С.Қ. Базарова, Л. Б. Смағұлова Қазақстан қор нарығЫнЫҢ даму жолдары

Сонымен қатар Қаржы министрлігі тек орта және ұзақ мерзімді қазынашылық міндеттемелер, сондай-ақ ұзақ мерзімді жинақ қазынашылық міндеттемелер шығарды. 2006 жылмен салыстырғанда 2007 жылы қысқа мерзімді қазынашылық міндеттемелер және инфляция бойынша индекстелген қазынашылық міндеттемелер шығаруды жаңартты.

2007 жылы барлығы 26 аукцион өткізілді, оларда қысқа мерзімді МЕККАМ-ның барлық түрі, 3 және 4 жылдық МЕОКАМ, инфляция бойынша индекстелген ұзақ мерзімді 6 жылдық МУИКАМ, ұзақ мерзімді 7, 8 және 10 МЕУКАМ, сондай-ақ ұзақ мерзімді жинақ 6, 8, 10 және 15 жылдық МЕУЖКАМ орналастырылды.

2000 жылдан бастап нарық зейнетақы реформасын жүргізуге және ірі институциондық инвесторлар – зейнетақы қорларының пайда болуымен байланысты облигациялық «шумен» сипатталады. Бұл міндетті де, үлестік те құнды қағаздар ұсынылатын аралас типті нарықтың қалыптасуына негіз болды.

Сурет 7. Мемлекеттік емес бағалы қағаздар нарығының дамуы³

Кәсіпорындардың өз қаражаты есебінен және екінші дәрежелі банктердің несиелері есебінен қаржыландырылуы Қазақстан экономикасының сипаттамалық ерекшелігі болып табылады. Өздік капиталдың қарқынды өсудің көмегімен өздік қаржыландыру деңгейінің өсуі бақыланады. Болып жатқан периодтағы құнды қағаздарды шығару жолымен, не менеджменттің инерттілігімен тоқтатылатын АҚ капиталын тарту қажеттілігін төмендетеді.

Әлемдік тәжірибеде ұсақ және орта өнеркәсіптер өздерінің дамуын қаржыландыру үшін негізі банк несиелерін қолданылады, тек ірі компаниялар құнды қағаздарды эмиссия жолымен қаржыландыру мүмкіндігіне ие. 2006 жылы акциялардың 451 шығуы тіркелген, акцияларды шығару мен орналастыру қорытындысы туралы 352 есебі бекітілді, 549 акциялардың шығарылымы күшін жойды. 2007 жылдың 1 қаңтарында жұмыс істейтін акциялар шығарылымының саны 2484 тең, сонымен қоса көрсетілген күнге әрекеттегі шығарылымдары бар акционерлік қоғамдардың саны 2300 жетті. 2007 жылдың 1 қаңтарында ашық халықаралық акционерлік қоғамның мәртебесі 13 қазақстандық акционерлік қоғамға берілді. Сол уақытта ұйымдасқан нарықта шығарылым санының 1,9% ғана айналымда болады.

Нарық дамуын тежейтін жоғарыда қарастырылған факторлармен қатар: эмитенттердің қаржылық есеп берушіліктің жетілмегендігін, компаниялардың жеткіліксіз ашық болуын, ұйымдасқан нарыққа шығумен байланысты едәуір транзакциондық шығындарды жатқызуға болады.

Экономиканың өсуімен қатар қаржы нарығының қормен қанықтылығы, ликвидті қаржы құжаттарының жеткіліксіздігімен мәселелер пайда бола бастады. Пайда болған жағжайдың негізгі себебі, бұл корпоративті құнды қағаздар нарығының жетілмегендігінде және де біріншіден акция нарығының кезегі. Қаржы нарығынан нақты экономика секторына ақша ағынының нарықтық механизмнің болмауы тек осы нарықтың мәселесін асқындырып, сонымен қатар жалпы мемлекеттік экономикасының дамуының тежеуіші бола бастайды. Сонымен ДЖСҰ кіру және қор нарығындағы қызықтыратын қаржы құралдарының болмау жағдайында қор нарығының ашық болуы, еркін капиталдың мемлекеттен жылыстауына әкеле алады, сондықтан кәсіпорынды акцияларды және корпоративтіоблигацияларды шығаруға дайындау қажет, ол қор нарығындағы ұсынылған ликвидті қаржы құралдарының тізімін кеңейтеді.

