ТҤРЛЕРІНІҢ ОРЫНДАЛУ ТЕХНИКАСЫ НЕГІЗДЕМЕСІ

56 
Спорттық жаяу жҥріс циклдік сипатқа ие, яғни, белгілі бір 
барлық қашықтықтар бойына қозғалыс дҥркін-дҥркін қайталанады 
және жеңіл атлетиканың басқа циклдік тҥрлерінен айырмашылығы 
жарыс ерекшеліктерімен қатаң шектелген. Бҧл шектеулер спорттық 
жаяу жҥрістің техникасын қҧрастыруға маңызды тҥрде әсер етті.
Біріншіден спорттық жҥрісте ҧшу фазасы болмауы қажет, яғни 
әрдайым тірекпен байланысы болуы қажет.
Екіншіден, бірінші шектеуден шығып, тік сәтінде тірек алғы 
толық буында жазылуы қажет.
Спорттық жаяу жҥрісте техникалық негізін әрекеттің бір циклі 
қҧрайды, ол қос адымнан, сол аяқтың адымы және оң аяқтың 
адымынан тҧрады. Цикл мынаны қҧрайды:
а) жеке тіректің екі кезеңі; 
б) қос тіректің екі кезеңі; 
в) сермейтін аяқты тасмалдаудың екі кезеңі. 
Қос тіректің кезеңі ӛте қысқа мерзімді, кейде оны кӛрмеуге 
болады. Жеке тіректің кезеңі ӛте қозғалмалы және екі фазаға бӛлінеді:
1)
қатты алдыңғы тіректің фазасы; 
2)
итермелеу фазасы. 
Жҥргізілген зерттеулер кӛрсеткендей спорттық жҥріс кезінде 
адамның барлық бҧлшықетінің барлық топтары кірістіріледі, ал 
жҥрек-қантамыр жҥйесі ӛте тиімді режимде жҧмыс жасайды. 
Спорттық жҥріс тӛзімділік, жылдамдық, қозғалыс координациясы 
сияқты дене сапаларының пайда болуымен байланысты. Сонымен 
қатар спорттық жҥргіншіге жамбас және балтыр буындарының 
белсенді қозғалысы, арқаның кҥшті бҧлшықеттері мен іш-қҧрсақтың 
бҥйір бӛлігінің жақсы созылған бҧлышықеттерін қажет етеді.
Спорттық жҥрісте келе жатқан жҥргінші қарапайым жҥрістегі 
адамнан ӛзгешеленеді, оның жҥрісінде екі тіректі жағдайы кӛзге 
тҥседі. Қазіргі заманғы жылдамдықтар кезінде спорттық жҥргінші екі 
тіректі жағдайда тіпті жоқ деп есептеледі. Ӛйіткені тік осінің 
айналасында жамбас буындарында белсенді қозғалысы жҥреді. 
Спорттық жҥргіншінің ӛте белсенді қозғалысы ҥшін тізе буында-
рында тірек аяғы алға созылады.
Тӛрешінің жаңа ережелері бойынша аяқ тік сәтіне дейін алдыңғы 
тіректің жағдайында оның қою сәтінен тізе буындарында созылыңқы 
болуы қажет. Тік сәті кезінде сермейтін аяқтың жағына жамбастың 
едәуір тӛмендеуі болады, мҧны еш уақытта жанына қарай тірек 
аяғының жамбас буынын бағытталуымен шатыстыруға болмайды, 
бҧл тӛрешілер тарапынан ӛрескел қателік болып табылады. Ауырлық 
орталығы алға қарай сермейтін аяқтың алдыңғы қадамы сәтінде тірек 

57 
аяғы арқылы орнын ауыстырады және спорттық жҥргінші тірек 
табанымен жанасу сәтінде бір уақытта тірек алда тҧратын аяғында 
ӛзінің салмағымен орнын ауыстырады. Дененің алға қарай еңісі 
болмауы қажет, себебі бҧл аяқтың тізесінің бҥгілу жағдайына әкеліп 
соғады.
Тӛрешілікте ӛте жие спортық жаяу жҥрісте ҧшу фазасының 
барын анықтау мәселесі пайда болады. Халықаралық топтағы 
спорттық жҥргіншілер жие едәуір тҥрде қателік жібереді, яғни оларда 
тірек аяғы тік сәтінен жылдам ӛтеді, оны жылдам ӛтіп, яғни артқы 
тірек жағдайында аяқты білдірмей тез тіреп ӛтеді. Бҧл қозғалыста
ҧшудың бірінші себепті фазалары жасырылады.
Спорттық жҥрісте қарапайым жҥрістен кӛп артықшылығы бар 
және сонымен бірге адам ҥлкен келісімділік қиындығымен, тиімді-
лігімен және салыстырмалы ҥйлесімділігімен ӛзгешеленеді. Спорттық 
жҥрістің негізгі ерекшелігі: қозғалыстың жоғары жылдамдығы; 
-
минутына 200 және одан астам қадамның болуы; 
-
жеткен қозғалыстың жоғары жиілігі; 
-
қадам ҧзындығы 100 см., ал негізгі таза жҥргіншілерде 105-120 
см. асады; 
-
созылған тірек аяғы қою сәтінен тік сәтіне дейін; 
-
тік остің айналасында жамбаста едәуір қозғалыстардың 
қалыптасуы; 
-
алдыңғы 
және 
артқы 
бағытта 
қолдардың 
белсенді 
қозғалысының болуы.
Ғылыми зерттеулер спорттық жҥріс техникасының негізгі 
сипаттамаларын анықтауға кӛмектесті: 
-
дене еңісінің бҧрышы және дене жалпы орталық массасының
тік ауытқуының мӛлшері;
-
қадам ҧзындығы мен жиілігі және олардың спорттық жҥріс
жылдамдығымен байланыстылығы; 
-
спорттық жҥрістің кезеңдері мен фазалары; 
-
спорттық жҥріс жылдамдығының жоғарылауымен қос тірек 
ҧзындығын қысқарту.
Екі тірек кезеңінің ҧзындығы бір тірек кезеңде ҧзындығынан 
бірнеше ретке кіші және жылдамдыққа байланысты. Жерден 
табанмен итермелегеннен кейін аяқтың жіліншігі аздап жоғары қарай 
кӛтеріледі. Бҧл аяқтың бҧлшықетінің жақсы босаңсуы кезінде алға 
және тӛменге қарай сан қозғалысында спорттық жҥргіншінің 
орынының ауысуы нәтижесінде болады.
Бҧл қозғалысты пайдаланып, жҥргінші аяғын жылдам алға қарай 
шығарады және сермейтін болады.

58 
Сермейтін аяқтың табаны жерден аласалау кӛтеріледі. Алға қарай 
қозғалысты жалғастырып, аяқ жоғары қарай санның қозғалысымен 
шығарылады және бір уақытта тізе буынында бҥгіле бастайды.
Кӛтерудің жеткілікті биіктігіне жетіп, сермейтін аяқтың саны тӛмен 
тҥседі. Сермейтін аяқ ӛзінің қозғалысын аяқтап, тірек болады (5 
сурет). 
Аяқты дҧрыс қою спорттық жҥрісте ҥлкен мағынаға ие. 
Біріншіден, табан жерге жайлап қойылуы қажет, аяқтың жерге қатты 
қою қозғалысы болмауы қажет, себебі бҧл қозғалысқа қарсы 
бағытталған динамикалық соққыны жоғарылатады. Екіншіден, аяқты 
ауыстыру сәтінде оны алдын-ала созуға рҧқсат етпеуі қажет. Бҧл 
жағдайда аяқ жоғарыдан тӛмен және артқа қарай қойылады. 
Аяқтың қойылу сәтінен алдыңғы тіректің фазасы – амартизация 
фазасы басталады, яғни, қойылу кезінде пайда болатын динамикалық 
соққыны жеңілдетеді. Бҧл фазадан ӛкшеден барлық табанды (сыртқы 
қыры арқылы) домалатуға болады.
5 сурет. Спорттық жҥрістің орындалу техникасы 

59 
Бҧл жҧмыста алдыңғы ҥлкен кҥресті аяқтың алдыңғы бҧлшы-
қеттері және бармақтың ҧзын бҧлшықеттері атқарады. 
6 сурет. Спорттық жҥріс кезінде бҧлшықеттер жҧмысының сызбасы 
Тік жағдайда жҥргіншінің алға қарай қозғалысы, ең алдымен 
санның артқы жағының бҧлшықеттерін қысқартумен жҥзеге асады. 
Бҧл бҧлшықеттер жҧмысы тіректің артқы шекарасынан алдына қарай 
жалпы орталық массасын асыра лақтырады, ол жҥргінші денесіне 
кейбір жылдамдықтың серпілісін береді (6 сурет).
7 сурет. Спорттық жҥрістегі жамбастың қозғалысы 
Итермелеу кезінде табанмен аса белсенді қозғалысы аяқтан аяққа 
(ҧшу) секіруді тудыру мҥмкін, сондықтан кӛптеген жҥргіншілер 
жермен сенімді байланысты сақтап, итермелеу кҥшін әдейі шектейді.

60 
Қарапайыммен салыстырғанда спорттық жаяу жҥрісте барлық 
тірек кезеңінде аяқ созылған жағдайында болады және тек қана 
тіректен бӛлінген кезде алдында ғана бҥгіледі. Спорттық жаяу 
жҥрістің бҧл ерекшелігі жарыс ерекшелігінде салынған және маңызды 
мағынаға ие.
Біріншіден, бір тіректі кезеңде аяқты, созылған жағдайда санның 
тӛрт кҥмбезді бҧлшықеттің ҥлкен кернеулерді қажет етпейді, осы 
бҧлшықет азғантай демалу мҥмкіншілігін алады.
Екіншіден, итермелеу фазасында санның тӛрт кҥмбезді бҧлшы-
қеті қатыспайды, ол жерге қысым нәтижесін тӛмендетеді және осылай 
жҥгіруге ауысу мҥмкіншілігі тӛмендейді.
Жоғары жылдамдық және жҥрістің ҥнемділігі ҥшін ҥлкен 
мағынаға жҥргінші денесі ілгермелі қозғалысының тік сызығына ие 
болады, оның дәрежесін тӛменгі дененің жалпы орталық масса 
траекториясы бойынша талдауға болады.
8 сурет. Қос тірек кезінде жамбастың жағдайы 
Тік сызықты жолдан жалпы орталық масса бҥйірлік ауытқу-
лардан аулақ болуы қажет. Ең алдымен ауытқу мынадан туындайды, 
яғни жҥру кезінде тірек нҥктелері кезекпен-кезек тірекке жалпы 
орталық массаның траекториясынан жан-жағы бойынша орналасады 
(8 сурет).
Осыдан аулақ болуы ҥшін жҥргіншілер табанның ҧшын және 
табанның ішкі жағымен жақындастыра тік сызыққа немесе тікелей 
сызыққа қоюға ҧмтылады. Тек қана бӛлек жағдайда (жеке ерекше-
лігіне сәйкесті) табанды не ішке қарай, не сыртқа қарай бҧрып 
қойылады. 

61 
9 сурет. Спорттық жҥрісте аяқ табандарының жағдайы 
Тік және сагиталды осьтердің айналасында иықтың белдеу мен 
жамбас бӛлігінің қозғалысы бҧлшықет жҧмысы амплитуданың жоғар-
лауына, олардың жақсы босаңсуына және жҧмыстың ҥнемді жоғар-
лауына бағытталған (9 сурет).
Дененің алға қарай азғантай еңісі әсіресе итермелеу сәтінде 
байқалып, итермелеу жағдайын жақсартады. Дененің едәуір еңісін 
осы жағдайда ҧстап тҧру ҥшін бҧлшықет кҥшін жоғарлатуын қажет 
етеді, ал нәтижесінде жҧмыстың ҥнемділігі қысқарады. Дененің 
жағдайына жаяу жҥріс уақытында бастың жағдайы әсер етеді, 
мысалы, тӛмен тҥсірілген бас алға қарай дененің еңісі ҥшін жағдайды 
қалыптастырады. Дененің еңісі деп дененің алға қарай жалпы еңісі 
(жамбас алға қарай шығарылған). 
Қолдардың жағдайы тҧрақтылықты ҧстау ҥшін ғана емес, жаяу 
жҥріс уақытында қолдар сәл шынтақ буынынан бҥгілген, бҥгілу 
бҧрышы 68˚-тан 120˚-қа дейін ӛзгереді. Иық жіліншекті ӛлшеу 
бҧрышы әрбір циклдің ішінде ӛзгереді:
-
алдыңғы жағдайда қолдар қатты бҥгілген;
-
ӛлшеудің ең кіші бҧрышы; 
-
бҧрыш артқы жағдайда бірнеше рет жоғарылайды; 
-
тік сәтінде қолдар азғантай ғана бҥгілген және доғал, тік және 
ҥшкір бҧрышымен болуы мҥмкін (10 сурет). 
Егер жҥргінші қолдарын тікелей немесе доғал бҧрышымен 
ҧстаса, онда оларды жоғары қарай кӛтермей алға-артқа қарай 
артықшылықты жібермеу қажет. Алға-жоғары қарай сермеу кезінде 
жҥгіруге кӛшкен жеңіл, себебі қолдардың мҧндай бағытындағы 
қозғалысы ҧшудың пайда болуына әрекет етеді.

жүктеу/скачать 4,4 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: