-түрлері, шикізат байлықтары да қатты ықпал етті. Ұлтқа тән өзіндік ою-өрнек негіздері қалыптасып дәстүр алды. Пішу, үлгі алу, және басқа материалға көшіріп әсемдеу жолдары дамыды. Кілемге, киімге, сырмаққа, ыдысқа, қару жараққа, үй жиһаздарына арналған ою түрлері қалыптасқан. Олай болса, ою-өрнек бүгінгі тіршілік өмірімізге бірден дайын күйінде келмеген. Ою-өрнек адам баласының ақыл-ойларының толып-толқуымен жүрегінің лүпілінен, өзін айнала қоршаған ортадан туған образдар. Гүлдің, жапырақтың, жан-жануарлардың бейнелері сол қалпында берілмей, көшірілмей, образдар арқылы ою-өрнекке айналып, қолдану аясына ерекше мәнерімен, үндестікпен, әуенмен жеткен. Бұл халықтың білімінің, шеберлігінің өсіп, ою-өрнек өнеріне қосқан үлесі, тапқырлығы, данышпандығы.

Ою-өрнекті зертеп не екенін басқа елдерге жеткізген, көптеген шет елдердің саяхатшылары, тарихшылары, этнографтары, археолог-ғалымдары, айта кетсек, Г.Н.Потанин, В.В.Стасов, П.С.Паласс т.б айтуға болады. Қазақ елінің топырағынан жаратылып, жоғары дәрежелі білім алып, қазақ қолөнерін жоғары бағалап, талдау жасап, ою-өрнекті топтастырып бір жүйеге келтірген этнограф тарихшы, әдебиетші, өнер танушы аталарымыз Ш.Уалиханов, Ә.Марғұлан, Ө.Жәнібеков, Х.Арғынбаев, Т.К.Бәсенов т.б.жұмыстарын айта кетуімізге болады. Қазіргі таңда, жас елде көне өнер түріне сүйіспеншілік, оны үйрету процестері көптеген елді мекендерде, ауыл-қалаларда тез дами бастады. Мектертерде үйірмелер, арнаулы сабақтар жүргізіліп көрмелер ашылды. Көптеген шағын кәсіпорындар, кооператив-тер киім, кілем, ыдыс, ағаш бұйымдарды жасауда ою-өрнектерді көптеп қолдана бастады. Оюдың өзіне тоқталатын болсақ заттың, бұйымдардың, жиһаздардың, ғимараттардың сыртқы пішініне, түріне, шығармашылық әуеніне ерекше мәнер, қосымша әсер беріп, қарпайым симетриялы элементтерден құрылып, ырғақ, теңеу, рең арқылы түзу жазықтықта немесе шаршы, ромб, шеңберлерде тұйықталып орналасқан әшекейлі өрнекті айтады. Заттың бұйымның сыртқы пішініне, алатын орнына, атқаратын қызметіне, пайдалану мақсатына және шикізат түрлеріне қарай ою-өрнекті ойып, бояп, қашап, құйып, бедерлеп, өріп, заттардың түр-пішініне үйлестіре іске пайдаланған.

Оюлар әр шикізаттың физикалық қасиетіне, пайдаланатын өнер бұйымының қолдану аясына байлынысты рельефті, барельефті болып шешіліп, жазықтықта қалай қолданылса, кеңістікте де солай орын ала білген.

Ою-өрнектің классификациялық негізгі мәнері төрт топқа бөлінеді. Олар: 1. Геометриялық ою-өрнектер; 2. Жан-жануар, хайуанаттар ою-өрнектері; 3. Өсімдік тектес ою-өрнектер; 4. Космогониялық (аспан, көк әлемнің жер дүние сырын бейнелейтін) ою-өрнектер жатады.

Сондықтан ою-өрнектерге талдау жасап, әр классикалық топқа бөлмес бұрын ою-өрнектің негізгі құрылымы қалай, оюдың негізгі ерекшелігі неде, композициялық орналастыру ережесіне, ою-өрнектің пішінін, құрылысын, образдық белгісін өзгертуге симметрияның әсері?- деген сұрақтарға жауап беруіміз керек. Ою-өрнекті сәулет, кескіндеме қолданбалы өнерде, қолдан шыққан барлық өнер заттарын көркемдеуге, әсемдеуге пайдаланған.

Осы орайда ою-өрнектің өзін екі топқа бөлуге болады. Біріншісі, ешқандай заттарды көркемдемей–ақ өз алдына жеке әшекей ретінде қолданылып, көрермендерге эстетикалық сүйсініс, әсер береді. Бұндай жағдайда оның көркемдік, әсемдік жақтары пайдаланады. Екінші түрінде шебердің қолынан шыққан заттарды, көркемдеп, толықтырып, айрықша көрініс, сән мән-мағына береді. Яғни, ою-өрнек жасалған заттан ерекше бөлінбей оның формасын, пішін- түрлерін шешеді. Осындай бұйымдар күнделікті тұрмыста пайдалануымен қатар, көрермендерге эстетикалық ләззат және рухани байлық болып ерекше сезімге тәрбиелейді.

Қазақ ою-өрнектерінің өздеріне тән сыңыр ою, тең, жүздеме ою секілді композиция құрылымы қалыптасқан. Аталған оюларда да комлозицяның классикалық-орталық бөлік, шет, жиек, фон негіздерімен бірге, симметриялық тепе-теңдік, тұйықтық, орнықтылық категориялары сақталған.

Жан-жануарлар қазақтың ою-өрнегінің ішіндегі ең көп тараған, ең көп қолданылатын түрі. Жабайы аңдар мен ұшатын құстар, малдар адам баласына ішетін сусын, жейтін тамақ, киетін киім болып ғасырлар бойы асырап келе жатқанын айтудың қажеті жоқ. Ата-бабамыз малдың ерекше қасиеттерін бағалап, ән-жырға, күйге қосты. Образдары шығармаларға, бейнелері қолөнерде ою-өрнекке айналды. Сондықтан хайуанаттар оюларының тамыры тереңде жатыр. Бұл оюдың негізін «қошқар мүйіз» өрнегі қалайды. Осы мүйіз түріндегі оюмен әшекейленіп, безендірілмеген ұлттық дәстүрлі бұйым, дүние-мүліктер, заттар жоқ десек қателеспейміз. Бұл өрнек қолөнер түрлерінің барлық салаларында кездеседі және кеңінен қолданылады. Ою-өрнекпен зергерлер, шеберлер алқа, сырға, білезік, сырмақ, текемет, кілем, түскиіз, сандық-кебеже, киім кешектерді тағы да басқа тұрмыста қолданып жүрген заттарды өз ырғақ мәнерімен безендіріп отырған.

Ою-өрнектің мектепке қолданудың өзі оқушылардың қол шеберліктерін дамытып, ой-өрісін кеңітіп, эстетикалық талғамдарын байытады. Және де түзу сызық, қисық сызық, шеңбер сызғанда тигізер пайдасы мол. Сол сияқты симметрия туралы толық түсінулерге, көру, байқау қабілеттерін дамытуға, шексіздік туралы, композициялық құрылымның дұрыс орналасуын бақылауларына көп көмегі бар.

Оқушылар өз жасаған заттарын, айта кетсек, қыз балалар технология сабағында жасаған көрпешелерін, жастықшаларын, ал ұлдар жасаған домбыраларын, сандықшаларын, қобдишаларын ою-түрлерімен әшекейлеп, көркемдеп, әсемдеп, өмірде өз қажеттеріне пайдалана алады.
Әдебиеттер

1.Ж.Балкенов. Ұлттық ою өрнек. Қарағанды, 1998ж.

Қазақ ұлттық ою-өрнегінің бірнеше ондаған ғасырлық тарихы бар.

Менің түсінігімде ою-өрнек дегеніміз – дәлдік, есеп, теңдік, теңеу, үйлесім, жарасым, сәндік, көркемдік, сәйкестік, тазалық, нәзіктік, сүйкімділік, парасаттылық, жылылық, сұлулық, ойлылық, ақылдылық, зеректік, көңіл-күйдің жақсылылығы, шабыт береді, ептілікке, іскерлікке, шеберлікке, икемділікке, дәлдікке баулиды, тәрбиелейді. Өнерге деген махаббат, сұлулыққа деген ғашықтық, құштарлық жинағы. Ою ойған адамның жүрегі жылы,нәзік болады. Қошқар мүйіз – ою-өрнегі – байлық пен молшылықтың нышаны. Қошқар мүйіз бен арқармүйіз оюларының қазақ қолөнерінде қолданылмайтын жері жоқ. Қошқар мүйіз оюымен қатар әр заттың көлемі, сәнділік, пайдалану деңгейіне қарай әр алуан жапырақ тектес, бітпес оюлар салынады. Бұл өрнектер «иірім», «шиыршық», «иық», «үшкіл», «түйе табан», «қос ирек», «жұлдыз гүл» т.б. аттарымен аталады. Қолөнер шеберлері ою-өрнекті әр заттың өзіне лайықтап, жарасымын, үйлесімін, сәнін тауып жасаған. Жасаған затпен ою-өрнек бір-бірімен өте сәнді қабысып, шынайы көркемдік беріп отырған. Ою-өрнек түрлері өте нәзік түрде түскен. Жалпы ою-өрнек жасаушы шебер оюды олпы-солпы болудан сақтауы, әсемдігіне жеткізе білуі керек. Өнер зерттеушілерінің пайымдауынша қазақ ою-өрнегі үш түрлі ұғым негізінде туған деген қорытынды бар:

1. 
   Қазақ халқының өзіне тән ертеден келе жатқан ұлттық оюлары.
   
2. 
   Басқа халықтардың мәдениетінен ауысқан.
   
3. 
   Уақытқа қарай бейімделу. Ертеден қазақ ою-өрнегі мазмұны жағынан үш түрліұғымдыбейнелейді:
   

Осылардың қайсысында да қошқар мүйіз оюы қолданылып араласып

Ғалымдардың зерттеуі бойынша ою-өрнек үш топқа бөлінеді:

1.Өсімдік тектес (жапырақ, үш жапырақ, ағаш).

2.Зооморфтық(жан-жануарлар).

3.Космогониялық өрнек (дөңгелек, ирек, шимай, тор көз).

Осы ою-өрнек түрлерін қажетті орнын тауып пайдаланған зергер, оюшы

Өресі биік, өрісі кең өнер атауының қай саласынан болсын, жер

Кейбір зерттеушілер мен творчество қызметкерлері қазақтың қолөнерінің идеялық маңызын көтеріп, қолөнердің ою-өрнек сияқты негізгі ұлттық қорын жоққа шығарды. Мәселен, С.МДудин, Е.Р.Шнейдер: «Қазақ ою-өрнегі иран мәдениетінің тек бір бөлігін ғана көрсетеді. Қазақ халқының ұлттық өнеріне жатпайды», - деп топшылады.

Бірақ халықтың қолөнері өзінің тарихы, теориясы мен кейбір ұйымдастыру мәселелерінің жеткілікті элементтеріне қарамастан, күнделікті тұрмысқа қажетті қоршаған затты, көпшілік тұтынатын бұйымды әсемдеуге бейім өнер ретінде, социалистік қоғам кезінде де жалпы мәдени дәрежені де жоғары көрсетуге тән дамып келе жатыр.

Біз жоғарыда көрсеткендей көне заманнан келе жатқан қолөнері өзінің өсу жолында өз халқының дәстүрлі көркемдік мұрасын сақтап қалды. Қоғамдық дамудың қай сатысында болсын қоғаммен бірге дамыған қолөнері әр дәуірде өшпес ізін қалдырып, әлеуметтік-көркемдік жағынан дәуір тынысын қалт жібермей әсерін тигізіп отырды. Қолөнерінің қазіргі дәуірдегі дамуы күрделі де аса бай. Онымен бірге ол күнделікті тұрмысымызды, гүлденген өмірімізді жан-жақты бейнелеуде, халықты эстетикалық жағынан тәрбилеуге қызмет етеді.

Геродот: «Олардың барлық заты алтын мен мыстан жасалған. Жайдың металдан істелген бөлшектері, оғы, айбалталары мыстан жасалған. Бас киім мен белдік әшекейлері түгелдей алтыннан істелген. Сондай-ақ ат омырауындағы өмілдіктер де мыстан соғылып, жүген-сулығы, ауыздығы, т.б. бөліктері түгелдей алтынмен әшекейлендіріліп,безендірілген»,-деп жазады. Сол дәуірдегі халық шеберлерінің қалыптасқан ою-өрнек үлгілері скифтердің мал шаруашылық мәдениеті жайында болғандықтан Алтайдағы Келес даласынан қазылып алынған заттар.

Ою-өрнектермен күнделікті тұрмыста пайдаланылатын заттар және төсек-орын, киім-кешек, ыдыстар, ер-тұрман тағы басқалар әшекейленген. Кесте тігу, тоқымашылық, өру, құрақ құрау өнері, ағаш бетіне күйдіріп ою салу немесе зергерлік, керамикалық, т.б. кең түрде қолданылды. Мұндай алтыннан айрақша күрделі өрнектер салынып жасалған заттар үстем таптың пайда бола бастауын, таптық қауымның өзгере бастауын көрсетеді. Алтыннан нәзік өрнектермен істелген диадема, аңшылықты бейнелейтін көріністер, адам бейнесі, жыртқыш аңдар мен мифтік жанды заттардың өрімделген, ою-өрнектелген күрделі композициясының барлығы, сол кездің өзінде-ақ өнердегі шындық негізді салыстырып қарағанда, техникалық және көркемдік жағынан жоғары қолөнершілікке қолы әлдеқайда ерте жеткендігі байқалады.

Демек, ою-өрнектермен әшекейлеп бейнелеушілік қандай уақытта болмасын халықтың дәстүр негізінде сақталды.

Егер бұрыңғы замандарда жүген, белдік, пышақ сабы және осы сияқты заттардың кейбір бөлшектері хайуанаттардың дене бітімдерімен бейнеленетін болса, ІХ-ХІІ ғасырлардан, ислам дінінің үстемдік құрған кезеңінен бастап, тірі жәндікті бейнелеу тәсілі қолөнер кәсібі саласынан мүлде алысталып тасталды. Бәлкім заттарды әшекейлеуде бірден бір белгілі тәсілмен салынған ою-өрнектер ғана қалуы мүмкін.

Халық шеберлері ою-өрнек салу тәсілін белгілі бір ізбен қалыптастыруда өз өнерін үздіксіз жетілдіру жолымен кейбір ою-өрнектердің композициясына, әшекейлейтін заттардың түріне қарай табиғи байланысты бейімдеп түрлендіріп отырды. Қазақстанда моңғол шапқыншылығы (ХІІІ ғ.) салдарынан елдің мәдениеті мен өндіргіш күштің дамуы тежеліп, тұтас бір ғасыр артқа шегеріліп тасталды. Қолөнері тек дін басылары мен дәулетті адамдарға ғана қызмет етіп, жекелеген дәулеттілердің байлығын көрсетуге, семья мүшелерінің киім-кешегін әшекейлеуге бағытталды. Жоқшылықта өмір сүрген көпшілік халық өзінің күнделікті үй тұрмымысындағы заттарын әшекейлей де алмады.

Әдебиеттер

1. 
   А.Маргулан. Декоративно-прикладное искусство Казахстана. Том. 1-2, Алматы, 1986
   
2. 
   Сейт Кенжеахметұлы. Қазақтың мәдени салт дәстүрі, Алматы, 2006
   

Бей-21, ЕҰУ

Адамның өмірге деген көзқарасы, түсінігі және қоршаған ортаны қабылдау қабілеті әр түрлі болғасын бейнелеу өнерінің туындылары да, оның мәні де әр түрлі болады.

Бейнелеу өнерінің туындысы бұл – жеке даралық көзқарас, ол суретшінің ішкі дүниесімен қабілеттілігі бойынша айқындалады. Менің ойымша, әрбір қарапайым адам бейнелеу өнерін өзіндік жеке даралық қабілет ретінде қабылдай алады. Себебі әрбір адам өзіне ғана тән қабылдау ерекшелігіне ие.

Қазіргі адам құндылығына оның жан-жақтылық қасиеті тән. Жан-жақтылық бұл - адамның белгілі бір бағытта, заманның талабын ескере отырып жұмыс жасау әрекетіне, сапалы, табысты және өз ісін басқа істермен байланыстыруға көмектесетін әрекетшілдік.

Бейнелеу өнерін айқын жақсы түсіну, яғни, оның рухани қажеттілігін сезіну, көркемділігін көру, әрбір адамда бірден қалыптаспаған. Бірақ бейнелеу өнері саласына қызықпай қарауға да болмайды. Оған деген көзқарастың өзі - әдемілікке, сұлулыққа деген құштарлықты білдіреді. Ал, ғылыми деректерге сүйенсек әрбір адам сұлулыққа жетуге ұмтылады.

Бейнелеу өнері таланттылықты, шығармашылықты, сезімталдылықты, нәзіктілікті, жаңашылдылықты аса қажет ететін сала болып саналады. Сондықтан да бейнелеу өнерімен айналысу үшін, адам жан-жақты болуы керек. Бейнелеу өнері мысалы: сәулет, пластикалық анатомия және тағы да өнерге қажетті пәндермен байланыста болады. Бұл жағдайда студенттің жан-жақтылық қасиеті аса маңызды рөл атқарады. Қандай салада еңбек етсек те, өз ісімізді сапалы, ұтымды, әдемі ұйымдастыра алуымыз қажет және әрбіреуіміз соған бар жағдай жасауға талпынуымыз керек. Сонда ғана біз өз мамандығымызды жоғары деңгейде меңгерген, қазіргі талап бойынша бәсекеге қабілетті маман ретінде саналамыз.