Қор нарығындағы жағдайдың жақсаруы «көгілдір фишкалар» бағдарламасын жалғастырумен байланысты. Бағдарламаның қажеттілігінің бірінші мысалы болып Қазақтелекомның акцияларын сату болып табылады. Қазактелекомның 4,6% қарапайым атаулы акцияларының сатылуы туралы шешім «Самрук» мемлекеттік активтерді басқару холдингімен 2006 жылы күзінде қабылданды. Осы пакеттің 90% (447837 дана) жеке адамдарға ұйымдаспаған нарықта жазылу бойынша ала алады деп тұжырымдалған, ал 10% (49 760 дана) – Қазақстандық қор биржасында (KASE) алады деп ұсынған. Акцияның көрсетілген бағасы 1 мың теңге болып, акцияны халыққа бір данасы 25–33 мың теңге бағасы бойынша ұсынды, орналасудың бірінші кезеңі өткен жылдың соңында аяқталғанда, олардың бағасы екі еседей үлкейді. Биржаның айқындап қойылған бағасы Қазақтелекомның ЖЗҚ қағаздарын соңғы келісімде сауданың ашылуының алдында бір акцияның бағасы 50 мың теңге болды. ЖЗҚ ұсынған акциялар 48 965 теңгеден 51 050 теңгеге дейін өспелі бағамен сатылды.

Акция нарығының активациясының екінші шарты болып, миноритарлы инвесторлары қорғанысын күшейту, корпоративті басқару Кодексін енгізу, акциялар эмитенттерінің мөлдірлігін жоғарылату болып табылады. Инвесторларға, бұл нарық қызығушылықты туғызбайды, өйткені дивидентті саясаттың анықталмағандығы және эмитенттің қажетті ақпаратын ашпайды. Капиталға инвесторларды тарту және бизнестің мөлдірлігін жоғарылату жалпы бизнесті тұрақтандыруға және қор базасының бағасын төмендетуге мүмкіндік береді. Ірі акционерлер көбінесе келешекте болатын пайдаға сенеді, аз деңгейде бұл жеке тұлғалар акционерлерге тиісті болады. Бірақ әлемдік тәжірибедеинвесторлар бағаның тұрақты өсуі кезінде ликвидтіліктің жоғары деңгейлі акцияларды не дивидентті төленімдердің едәуір көлемі тұжырымдалатын төмен ликвидті корпоративті құнды қағаздарды сатып алуға тырысады. Қазіргі кезде Республикада бағалы кағаздар нарығы қалыптасу шағында. Оның даму жолында алғашқы іс-шаралар жүргізілуде. Бюджеттің кемшілігін толтыру максатында мемлекет бұрынғыдай ақша белгілерін шығармай, оның орнына мемлекеттік бағалы қағаздарды, мысалы, мемлекеттік органдардың және жергілікті әкімшіліктердің бағалы қағаздарын шығаруда. Алайда, бағалы кағаздар нарығын дамыту жолында шешуін талап ететін экономикалық және әлеуметтік-психологиялық мәселелер баршылық.

Қазақстан халқының биржаға қатысу пайызы өте төмен. Оның бірнеше себебі бар. Бұл көрсеткіш бірінші кезекте халықтың қаржылық сауаттылығына байланысты. Жергілікті халықтың биржаға қатысуы мен және оның қаржылық сауаттылығы арасындағы байланысты анықтау үшін сұрау жүргізілді. Сауалдама құрамында 15 сұрақ қойылған, жалпы сұрау екі тілде жүргізілді: орысша, қазақша. Респонденттердің саны 372.

