С. М. Исаев Қазіргі қазақ тілі морфология
жүктеу/скачать 1,93 Mb.
|
ЛЕКЦИЯға 2
| Пысықтау үшін сұрақтар:
1.Зат есімнің лексика-грамматикалық ерекшелігі неде? 2.Зат есімнің семантикалық ерекшелігі неде? 3. Жалпы есім мен жалқы есім деген не? 4. Нақты және абстракты зат есімдердің айырмашылығы неде? 5.Зат есімнің қандай категориялары бар? 6.Зат есімнің реңдік мәнді қосымшалары сөз тудыра ма? 7.Субстантивтену деген не? 8.Көмекші есімдер неге зат есім шеңберінде қаралады? 9.Зат есімнің жіктелу ерекшелігі қандай? 10. Зат есім сөйлемде қандай қызмет атқарады? Әдебиеттер: Қазақ тілінің грамматикасы. І.Морфология. А.,1967. 45-66-беттер. А. Ысқақов. Қазіргі қазақ тілі. Морфология. А.,1974. 141-174-беттер. Ә. Төлеуов. Сөз таптары. А.,1982. С. Омарбеков. Зат есімнің жеке грамматикалық категориялары жөніндегі зерттеулер. //ҚазССР ҒА Хабарлары, қоғамдық ғылымдар сериясы. 1963.№5,6. С. Исаев, Ж. Бектұров. Грамматикалық талдаудың тәсілдері. А.,1985. Исследования по сравнительной грамматике тюркских языков, морфология. М.,1956. 45-64-б. ХYІ. Сын есімСын есімнің лексика-грамматикалық сипаты. Сын есімнің сапалық және қатыстық түрлері. Мағыналық және құрамдық ерекшеліктері. Сын есімнің жасалуы, морфологиялық құрамы. Сын есімнің адъективтену процесі. Сын есімнің шырайлары: А)сын есімнің шырайлары туралы көзқарастар; ә) шырай тұлғаларының форма тудыру жүйесінен алатын орны; б) шырайлардың түрлері және жай шырай проблемасы. Сабақтың мақсаты Сын есімнің семантикалық және грамматикалық сипатын меңгеру арқылы оның басқа сөз таптарынан бөлініп, жеке сөз табы бола алатынын, ондағы шырай категориясының орнын және сөйлемнен сын есімдерді тауып, мағыналық, тұлғалық, құрамдық түрлеріне талдай алып, сөйлемдегі қызметін ажырата білу. Сын есім – семантикалық сипаты жағынан (жалпы грамматикалық мағынасы) жағынан заттың әр түрлі сапа, белгісін, түсін, затқа, құбылысқа, іс-әрекетке қатысын білдіретін сөздер, сондықтан қандай? қай? қайдағы? қашанғы? тәрізді сұрақтарға жауап береді. Сын есімнің мынадай маңызды белгілері болады: 1.Заттың түсін, түрін білдіреді: ақ (қағаз), көк (сия), қара (костюм), сұр (бұлт), құла (бие), күрең (ат), қызыл (сиыр), жасыл (желек), т.б. 2. Заттың көлемдік, аумақтық, салмақтық белгісін, сынын білдіреді: биік (үй), кіші (інісі), тар (бөлме), ұзын (жіп), жеңіл (жүк), т.б. 3.Заттың сапалық белгісін, сипатын білдіреді: жақсы (сөз), жаман (ырым), сараң (кісі), тентек (бала), алғыр (оқушы), зерек (оқушы), жалқау (кісі), т.б. 4.Заттың дәміне, иісіне, және басқа сипаттарына байланысты белгілерін білдіреді: ащы (сөз, тұщы (ас), қышқыл (қымыз), тәтті (су), жұмсақ (төсек). 5. Затқа, қимыл-әрекетке, мезгіл-мекенге қатысты сынды білдіреді: тасты (жер), балалы (үй), білімді (жігіт), көтеріңкі (көңіл), сусыз (арна), қысқы (каникул), аспалы (шам), жазғы (демалыс), төменгі (ағыс),т.б. 6.Сын есім қандай? қай? деген сұрақтарға жауап береді. Мысалы: Жақсы (қандай?) бала, таза (қандай?) бөлме, қызыл (қандай?) орамал, үлкен (қай?) бала, кіші (қай?) қызы. Желсіз түнде жарық ай сәулесі суда дірілдеп …(Абай). Осы сөйлемде желсіз, жарық сөздері түн және ай деген зат есімдердің сын-сапасын білдіріп тұр. Қандай? деген сұраққа жауап береді. Қандай түн? – Желсіз түн; қандай ай? – жарық ай. Сөйтіп, заттың сынын, сапасын, сипатын түр-түсін, көлемін білдіріп, қандай? қай деген сұрақтарға жауап беретін сөз табы сын есім деп аталады. Мағыналық жағынан сын есімдер заттың сапалық, сындық белгісін, түсін білдіріп, сапалық сын есім және бір затқа, құбылысқа, қимылға қатысын білдіріп, қатыстық сын есімдер болып бөлінеді. Сапалық сын есім мен қатыстық сын есімнің айырмасы ең алдымен білдіретін мағынасына байланысты. Негізгі түбір сын есімнің өзінен болып, заттың снын, түр-түсін тікелей анықтайтын болса, ол сапалық сын есім болғаны. Мысалы: көк (шөп), қызыл (бояу), жақсы (сөз), ащы (су), көкшіл (мата), қызғылт (орамал), жақсырақ (орын), ащылау (қымыз), жап-жасыл (орман), тұп-тұщы (өзен). Сын есім басқа сөз табынан да жасала береді. Зат есім, есімдік, етістік, үстеуге сын есім тудыратын жұрнақтар жалғанып, туынды сын есім жасалады. Оны қатыстық сын есім дейді. Қатыстық сын есімнің мағынасы өзіне негіз болған түбір сөздің мағынасымен байланысты, соған қатысты болады. Мысалы: өнерлі жігіт, орманды алқап. Сонымен, заттың түр-түсін, сын-сапасын тікелей анықтайтын сын есімді сапалық сын есім дейміз. Сапалық сын есімдерге шырай жұрнақтары жалғана алады. Ал заттың сын-сипатын, әр түрлі белгісін басқа сөз табының қатысы арқылы білдіретін сын есімді қатыстық сын есім дейміз. жүктеу/скачать 1,93 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|