Қазіргі бейнелеу өнері және сызу мамандығын қалап, шығармашылық жолға түскен студенттердің көбіне өз шеберлігін дамытуға, қалыптастыруға кедергі болатын бірнеше жағдайлар бар, олар:

• 
  қосымша (сурет мектебіне, өнер мектебіне қатыспауы) дайындықтың болмауы;
  
• 
  өз ісіне, кәсібіне деген сенімділіктің төмендігі;
  
• 
  шығармашылық білімнің аздығы;
  
• 
  суретке деген қызыуғышылықтың төмендігі;
  
• 
  ізденіс, талпыныс, белсенділіктің төмендігі;
  
• 
  идея бостандығының тарлығы;
  
• 
  шығармашылық тәуелсіздікке ұмтылыстың төмендігі.
  

Жалпы білім беру мектебінде бастауыш сыныптан бастау алатын оқушылардың бейнелеу өнері сабағында игеретін білімдерін, шығармашылық қабілеттерін жан-жақты зерттеу қажет. Себебі бейнелеу өнері сабағында оқушылардың тек шығармашылық қабілеттері ғана емес; сонымен қатар ойлау; елестету; есте сақтау; сезіну; қиялдау; көре білу деңгейлері қоса дамиды. Сондықтан да оқушыларды жоғары дәрежеде дамыту үшін – ұстаз; уақытты үнемді пайдалана білу керек. Ол үшін алдын - ала әр сабаққа жоспар дұрыс құрылуы қажет.

Оқушылардың шығармашылық қабілетін зерттегенде, оған тікелей қоршаған орта және әлеуметтік жағдай әсер етеді. Кез-келген пән мұғалімі сабақ түсіндіргенде; тақырып бойынша барлық оқушыға бірдей ақпарат береді, бірақ әр оқушы өзінше қабылдайды. Сыныпта отырған әр баланың психикалық көңіл-күйі бір қалыпта болуы мүмкін емес. Сондықтан да мұғалімге түсетін салмақ, сабақта қанша оқушы бола тұра, олардың қызығушылығын, бар ынталарын бір арнаға шоғырландырып, мидағы басқа ойларды ыдыратып жіберуде. Әрине бұл айтуға ғана оңай, дегенмен өз маман иесі жұмысына мығым болса, оқушылар соғұрлым білімге, өнерге жақын болады.

Бейнелеу өнері сабағында қатып қалған қағида жоқ, оқушы өзін еркін сезіне алады деп айтамыз. Бірақ осы жерде қате түсінік қалыптасқан, бейнелеу өнері сабағында еркін тақырыпта ойына келгенін салуға болады деген. Бұл пікірді жою үшін ұстаз - теорияға сүйеніп, бейнелеу өнері тарихынан қысқаша құнды мағлұматтарды жеткізу қажет. Бұл орайда теория мен практиканы сабақтастырған дұрыс.

Басқа пәндерге қарағанда бейнелеу өнері пәні оқушыны жан-жақты зерттеуге мүмкіндігі мол. Мысалы, әр пән өзіндік бағытын - математикада ойлау қабілетін, қазақ тілінде оқу және жазу мәнерін, денешынықтыруда жылдамдығын қадағаласа, оқушылардың тек салған сурет дәптерлеріне қарап оқушылардың ойлау дәрежесін, байқампаздығын, шыдамдылығын, ұқыптылығын, шапшаңдылығын, сезімталдығын шығармашылық қабілеттеріне қарай зерттеу жолдары арқылы анықтауға болады.

Шығармашылық қабілеттерді зерттеу жолдарында, әр оқушының

жұмысын деңгейлер арқылы анықтауға болады. Төменде көрсетілген кестеде Астана қаласы № 45мектеп, 2-сынып оқушыларымен жүргізілген «Мақта қыз бен мысық» ертегісіне салған иллюстрация шығармашылықтарындағы композициялық шешім ерекшеліктерін тексеруге арналған арнайы деңгей

р/с

№ 45мектеп, 2-сынып «Мақта қыз бен мысық » Ертегісіне иллюстрация Деңгей

ОҚУШЫЛАРДЫҢ АТЫ - ЖӨНІ

Жансая

Берік

Сұлтан

Жәнібек

Зарина

Гауөар

Анаргүл

Нұржан

Ақнұр

Нұрбол

Елдос

Аягөз

Оралхан

Талшын

Ақерке

Гүлім

КОМПОЗИЦИЯЛЫҚ ШЕШІМ

1

1-фризді

+

+

+

+

+

+

+

+

+

+

+

+

+

+

+

+

2

2-фризді

_

_

_

+

_

+

_

_

_

+

+

+

+

+

+

+

3

Жоғарыдан қарау нүктесі

+

_

_

_

_

+

_

_

+

_

_

_

_

_

_

_

4

Перспектива эл. қолдану

+

_

_

_

_

_

_

_

+

+

_

_

+

_

+

+

5

1денің 2-ші денені көлегейлеу

_

+

_

_

+

_

_

_

_

_

+

_

_

_

_

_

6

Симметрия

+

+

_

+

+

+

_

_

_

+

+

+

+

_

_

+

7

Ассиметрия

+

+

+

+

+

+

+

+

_

+

+

+

+

+

+

+

8

Комп. шығар. түпкі ойды шешу

+

+

+

+

+

+

+

+

+

+

+

+

+

+

+

+

9

Қозғалыс көрсету

+

+

__

_

+

+

+

+

+

+

_

+

+

+

+

+

10

Композициялық ерекше шешім

_

_

_

_

+

_

_

_

_

+

_

_

+

_

+

_

11

Стереотиптік шешім

_

_

_

+

_

+

_

+

_

+

+

+

_

_

_

_

12

Мағына байланысы

+

+

+

+

+

+

+

+

+

+

+

+

+

+

_

+

13

Кейіпкер дәл бейнелеуі

+

+

+

+

+

+

+

+

+

+

+

+

+

+

+

+

14

Көп эпизод шешім

_

+

_

_

_

+

_

_

_

+

_

_

+

+

+

_

15

Ұлттық ерекше шешім

_

+

_

_

+

__

+

_

+

_

_

+

+

_

_

16

Тақырыпқа қатысы жоқ шешім

_

_

_

_

_

_

_

_

_

_

_

_

_

_

_

_

17

Комп.орталық өлшем көр

+

_

_

_

+

_

_

_

_

+

_

_

_

+

_

+

ТҮСТЕР ЕРЕКШЕЛІГІ

18

Тон арқылы

_

_

_

_

+

_

+

_

_

+

_

_

_

+

+

_

19

Түс арқылы

+

+

_

_

+

_

_

_

_

+

_

_

_

_

+

_

20

Қанық түстер

+

+

_

_

_

_

+

_

_

+

_

+

+

+

_

+

21

Таза бояу қолдану

+

+

+

+

+

+

+

+

+

+

+

_

+

_

+

+

22

Ашық түстер

_

_

+

+

+

+

_

+

+

+

+

_

+

_

+

+

23

Күрделі бояу қолдану

_

_

_

_

_

_

_

_

_

_

_

+

_

+

_

+

24

Колорит сезіну

+

_

+

_

+

+

+

+

+

+

_

_

+

+

+

+

25

Жылы түс

+

+

+

+

+

+

+

+

+

+

+

+

+

+

+

+

26

Салқын түс

+

_

_

+

_

_

+

_

_

+

_

+

+

+

_

+

ҚОЛДАНҒАН ТЕХНИКА

27

Штрих сызық қолдану

_

_

+

+

+

+

+

_

+

_

+

+

_

_

+

+

28

Дымқыл тех ника қолдану

+

+

_

_

_

_

+

+

+

_

_

_

+

+

_

+

29

Құрғақ тех жазу

_

_

+

+

+

+

+

+

_

+

+

_

_

_

+

_

30

Бояу қолдануда детальдың аз болуы

_

_

_

_

_

_

+

_

_

_

_

_

_

_

_

+

31

Бояу қолданғанда жоғалуы

_

_

_

_

_

+

_

_

_

_

_

_

+

_

+

32

Бояу кез-е жаңа образ пайда болуы

_

_

_

_

_

_

_

_

_

_

_

_

_

+

_

_

33

Сым сияқты иілу сызығын қолдану

+

+

_

+

+

_

_

_

_

_

_

_

+

_

_

+

Мысалы, № 45 мектепте 2-сынып оқушыларының ертегіге иллюстрация салған жұмыстарын зерттеу жолдарында айқын байқалады. «Мақта қыз бен мысық» ертегісіне иллюстрация салған жұмыстарының композициялық шешімдерінде екі фризді, жұмысқа қарағанда бір фризді шешім басымырақ. Бір фриз дегеніміз - бір сызықтың бойында бейнелеуді білдіреді.

Жұмыстардың жалпы барлығы дерлік мағыналы байланыста жақсы келтірілген. Бірақ оқушылардың ішінен перспектива элементін қолданғандары шамалы. Ертегідегі басты кейіпкерге көбінесе мысық бейнесін алған. Біраз шығармашылық жұмыстың композициялық шешімдерінде, мысық шағын ғана және құйрығы шолақ қылып салынған. Бұл 6 -7 жас шамасындағы балалардың суреттерінде кішкентай бөлшектерді көп салатындығын дәлелдейді. Сонымен қатар оқушылардың ертегіні қызығып, мұқият тыңдағандары байқалады. Жұмыстардың ішіндегі ерекше шешімдер:

Мысалы, Оралханның композиция шешіміндегі ерекшелік, артқы фонда үйдің ішкі көрінісін бейнелегенде, сол жақта ұлттық сандықтың үстінде, әр түрлі түстегі төр көрпелер жинақталып салынған. Алдыңғы жоспарда - оң жақта қатықты төккен шолақ құйрықты ызаланған мысық көрінісі бейнеленген. Ал, оң жақтағы мақта қыз екі бүйірін таянған қалпында, мысықтың кесіп алған құйрығын ұстағаны бейнеленген. Жерде сыпырғыш жатыр, жалпы сурет дәптерінде ашық жер қалдырылмай, күлгін түске боялған. Осы композициялық шешімде, мақта қыз өзінің шартын айтып жатқаны анық байқалады.

Гүлімнің суретінде, мұңайған мысық бейнесі айқын көрініп тұр. Бұл жұмыста бір сызық бойында екі көрініс суреттелген. Талдың шартын естіген мысық және он жақ шетке қарай шелек ұстаған екі қыз бейнеленген. Төменгі жақ жасыл түспен біркелкі боялған, оның үстіне қанық түспен боялған гүлдерді салған.

Нұрболдың жұмысында, оң жақта қоңыр ұзын, қара мұртты ашуланған мысық қатықты төгіп жатыр, ал оң жақ шетте тұрған суырмаға мақта қыз қайшы алуға бара жатыр, бұл әрекетте қолды алдыға созған қимылы және суырма жаққа адымдаған аяқ алысы көрініп тұр. Жұмыстың орта тұсында диван, екі жақ шетінде орналасқан терезелерде сары перделер ілінген, айнала ақшыл көк түске боялған.

Ақеркенің композиция шешімінде, сурет дәптерін ерекше көлденең алған. Оң жақ бөлігінде көк түспен боялған, үйдің төменгі жағында ойылған тесікке тышқан қорқып, кіріп бара жатқаны бейнеленген. Сол жақтағы мысықтың кейпі: «тез дән алып шық» дегендей суреттелген.

Қорыта айтқанда, әлемдік білім беру жүйесі ХХІ ғасырда жаңарып, жаңа бағытта дами бастағаны бәрімізге белгілі. Мұндай зерттеу барысында дайындалған теориялық қағидалар мен зерттеу жұмысы нәтижесінде алынған мәліметтер келесідей қорытынды мен ұсыныстар жасауға мүмкіндік береді.

Қазақстанда білім берудің өзіндік үлгісі қалыптасуда. Қазіргі жалпы білім беретін мектептердегі бастауыш сыныптарда тәрбие мен оқу үрдісін жетілдіруде, оқушылардың бейнелеу өнеріндегі композиция шешімдерінің ғылыми – психологиялық және педагогикалық ерекшелігін зерттеуге назар аудару орынды да, қажет. Қазақ халқын, оның мәдениетін дүние жүзі мойындауы үшін ұлтымыздың тілін, дінін, салт-дәстүрін, ұлттық өнерін бағалай білуіміз керек. Денсаулығы мықты, білім деңгейі жоғары оқушыдан ғана болашақта білікті маман иесі шығады.
Әдебиеттер

1.Н.Н.Ростовцев. Методика преподавания изобразительного искусства в школе, М.:-Агар, -1997,

2. С.А.Аманжолов. Бейнелеу өнерін оқыту технологиясы, Астана, ЕҰУ, 2006

МАЗМҰНЫ

Д. Қамзабекұлы Мәдени мұра құндылығы; Міржақып Дулатұлы және ұлт

руханияты................................................................................................3-6
А.Т.Бимендина Астана қаласындағы тұңғыш эстетикалық

бағыттағы білім ошағының ерекшелігі..............................................7-10
Қ.К. Болатбаев Мәдени мұраның мамандық даярлаудағы маңызы........................10-14

С.Ә. Аманжолов Білім беру сапасын көтеруде арнайы ғылыми, оқу әдістемелік

зертхананың атқаратын рөлі .............................................................14-22
З.Ш.Айдарова Мектеп оқушыларына тәрбие

беруде мәдени құндылықтардың алатын орны................................22-29
Ұ.Н.Арқабаева 12 жылдық мектептегі «Өнер»

білім беру саласында жобалау мәселесі..........................................30-34

Нурабатыров Б.Б. Организационно-педагогические условия развития профессиональной

компетентности будущих учителей изобразительного искусства

в процессе изучения специальных дисциплин...............................34-37
Ә.С. Алдыбаева Ақпараттық мәдениетті оқыту процесін оқушы бойына

қалыптастыру ....................................................................................37-42

құндылықтарына баулуды қалыптастыру......................................43-49

области «Искусство» в 12-летней школе.......................................50-53

рисунка и рисунка в вузе, колледже и в

художественной школе ……………………………………............53-58
Мадиева А.Т. Бастауыш сынып мұғалімдерінің кәсіби

біліктілігінің оқушыларға сапалы білім берудегі рөлі .................58-62

школьников в процессе обучения

средствами изобразительного искусства........................................62-66
Т.К.Самуратова Халық дәстүрлі өнері – ұлттық мәдени мұра....................................................................................................66-71
Байдельдинов А.Х. Оқушыларды көркем еңбекке аулу..................................................71-75

Абжапаров Қ. Ұлттық қолөнерді бейнелеу

өнері сабағында оқытудың рекшеліктері........................................75-78

патриоттық тәрбие берудегі маңызы...............................................78-80

практикасының маңыздылығы ........................................................89-91

бейнелеу өнерін сабағын оқыту ерекшелігі ...................................91-93

оқыту арқылы жастарға тәрбие беру................................................96-99

грамотного изображения

предметов с натуры по рисунку..................................................101-106
Буянжарғал Е. Ұлттық бейнелеу өнерінің ерекшелігі.........................................106-108
Ахметжанов М.М. Қазақ ою-өрнегі – халықтық мұра...............................................108-111
Малғаздарова Л.И. Қазақ халқының ою-өрнектерінің қолданылуы........................111-119
Рамазанова Д. Бейнелеу өнерін оқытудағы ескеретін кейбір мәселелер.....................................................................................109-120
Сүйіндікова П.А. Бейнелеу өнері сабағында 1-2 сынып оқушыларының шығармашылық қабілетін зерттеу жолдары........................................................................................120-124

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ

Л.Н. ГУМИЛЕВ АТЫНДАҒЫ ЕУРАЗИЯ ҰЛТТЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ

АСТАНА ҚАЛАЛЫҚ БІЛІМ БАСҚАРМАСЫ

АСТАНА ҚАЛАЛЫҚ БІЛІМ БЕРУ ЖҮЙЕСІНДЕГІ КАДРЛАРДЫҢ БІЛІКТІЛІГІН АРТТЫРУ ЖӘНЕ ҚАЙТА ДАЯРЛАУ ИНСТИТУТЫ


МӘДЕНИ МҰРА ҰЛТТЫҚ СТРАТЕГИЯЛЫҚ ЖОБАСЫ – ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ КӨРКЕМ БІЛІМ БЕРУДІ ЖЕТІЛДІРУДІҢ НЕГІЗІ
РЕСПУБЛИКАЛЫҚ ҒЫЛЫМИ-ӘДІСТЕМЕЛІК КОНФЕРЕНЦИЯ

М А Т Е Р И А Л Д А Р Ы
Басуға 26.08.2010 жылы қол қойылды. Пішімі 60х84/1

Кітап–журнал қағазы. Көлемі 8,2 б.т.

Таралымы 100 дана. Тапсырыс № 142
Л.Н. Гумилев атындағы ЕҰУ РББ

Астана қаласы, Мұңайтпасов көшесі, 13