Келтірілген мәліметтерді ала отырып, сұрастырылған респонденттердің 74 пайызында жоғары білім болғаныменен қор биржасы туралы ақпараттандырылуы өте төмен деген қорытындыға келуге болады. Респонденттердің тек 2 пайызы ғана биржада ойнағанымен, 73 пайызы бағалы қағаздар нарығына сенімді деуге болады. Біздің ойымызша осы 73 пайыздың қор биржасында ойнай бастауы үшін оларды сенімді ақпаратпен қамтамасыз ету жеткілікті. Яғни қор биржасында ойнау үшін жеткілікті ақша сомасы, брокерлік делдардар жайындағы ақпарат беру , қор биржасы жайындағы жалпы мағлұмат беретін сан-алуан тренингтер өткізу. Бұл шаралардың көбісі Алматының аймақтық қаржы орталығымен іске асырылып жүр. Қамту аймағы бойынша жүргізілетін халықтың қаржылық сауаттылығын жоғарылату шаралары тек Алматы қаласында немесе Оңтүстік Қазақстан облысында нәтижелі болып келеді деген қорытындыға келуге болады. Халықтың қаржы сауаттылығын жоғарылату үшін Қазақстан бойынша бірқалыпты нәтижеге жету үшін қаржы орталығының тағы бірнеше филиалын ашу керек.

2006 жылы алғашқылардың бiрi болып «Қазақтелеком» өз акцияларын сатылымға шығарды. «Бiрақ олардың көбiсiн кiмдер алды, қарапайым халық соған қол жеткiзе алды ма»- деген сұрақтар мейлінше бар. Бiздiң ойымызша, бұл жерде құнды қағаздар нарығын жұртшылық онша түсiне бермегендiктен, олар әлi де сол артық ақшаларын банктерге депозитке салғанды жөн санайды. Бұл жерде акцияларды билiк басындағы шенеунiктер мен құнды қағаздың тиiмдi екенiн түсiнетiн қаржыгерлер, сондай-ақ акционерлiк қоғамның айналасында жүрген санаулы адамдар ғана құнды қағаздарға қол жеткiзе алды. Бұл - бiр. Екiншiден, халықтың тұрмыс деңгейiне де байланысты. Мысалы, көпшiлiк салаларда, соның iшiнде бюджеттiк мекемелерде қызмет iстейтiндердiң айлық жалақысы айтарлықтай жоғары емес. Мұндай айлық жалақы алатындардың биржадағы саудаға қатысуға шамасы келмейтiнi, тек жоғары табыс деңгейi бар адамдардың ғана қатыса алатыны түсiнiктi. Сонда елiмiзде аса жоғары жалақы алатындар кiм және олардың саны қанша деген сұраққа жауап беру үшiн статистикалық деректерге зер салып көрелiк. 70 мың адамды қамтитын қаржы саласы қызметкерлерiнiң орташа айлық жалақысы - 112 мың теңге. Көлiк және байланыс саласында орташа жалақының мөлшерi - 60 мың теңге. Бұл салада 530 мыңдай адам жұмыс iстейдi. 415 мың адамды қамтитын құрылыста орташа жалақы - 59,800 теңге. Сонда 60 мың теңгеден жоғары айлық табысы бар адамдардың саны- 1 млн. 200 мыңдай. Ал республикадағы экономикалық белсендi халықтың саны - 7 млн. 400 мың. Оның жұмыс iстейтiнi - 7 млн. 300 мыңдай. Дегенмен, халықтың қолында мүлдем ақша жоқ деп тағы айта алмаймыз. Бiзде тұрмыстың қымбатшылығы бар. Халық тұтынатын тауарлар қымбаттап барады. Соған байланысты өмiр сүру қымбат. Мұның өзi халықтың тұрмыс деңгейiн көтеруiне елеулi түрде кедергi келтiредi. Сондықтан биржадағы саудаға тек ауқатты адамдар ғана қатыса алады деген сөз.

Мамандардың айтуынша, елiмiзде қор нарығын дамыту үшiн өркениеттi елдерден үлкен-үлкен брокерлiк компаниялар мен рыноктағы iрi субъектiлер келуi қажет. Әйтпесе оқшауланып, көлемi шектеулi, аз болып қалады. Содан кейiн толыққанды жұмыс iстей алмайды. Сонда ғана әлемдiк бағалы қағаздар жүйесiне кiрiгедi. Қазiр бағалы қағаздар биржаларының арасында үлкен бәсеке, талас-тартыстар бар. Себебi бағалы қағаздар - қалай дегенмен де, халыққа да, оның iрi ойыншыларына да жақсы табыс әкелетiн құрал. Мысалы, әлде бiр өндiрiс орнының акциясы бүгiн 1000 теңге тұрады десек, ертең, аз уақыт iшiнде оның бағасы 10 мың теңге болуы мүмкiн. Адамның қолында санаулы ғана емес, мыңдаған акция болады десек, бұл қыруар табыс әкелетiнi анық. Халықтың биржа саудасы жөнiнде бiлiмiн арттыру, сауатын ашу керек. Сонымен қатар, мектептерге де арнайы пән енгiзу керек. Сонда елiмiздiң ертеңгi тұтқасын ұстар азаматтар мектеп партасынан сауаттанса, одан жоғары оқу орындарында ол бiлiмдерiн жалғастырып, биржаның не екенiн, қандай сауда алаңдары бар екенiн, одан қалай пайда табуға болатынын ерте бастан бiлер едi.

Жалпы қойылған мақсат - отандық құнды қағаздар нарығын дамыту, экономикаға инвестиция тарту.

Қазақстан бұрынғы кеңестік аймақтағы елдердің ішінде экономикасына шетел инвестицияларын тарту бойынша көшбасшы болып табылады. 1993-2007 жылдар арасында республика тікелей инвестиция ретінде 68 млрд. АҚШ долларын тартты, адам басына шаққанда 4,4 мың АҚШ долларын құрайды. 2007 жылда елімізге тікелей инвестиция ретінде 17 млрд. АҚШ доллары тартылды, бұл 2006 жылмен салыстырғанда 65%-ға артық. Сондағы қаржылардың 60%-ы экономиканың шикізаттық емес салаларына инвестицияланды.

Бүгінгі күнге дейін халықаралық кеңес екі мәжілісін өткізіп, оның біріншісі – күзде Астанада, екіншісі – Елбасының Лондонға барған сапары кезеңінде сонда болды. Бірінші мәжілісте, агенттіктің тұжырымдамасы, стратегиялық мәселелері қаралса, екіншісінде, агенттігіміздің 2010 жылға дейінгі, яғни өзінің үшжылдық даму бағдарламасының көптеген мәселелері қарастырылып, бекітілді. Бұл бағдарламаның үш кезеңі бар. Оның біріншісі – Алматы қаласындағы инфрақұрылымдарды дамыту болып табылады. Жалпы, Қазақстан қалалары арасында Алматы инфрақұрылымы даму жағынан ең алдыңғы орындағы қала болып табылады. Әйтсе де, халықаралық деңгей көзқарасымен қарағанда, әлі де жетіспей жатқан тұстарымыз жетіп артылады. 2007 жылы Алматының инфрақұрылымын дамытып, оның деңгейін көтеруді мақсат етіп отырмыз. Оның ішіне қандай шаралар кіреді дегенге келетін болсақ, алдымен Қазақстанда ұлттық рейтингілік агенттік құру керек. Шағын және орта бизнес бүгін де халықаралық құнды қағаз нарығына шыға алмауда. Қазақстанда осы күнге дейін ұлттық рейтингтік агенттік жоқ. Халықаралық агенттіктерге шығу үшін мол қаржы керек. Ондай ақша шағын және орта кәсіпорындарда жоқ. Ресейдің өзінде осындай 5 агенттік жұмыс істеуде. Сондықтан өзімізде ұлттық рейтингтік агенттік құру аса маңызды мәселе болып күн тәртібінде тұр. Екіншіден, қазақстандық қор биржасында клирингілік палата жоқ, сондықтан оны құру да бірінші кезекте жүзеге асырылатын шаруа болып тұр. Клирингілік палата құнды қағаздар қор биржасында сатылар кезде есептерді өткізу үшін өте қажет. Қазақстандық қор биржасына басқа да халықаралық шетелдік қор биржалары, халықаралық брокерлік компаниялар қатысушы болып немесе акционер ретінде кірсе, оның деңгейін, қаржыландыруды күшейтсе керек. Үшінші – рейтингтік агенттік құру.

