С. А. Вологжанина, А. Ф. Иголкин материалтану оқУ ҚҰралы

Ноқаттың өлшеміндегі металлдар үшін сұйықтықтың шектеулігі, сынғыш қабілеті мен 
температураның тұтқыр-сынғышқа ауысуы маңызды. Ноқаттарды ұсақтау температураның 
сынғыштығын төмендетеді.
Металл ағынының процесі орташа қашықтыққа байланысты, дəндер шекарасында 
бұғатталып қалғанға дейін шығып кетеді.
Балқыту мен құю технологияларының өзгеруіне байланысты деформацияның икемділігі 
мен термиялық өңдеу дəннің өлшеміне əсер етуі мүмкін жəне металдың суға төзімділігі мен 
қасиеттерін басқарады.
2.9. 
Суық қатаю және қайта кристалдану 
Суық қатаю. Жүктеме алғаннан кейін сұйықтық шектеулігін жоғарылату тұрақты 
деформация үлгісінде қалады. Қайта жүктеу кезінде металл сұйықтығының шектеулігі өседі 
жəне оның қабілеттері деформацияның икемділігін төмендетеді, сондай ақ метал қатаяды. 
Суық қатаю
деп аталатын деформацияның икемділігінің əсерінен металл қатаяды. 
Деформация кезінде дене өзінің формасы мен бағдарын өзгертеді, кристалдардың талшықты 
құрылымы мен жеңілдетілген бағдарын қалыптастырады. Деформация бағыты бойымен 
ноқаттар осьтерінің беріктігінің бағдарын қалпына келтіру орын алады. Деформацияланған 
жəне тегістелген ноқаттар
F
 
күштің əсерінен созылады, талшықтары жəне қабатты 
құрылымды қалыптастырады (сур. 2.22). Аз өлшемдегі жылжулар деформацияланған 
ноқаттар шекарасының теңдік елесін құрады (2.22 суретте, б штрихталған сызықтармен 
көрсетілген). 
Металл құрылымы
деп аталатын деформация бағытының бойымен ноқаттардың 
кристаллды графикалық артықшылығы бағдарланады.
а 
б 
в 
Сурет 2.22. F күштің əсерінен деформация нəтижесінде ноқаттың формасының өзгеруі: 
а, б
— деформацияға дейін жəне деформациядан кейін ноқаттың формасының сəйкестігінің 
схемасы; в — деформациядан кейін төмен көміртекті микроқұрылымы 15 болды, 150 есе ұлғаю 
66 

Деформация дəрежесі неғұрлым көп болса, соғұрлым ноқаттардың басым көпшілігі 
айтарлықтай бағдар алатын болады. Текстураның қалыптасуы талшықтар бойымен жəне 
көлденең қасиеттердің анизотропиясының пайда болуына ықпал етеді. 
Деформация дəрежесі артып келе жатқанда деформация кедергісін сипаттайтын 
механикалық қасиеттер (беріктік сипаттамалары: қаттылыққа беріктікке уақытша төзімділік, 
ағымдылыққа беріктігі, HB), деформациялық беріктік жүреді, дформацияға иілгіш қасиеті 
(салыстырмалы ұзарту 5 жəне салыстырмалы тарылту y) азаяды (сур. 2.23). Ағу шегі 
бұрыныға қарағанда көп көтеріледі, қарсылыққа қарағанда қарқынды түрде артып, 
пластикалық деформация дəрежесі артып отырғандықтан, екі сипаттаманың мəндері бір-
біріне жақындайды. Суық жұмыс нəтижесінде механикалық қасиеттер айтарлықтай өзгереді: 
мысалы, e = 70% жеңіл деформация дəрежесінде, оның уақытша кедергісі шамамен 2 есе 
өседі, ал салыстырмалы ұзарту 5-тен 30% -дан 2% -ға дейін төмендейді. Суық түсіру кезінде 
алынған 80 ... 90% деформация дəрежесінде суық бұрмалаудан алынатын болат сым тұтқыр 
жəне термиялық өңдеу арқылы қол жеткізе алмайтын av = 4000 МПа шамасын алады. 
Суық қатайту арқылы алынған беріктендіру пластикалық деформация процесіне тəн 
дислокация тығыздығының айтарлықтай өсуімен түсіндіріледі. Суық деформациядан кейінгі 
дислокация тығыздығы металды металдың шығу тығыздығымен салыстырғанда шамалы 
10
11
... 10
12
см
-2 
шамаға көбейеді, 
Сурет 2.23. Пластикалық деформацияның 
болаттың төмен көміртектілігінің 
механикалық қасиетіне əсері 
67 

Сонымен қатар, иілгіштік деформация процесінде бос нүктелер саны жəне атомдардан 
бөлінетін нүктелер саны артады, бұл дислокацияны еркін жылжытуға қиындық тудырады. 
Дислокация қозғалысына қосымша бөгеттер ноқаттардың деформациясы жəне блоктардың 
ұсақталуы арқылы жасалады. Барлық осы факторлар металдарды суық қатайту беріктендіруге 
ықпал етеді. 
Сонымен қатар пластикалық деформация нəтижесінде металдардың физикалық-
механикалық қасиеттері айтарлықтай өзгереді. Суық қатайтылған метал төмен төзімділікке ие 
болады, жоғары электр кедергісіне, төмен жылу өткізгіштікке, оның коррозияға төзімділігі 
төмендейді. КШО-торлы металдар ККО-торлы металдарға қарағанда суық қатайту кезінде
күшейеді. 

жүктеу/скачать 8,95 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: