С. Д. Якушева педагогикалық шеберліктің негіздері

Жазбаша тілдің 
ерекше қызметтері
. 
Жазбаша тілдің, 
қатынасудың басқа тҥрлерінен тəуелсіз, дербес мақсаты жоқ, 
мəтінді жазу уақытында қҧнды емес, бірақ қызметтің бірқатар 
тҥрлерінің қҧралы болып табылады. Қандай да бір қызметтің 
қҧралы болу – оның негізгі қызметі. Қызметтің қандай тҥрлерінде 
жазбаша тіл қҧрал ретінде пайдаланылады? Бҧл эпистолярлы 
қызмет, сөздік (əдеби) шығармашылық, ғылыми-зерттеу 
жҧмысының барысын жəне нəтижелерін сипаттау, басқару 
қызметі. 
Эпистолярлы қызметте 
жазбаша тіл тікелей байланысатын 
уақытта болмаған немесе қиындатылған жағдайда екі адамның 
қашықтықтан хат жазысу арқылы қатынас қҧралының қызметін 
орындайды. 
Кейде адамдар кездесу мҥмкіндігі болса да жəне іс жҥзінде 
кездесіп жатса да, хат алысу арқылы қатынас жасауды ҧнатады. 
Мысалы, жақын арада жеке том болып В.И.Немирович- 
Данченконың 
өзінің 
досы, 
əріптесі, 
режиссер 
К.С. 
Станиславскиймен театрда жҧмыста ҥнемі көріп жҥрсе де, оған 
жазған хаттары жарық көрді. Демек, өзінің идеяларын, ойларын, 
кҥнделікті театр өмірінен тыс, бірізді, сабырлықпен жеткізу ҥшін 
хаттарға жҥгіну қажеттілігі болған (хаттар жеке болса да, бірақ 
театрға, жҧмысқа байланысты). Танымал жазушылардың, 
ақындардың, басқа да тарихи тҧлғалардың эпистолярлы 
мҧрасының ҥлкен мəдени қҧндылығы бар жəне ғылыми 
зерттеулердің көзі болып табылады. Жазбаша тілдің эпистолярлы 
жанрының ерекшеліктері – шынайылықтың жоғары дəрежесі жəне 
бір уақытта көпшілікке жабық болуы, себебі авторлардың көзі тірі 
кезінде олардың хаттары жарыққа шықпайды. 
Хаттардан басқа, эпистолярлы қызметтің өніміне жеке 
адамның қысқаша хаттары, открыткалары, жеделхаттары, 
телефакстары жатады. 
Сӛздік (әдеби) шығармашылық 
— жазбаша тілдің жазушының, 
ақынның, журналисттің еңбегін анықтайтын тағы да бір қызметі. 
Әдеби шығарма эпистолярлы сияқты бір адамға емес, көптеген 
адамдарға – оқырмандарға, яғни абстрактті тҧтынушыға 
жолданған. 
Сондықтан əдеби өнім оқырмандарға таныс, белгілі ортаны 
ойда ҧстағанымен, нақты адамның жеке ерекшеліктерін ескере 
алмайды. 
Сондықтан «ауыл», «махаббат» романдары, балалар жəне 
«ересектер» ертегілері, «аңшылар» əңгімелері, саяси памфлеттері 
жəне «өндірістік» пьесалары жəне т.б. бар. 
Бҧл, əрине, шығарманың оқырман ортасы қатаң белгіленген 
кəсіби, жас ерекшелік немесе басқа да шектеулермен шектелетінін 
білдірмейді: балалар пьесасын ҥлкендер де сҥйсініп көреді, «ауыл» 
романдарын қалалықтар да ауыл тҧрғындарына қарағанда 
қызығып оқиды. Барлығы шығарманың көркемдігі жəне 
шынайылығы тҧрғысынан жақсы немесе нашар жазылғанына 
байланысты, қандай шамада адамдардың шынайы өмірін, өмір 

қақтығыстарын суреттейді, қаншалықты психологиялық тҧрғыда 
кейіпкерлерінің 
портреттерін 
тура 
суреттейді. 
Оқырман 
жазушының қаламымен жазылған көркем шығарма арқылы өмір 
сҥруге ҥйренеді, себебі танымал жазушы – əр уақытта жақсы 
психолог, сондықтан ол танымал. 
Ғылыми зерттеулердің барысын және нәтижелерін сипаттау 
жазбаша тіл қызметінің функциясы ретінде ғылыми жҧмыс 
ҥдерісінен мазмҧны жəне қҧрылым логикасы бойынша 
ерекшеленеді, себебі ол зерттеушілердің өздеріне емес, одан 
кеңірек ғылыми ортаға немесе зерттеудің ғылыми ерекшеліктері 
бар уақытта тҥсінікті емес практикалық сала жҧмысшыларына, 
яғни «басқа адамдарға» арналған жəне, ең бастысы, бҧл шығарма 
барлығына, ғалымдардың өздеріне де қажет емес. 
К.А.Тимирязевпен бір кезде айтылған сөз кең танымал болды: 
«Ғылым ҥшін жҧмыс істеймін, ал халық ҥшін жазамын». Жəне 
керемет жаңалықтар, болашақ ғылым кандидаты, диссертанттың 
қарапайым ғылыми нəтижелері оқырмандардың кең қатарына 
өзінің практикалық нəтижелерімен қызықты. Міне, осы себептен 
жазбаша тіл ғылыми зерттеулердің нəтижелерін таратудың ерекше 
қызметін орындайды. 
Кейде мектептегі əдебиет бойынша ҥздік шығармалар əдеби 
творчествоның шығармашылығы болуы мҥмкін. 
Жазбаша тілдің 
мнестикалық қызметі 
(жазбаша тілдің 
функциясы есте сақтау қҧралы ретінде немесе ақпаратты есте 
сақтау ҥдерісіне қызмет көрсету функциясы ) — бҧл əдеттегі, есте 
сақтау ҥшін таныс жазбалар. Бҧл жазбаша тілдің ең көне 
функциясы. Л. С. Выготский жазғандай, «хаттың дамуының 
бірінші дəуірін көптеген зерттеушілер мнемо- техникалық деп 
атайды»
1
. Есте сақтау жазбалары — бҧл автордың ойын білдіретін 
конспектілер, жадынама, тезистер, кҥнделіктер, болашаққа 
жоспарлар жəне т.б. Кейбіреулер бҧл категорияға танымал 
шпаргалкаларды жатқызады, бірақ бҧл дҧрыс емес
2
. Басқалардан 
айырмашылығы ж
оғарыда қарастырылған жазбаша 
тілдің есте сақтауға арналған 
жазбаларының автордан басқа 
адресаттары жоқ, себебі олар онымен өзі ҥшін жазылады. Есте 
сақтауға арналған жазбаларының кейбіреуі басқа қызметті 
атқарады - ғылыми зерттеулер ҥдерісін сипаттау немесе болашақ 
баяндаманың мəтіні тҥріндегі жазбаша шығармашылықты 
сипаттау. Басқаша айтқанда, бҧл қосымша қызметтер тек 
мнестикалық болып табылады. 
1
Выготский Л. С. 
Жоғарғы психикалық функцияларды дамыту. — 
М., 1960. — С. 
2
Шпаргалкалар есте сақтау ҥшін жазылмайды, олардың орнына жазылады. Шпаргалканы 
оның тікелей мақсаты бойынша пайдалану есте сақтау қажеттілігінен босатады, ал есте бірдеңе 
қалған болса, ол жақын арада ҧмытылуы тиіс – есте сақтаудың заңы жəне экзамендердің 
психологиялық табиғаты осындай 

Жəне, жазбаша тілдің 
басқару функциясы 
- қаулылар, ҥкімдер, 
директивалар, бҧйрықтар, нҧсқаулықтар, есептер, отчеты, 
ақпараттық-аналитикалық қысқаша хаттар жəне т.б., басқарушы 
инстанцияға бағынысты атқарушы қҧрылымдарға арналған хаттар. 
Аталған қҧжаттардың ішінде біздің уақытта кең тараған 
ақпараттық-аналитикалық қысқаша хаттар тҧр. Қысқаша хат 
аналитик-ғалымдармен жасалған ғылыми қҧжаттың тҥрін 
білдіреді (консультанттар, кеңесшілер, сарапшылар, ғылыми 
мекемелердің 
қызметкерлері 
жəне 
т.б.), 
басқарушы 
қҧрылымдармен қабылданатын шешімдер жан-жақты талданған, 
яғни жақсы зерттелген, нақты жағдайға сҥйенеді
1
. 
Сонымен сөйлеу қызметі педагог ҥшін маңызыды жəне 
көптҥрлі. Оларды елемеген жағдайда педагог жҧмыстағы 
қанағаттанбайтын нəтижеге келеді. 

жүктеу/скачать 4,2 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: