С. М. Исаев Қазіргі қазақ тілі морфология
жүктеу/скачать 1,93 Mb.
|
ЛЕКЦИЯға 2
- Бұл бет үшін навигация:
- Сабақтың мақсаты
ХV. Зат есімЗат есімнің лексика-грамматикалық сипаты. а)семантикалық ерекшеліктері; ә)түрлену жүйесі мен түрлену барысында пайда болатын грамматикалық мағыналардың зат есімдегі жалпы грамматикалық мағынамен қатысы. Зат есімнің семантикалық түрлері: а) жалпы есім мен жалқы есім; ә) зат есімнің морфологиялық құрамы; Зат есімнің жасалуы. Субстантивтену процесі. Зат есімнің реңдік мәнді қосымшалары. Көмекші есімдер. Олардың зат есім шеңберінде қаралуы. Зат есімнің сөйлемдегі қызметі. Сабақтың мақсаты Зат есімнің семантикалық және грамматикалық (түрлену жүйесі мен синтаксистік) сипатын меңгеру арқылы оның басқа сөз таптарынан бөлініп, жеке сөз табы бола алатынын және сөйлемде зат есімдерді тауып, мағыналық, тұлғалық құрамдық түрлеріне талдай алып, сөйлемдегі қызметін ажырата білу. Зат есім – семантикалық сипаты (жалпы грамматикалық мағынасы) жағынан зат атауын білдіретін сөздер, сондықтан кім? (адамға байланысты) және адамнан басқа затқа байланысты не? деген сұраққа жауап береді. Кейбір зат атаулары біркелкі заттардың жалпы атауы, олар жалпы есім деп аталады. Мысалы, ағаш деген – бір ғана ағаш емес, жалпы атау. Зат атауының кейбіреуі жеке, дара заттың өзіндік атауы, аты болып келеді. Мысалы, Алматы – бір ғана қаланың жеке аты. Сондай-ақ Досжан, Әкімтай, Мұхтар - жеке кісілердің аты, Ертіс, Шу, Нұра, т.б. – жеке-жеке өзеннің аты. «Абай жолың, «Ботагөзң - жеке кітаптардың (шығармалардың ) аты, т.б. Бұлар – жалқы есімдер деп аталады. Жалқы есімдерге кісі аттары, әкесінің аты мен фамилиясы, мемлекет, республика, облыс, аудан, қала, көше,ұйым, мекеме, завод, фабрика аттары, географиялық (жер, су) атаулар, әр түрлі шығарма (газет, журнал, кітап, ән-күй, би, т.б.) аттары, мал, құс, хайуанаттарға арнап қойылған (мысалы, Тайбурыл, Құлагер) аттар болып келеді. Жалқы есімдер бас әріптен басталып жазылады. Зат есімдер кейде қолмен ұстап, көретіндей нақты (деректі) затты да, (мысалы, үй, кітап, қағаз), ой арқылы ғана түсінілетін абстракты (дерексіз) затты да (мысалы, ақыл, достық, қиял) білдіреді. Зат есімнің түрлену жүйесі оның көптелуі, тәуелденуі, септелуі болып табылады, өйткені көптік, тәуелдік, септік категорияларының білдіретін мәндері заттық мағынамен байланысты, олардың тұлғалары өзі жалғанған сөздерге субстантивтік мән үстейді. Құрамы жағынан зат есім негізгі түбір, туынды түбір, біріккен түбір, тіркескен (күрделі) түбір болып келеді. Мысалы: өнеркәсіп, белбеу, ашудас, күйші, Көкшетау, Сарысу, аяқ-табақ, азық-түлік, ауыл-аймақ, қант қызылшасы, қызыл отау, Арал теңізі,т.б. жүктеу/скачать 1,93 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|