ҚР бағалы қағаздар нарығын жетілдіру үшін келесі іс-шараларды іске асыру қажет:

Репо операцияларының көлемін шектеу;

Халыққа, нақты сектордағы кәсіпкерлерге бағалы қағаздар нарығы жайлы маркетингтік инструменттер қолдана отырып, үгіт-насихат жұмыстарын жүргізу;

Халықтың сауаттылығы бірқалыпты жоғары деңгейге көтерілу үшін Қазақстанның солтүстік, шығыс, батыс, орталық аймақтарында қаржы орталығының филиалдарын ашу;

Мектептің оқу бағдарламасына биржа пәнін кіргізу;

Нарықтық экономика бәсекелестік жағдайында жақсы дамиды, сондықтан Қазақстанның орталық аймағында биржа ашу үлкен нәтижеге алып келеді;

Отандық биржаға тәжірибесі мол шетелдік брокерлік делдалдарды тарту;

Клирингілік палата ашу;

Рейтингтік агенттік құру.

Өркениеттi елдермен салыстырғанда Қазақстанда қор нарығы түбегейлi қалыптасып үлгерген жоқ. Елбасы Қазақстан халқына Жолдауында: «Қарапайым халыққа қор нарығында жұмыс iстеудi үйрету керек» деген болатын. Жүргізілген сұраудың мәліметтерін ескере отырып, сұрастырылған респонденттердің 74 пайызында жоғары білім болғаныменен қор биржасы туралы ақпараттандырылуы өте төмен деген қорытындыға келуге болады. Респонденттердің тек 2 пайызы ғана биржада ойнағанымен, 73 пайызы бағалы қағаздар нарығына сенімді деуге болады. Біздің ойымызша осы 73 пайыздың қор биржасында ойнай бастауы үшін оларды сенімді ақпаратпен қамтамасыз ету жеткілікті. Яғни қор биржасында ойнау үшін жеткілікті ақша сомасы, брокерлік делдардар жайындағы ақпарат беру , қор биржасы жайындағы жалпы мағлұмат беретін сан-алуан тренингтер өткізу қажет.

1. 
   Базарова С.Қ. Биржалық қызмет. Оқулық.-Астана, 2007.-296б.
   
2. 
   www.kase.kz. 2008 жылдың 12-13 қыркүйекте берген есеп
   
3. 
   Аналитическая служба РЦБК. Итоги развития биржевого фондового рынка за октябрь 2008 года // РЦБК.- 2008. - №12.- С. 48-49
   
4. 
   Данные «GBonds» // www.gbonds.ru - 2007 – 19 января Гражданский кодекс РК (общая часть) // Справочно – поисковая система «Юрист», 2007.
   
5. 
   Закон Республики Казахстан «О рынке ценных бумаг» от 2 июля 2003 года №461 (по состоянию на 8 июля 2005 г) // Справочно – поисковая система «Юрист», 2007.
   
6. 
   Статистический справочник РК за 2005 год. – Алматы: Агентство РК по статистике, 2006. – 489 с.
   
7. 
   Отчет KASE // www.kase.kz - 2007 - 15 февраля
   
8. 
   Торговые списки // www.kase.kz/Emmiters - 2006 - 5 февраля
   
9. 
   Якупбаева Ю. Фондовый рынок Казахстана: проблемы перспективы развития // Рынок ценных бумаг Казахстана. -2005. - №17- С. 15.
   
10. 
    Матюгина М. Краткий обзор рынка корпоративных облигаций РК // // Рынок ценных бумаг Казахстана. -2005. - №17- С. 19-22.
    
11. 
    Итоги развития КФБ за 2006 год // www.kase.kz - 2007 - 5 марта
    
12. 
    Программа развития рынка ценных бумаг на 2005-2007 гг. от 24.12.2004 г. №1385 // Справочно – поисковая система «Юрист», 2007.