С. Мұқанов атындағы №10 орта мектебі «Адам денсаулығы және рухани адамгершілік құндылықтар»

• 
  адам бойындағы жағымды қасиеттердің денсаулыққа әсерін рухани құндылықтарды аша отырып меңгерту;
  
• 
  жаратылыстану пәндерінің ішінде тәнтанудан адам денсаулығын сактауды алдын алуда өзін-өзі тануына, баланың жас кезінен өзін-өзі реттеп, алған білім, білік, іскерлігі оның даму жолындағы алға қойған мақсаттарына жетуіне ықпал ету;
  
• 
  сабақта теориялық және практикалық білімдерді қазақ халқының салт-дәстүрлері мен әлемдік мәдениет жетістіктерімен байланыстырып меңгерту;
  
• 
  таңдау курсы арқылы оқушылар адамгершілік қасиеттер адамды жақсылыққа итермелейтінін және тән мен жанның тазалығы қатар жүргенде ғана адамның табиғатпен үйлесімділігінің арқасында ұзақ, әрі салауатты өмір сүруге болатындығын дәлелдеу;
  
• 
  жаратылыстанудан алған білімдерін өзін-өзі танып білуіне әдеби шығармалар, аңыздар арқылы қол жеткізу;
  
• 
  оқушының салауатты өмір сүруін болашаққа мақсат қойып, жеке тұлға болып қалыптасуына ықпал ету;
  
• 
  әрбір ата-ана өз балаларының болашағына балалық кезінен назар аударып, тұлға болып қалыптасып, өзінің мені бар баланы тәрбиелеуге мектеппен байланысын нығайту. Бұрынғы бағдарламадан аталған бағдарламаның ерекшеліктері:
  

• 
  биологиядан тәнтануды өзін-өзі тану пәнімен кіріктіріп оқытуда негізгі биологиялық ұғымдардың мәнін терең түсініп, теориялық білімдерін өмірде қолдана білуіне рухани құндылықтардың әсерін меңгеріп, сезінуі;
  
• 
  жан сұлулығы мен тән сұлулығын тани білуі;
  
• 
  Өзін, өзгені, қоғамды, әлемді, адамзатты тануына мүмкіндіктер жасап болашақ мүмкіндігіне мақсат қоя біліп, іске асыруын бақылау;
  
• 
  әрбір оқушы қайталанбайтын жеке тұлға екендігіне көз жеткізіп, өзін-өзі сыйлауына, реттеуіне, рухани құндылықтардың адам денсаулығына оң ықпалын тигізетіндігін, салауатты өмір сүруіне баулу;
  
• 
  адам бойындағы негативті қасиеттер мен теріс ойлар денсаулықтың төмендеуіне әкеліп соғатындығы туралы ғылыми дәлелдермен меңгеру;
  
• 
  қазақ салт-дәстүрлерін, әлем мәдениетінің жетістіктерін сабақтың тақырыбына сай пайдалану арқылы өз ұлтына деген сүйіспеншілік, басқа ұлт мәдениетінің жақсы жақтарын негізге алып, өз бойларына дарыту;
  
• 
  Абай, Мәшhүр Жүсіп, Баласұғыни, Шәкәрім тағылымдары рухани биікке бастайтынына көз жеткізу;
  
• 
  өз ой пікірін жинақтап, сауатты, мәдениетті түрде жеткізе білуде сөйлеу шеберлігіне мән беру;
  
• 
  жеке тұлға ретінде алға қойған мақсатына жетуде рухани құндылықтардың ішінде еңбекқорлықтың ролін сезіну;
  
• 
  өз бойларындағы жағымсыз эмоциялардың өзінің денсаулығына, қоршаған адамдарының көңіл-күйіне теріс әсерін түсініп, өзін-өзі реттеп, тежей білуге бағыттау;
  
• 
  теріс әрекеттерден аулақ болуда ортада өзін ұстау, өз пікірінде тұру, басқаның сөзіне, іс әрекетіне еліктемей өзіндік қасиеті мен құнын жоғалтпау;
  
• 
  мамандық таңдауында өзіндік білімі мен талғамын, таңдауын, қызығушылығын ата-анамен, ұстазбен ынтымақтастықта шеше білу.
  

Адамның әлеуметтік тұлға ретіндегі ерекшеліктері. Адам гигиенасы. Адам анатомиясы, физиологиясы және гигиенасының негізін қалаушы ғалымдар. Денсаулық түрлері (қоғамдық, экологиялық, рухани (ойдың), эмоциялық денсаулық).

1. 
   Ішкі мүшелердің зақымдануы, ауруды алдын алуда рухани құндылықтардың оң әсері (11 сағат)
   

Жүйке жүйесінің гигиенасы. Темекінің жүйке жүйесіне әсері. Салауатты өмір сүруде дене шынықтырудың, дұрыс тыныс алу ережелері. Алкогольдің жүйке жүйесіне әсері. Адами қасиеттер. Денсаулық үшін күрес.

Көру мүшесі – көздің гигиенасы. Адамның өмірге көзқарасында рухани құндылықтардың маңызы. Көру мүшесі – көздің гигиенасы. Адамның өмірге көзқарасында рухани құндылықтардың маңызы .

Есту мүшесі – құлақтың гигиенасы. Тіршілікте, адами қарым-қатынаста есту мүшесі саулығының өмірді жеңілдетуі. Тыныс алу мүшелерінің аурулары. Салауатты өмір сүру салтының ұлттық заңдылықтары.

Жүрек-қан тамырлары ауруларын алдын алу. Адамда жүрек біреу-ақ! Сөз құдіретінің жүрекке әсері. Адамның өзін-өзі реттеуі.

Тірек – қимыл жүйесіндегі сүйек аурулары, оларды алдын алу. Бұлшық еттерді шынықтыру. Практикалық жұмыс (көзге жаттықтығулар; дұрыс тыныс алу; қан тамырларының соғуы).

2. 
   Адамның өміріндегі рухани азық пен дұрыс тамақтанудың үйлесімділігінің ағзаға әсері (6 сағат)
   

Тіс гигиенасы. Жақ формасының (пішінінің) сөйлеу мәдениетіне ықпалы. Витаминдер. Авитаминоз және оны алдын алу. Тағам өнімдеріндегі витаминдерді сақтау. Микроэлеметтердің жетіспеушілігін алдын алу. Дұрыс тамақтанудың ағзаға, көңіл күйге әсері. Практикалық сабақ «Аукцион сабағы»

Қазақ халқы бала тәрбиесіне қоғамдық мән беріп, көңіл бөлген.Оның аса жауапты қоғамдық мәселе екендігін мойындай отырып, халықтың әр түрлі әлеуметтік топтары бала тәрбиесінің мақсаты мен міндетін, оның іске асыру жолдарын өз мүддесіне сай, өзінше шешуге тырысатын. Әрине, бала тәрбиесінің барлық әлеуметтік топтарға ортақ, бәріне бірдей қажетті жақтары да аз емес. Мұндай ортақ жағдайлар ең алдымен баланың адамгершілік қасиеттерін, елжандылық сезімдерін тәрбиелеу болып табылады. Адамның адамгершілік қасиеттерін тәрбиелеу дегеніміз жан-жақты мазмұны кең құбылыс. Әркім, әр отбасы өз ұрпағына адам баласына тән барлық жақсы, жағымды қасиеттерінің бәрін өз бойына сіңіруді қалайтыны да даусыз. Бірақ, өмірде әр адамның мұндай ізгі тілегі орындала бермейді. Өйткені, біріншіден, табиғаттың әркімге әр түрлі қабілет, әр түрлі мүмкіндік беруі болса; екіншіден, әркімді қоршайтын орта оған өз ықпалын жасамай қоймайды.Адамгершілік қасиеттің өзекті мәселесі-қайырымдылық, достық. Оқыту мен тәрбиелеу арасындағы үйлесімді сәйкестік жас ұрпақты қалыптастырып дамытуға жалпы халықтық назар аударумен және педагогикалық дәстүрлердегі бүкіл шынайы халықтылықты қайта өркендетумен қамтамасыз етілмек. Жеке тұлғаны рухани жағынан дамыта оқыту дегеніміз тәрбие мен оқытудың бірлігін сақтай отырып, сабақты шәкірт жанының ішкі қуатының оянуына ықпал жасайтындай ұйымдастыру, жалпы адамзаттық құндылықтар арқылы дамыту. Мектеп оқушыларын рухани-адамгершілік құндылықтар арқылы тәрбиелеуде халықтық дәстүрлерді пайдалануда, бұл дәстүрлердің өсіп келе жатқан адамға психологиялық әсерін және оларды қолданудың жолдарын білу керек. Тәрбие процесінің тиімділігі қандай да бір техникалық жаңалықтарды, қандай да бір ерекше айла-әдістерді енгізу жолымен емес, дұрысында тәрбие процесінде халықтық, адамдық, гуманистік принциптерді күшейту жолымен көтеріледі. Оқытудан айырмасы тәрбиені жақсартуда шешуші роль жаңа ойлап табуларда емес, нақты халықтық негіздерді балалар мен ата-аналар, кіші және ересек балалар, балалар мен мұғалімдер, ата-аналар мен мұғалімдер т.б. өзара байланысында мейлінше қайта жаңартуда; адамдар арасындағы қарым-қатынастарда жалпы, балалар арасында жекелей алғанда сезгіштік, қайырымдылық, сергектік, адамгершілік, ақ пейілділік, ізгілік ахуалын туғызуда.

Оқушылардың танымдық әрекеті белсенділігін арттыратын және оқытудың тиімділігін жоғарылататын жаңаша әдістер мен тәсілдер неғұрлым ақпаратты-технологияландырылған болса, адамдық пен адалдықтың, қайырымдылық пен мейірімділіктің халықтық дәстүрлеріне соғұрлым көп көңіл бөлу талап етілуі, оқыту мен тәрбиелеудің үйлесімді бірлігінің ерекше маңызды әдістемелік аспектісі болып шығады. Ал енді осы мәселелерді шешуде биология пәнін оқытуда теориялық білім берумен қатар сабақ барысында теориялық материалдың мәнін терең түсініп, биологиялық ұғымдарды еске сақтап, өмірде іс жүзінде пайдаға асыру үшін өз еңбегімнің барысында мысалы, Абай тағылымын мектепте қазақ, орыс, шет тілдері және әдебиет пәндерін оқытуда ғана емес, биологияны оқытуда да Абайдың қара сөздерінің жинағы мұғалім үшін бірден-бір рухани қазына екендігіне тоқталғым келеді. М.О.Әуезов «Қазақ халқының ұлы ақыны» деген мақаласында («Абай» энциклопедиясы, 13-бет) «Абай жаңа поэзияның биік мақсаты, міндеті – халыққа қызмет ету, адамды қайта тәрбиелейтін және қоғамды қайта құруға көмегі тиетін жаңалыққа шақыру деп біледі»,- деп атап көрсеткен. Абай тағылымындағы жастарға білім мен тәрбие беру мәселесі халықтық педагогикамен үндесіп жатқандығын әбден байқауға болады. Мектептерде «Атамекен», «Елім-ай», С.Ғаббасовтың «Ізгілік әліппесі», З.Ахметованың «Кәусар бұлақ», М.Мақатаев атындағы Қарасаз мектебінің «Алтын көмбе» т.б. бағдарламаларына байланысты өткізілетін тәрбие жоспары – халықтық педагогиканың тармақтары. Ал пәндерді оқытуда халық педагогикасы элементтерін қолдану пәннің ерекшелігіне, мұғалімнің ғылыми-әдістемелік жұмысы барысына тығыз байланысты. Ол мұғалімнің ізденісі, шеберлігі және шығармашылығы арқасында жүзеге асырылады. Абай тағылымын мектептерде оқушылардың білімге қызығушылығын көтеруге, алған білімдерін табиғат, өмір заңдылықтарымен байланыстыруға, керек болса өмірде қолдана білуге, оқушылардың ойлау қабілетін, тілдің актив қорын кеңейтуге, адамгершілікке, еңбекқорлыққа үйретуге кеңінен пайдалануға болады. Мысалы, 8 сыныпта «Жоғары дәрежелі жүйке жүйесі» тарауын өткенде Жан қуаты туралы ұғым беруде Абайдың қара сөздері оқушылардың алған іргелі білім элементтерін еске сақтап, мәнін түсінуде атқарар рөлі зор.Себебі, қара сөздердің психологиялық астары – мақал-мәтелдерде, ал Абайдың көптеген қара сөздері мақал-мәтелдерден басталады. Сол мақалдардың мазмұнын ақыл-кеңестері арқылы түсіндірсек көп ұтамыз. Бірнеше мысалдар келтірейік. Абай: «Жан қуаты деген қуат-бек көп нәрсе», дейді де соның ерекше үш түрін айтады. «Біреуі... Не көрдің, не естідің әрнешік білдің, соны тездікпен ұғып, ұққандықпен тұрмай, арты қайдан, алды қайда барады, сол жағына да ақылды жібереп, қармаққа тез қозғап жібереді». Бұл оқу үрдісінде керекті білімді бақылап, қабылдап, ұғып қана қоймай, түсініп отыру деген сөз. Яғни, сонда ғана оқу тиімді болады. Ал жан қуатының екінші міндеті деп жаңалықты қабылдау барысында ұқсағандарды тексеріп отыру қажеттігін көлденең тартады.

«Сезім мүшелері және олардың маңызы» тарауын өту барысында адамның ең бір жетілген құралы – сөз. Сөз адамның ақыл – ойының, ішкі мәдениетінің және тәрбие дәрежесінің көрсеткіші болып табылатындығын, адамның көңіл күйіне келіспейтін өрескел сөздер, қисынсыз әзілдер, мінездің топастығы, менмендік, мақтаншақтық және т.б. сезім мүшелері арқылы қабылданып, ішкі мүшелердің жұмысын өзгертетіндігі түсіндіріледі. Әсіресе физиологиялық жағынан жетіліп келе жатқан жасөспірімдердің психологиясының дұрыс қалыптасуына әсер етеді. Абай:

«Өсек, өтірік, мақтаншақ,

Еріншек, бекер мал шашпақ

Бес дұшпаның білсеңіз», деп жаман қылықтардан аулақ болуды, ал:

«Талап, еңбек, терең ой,

Қанағат, рақым ойлап қой», деп жастарды жақсылыққа шақырады. Ал бұл айтылған сөздердің астарын оқушылармен бірге отырып талдаған жақсы.Сонымен қатар, жоғарыда аталған тарауды өткенде «Көру, есту, иіс сезу, дәм сезу анализаторлары маңызы» тақырыбын түсіндіруде Абайдың 19-шы «Адам ата-анадан туғанда есті болмайды: естіп, көріп, ұстап, татып ескерсе, дүниедегі жақсы-жаманды таниды-дағы, сондайдан білгені, көргені көп болған адам білімді болады.Естілердің айтқан сөздерін ескеріп жүрген кісі өзі де есті болады», деген сөзін негізге ала отырып, әр адам өсіп жетілгеннен кейін білім, тәрбие арқылы дүниетанымының дамитындығын, мектеп қабырғасында-ақ әр оқушы өз ойын, өз көзқарасын пікірі бойынша жеткізе білуге тәрбиелеуі қажет.Осы тақырыпты түсіндіруде әр адамның өзіндік көзқарасын қалыптастыру мақсатында Шәкәрім Құдайбердиевтің «Ләйлі мен Мәжнүн» поэмасынан Мәжнүннің досының Ләйліні сырттай көріп, сыртқы бейнесін суреттеуінен кейін Мәжнүннің досы мен өзінің сұлулық, сезім туралы көзқарастары әр түрлі екендігін талқылай отырып, әр адамның көзқарасы әртүрлі болатындығын, сондықтан басқаның сөзіне ермей , сұраққа өз көзқарасыңмен, өз құндылықтарыңмен жауап қайтара білуге тәрбиелеу. Сол сияқты, қан айналымы жүйесі тарауы бойынша «Жүрек құрылысы, қызметі, жүрек аурулары, оларды алдын алу» тақырыбын өту барысында Абайдың төмендегі тағылымын келтірген жөн: «...Жүректі мақтаншақтық, пайдакүнемдік, жеңілдік, салғырттық – бұл төрт нәрсемен кірлетпей таза сақтаса, сонда сырттан ішке барған әр нәрсенің суреті жүректің айналасына анық раушан болып түседі. Ондай нәрсе тұла бойыңа жайылады, тез ұмыттырмайды». Бұл сөйлемнің астары білімді терең игеру үшін жаман қасиеттерге бой бермей, барынша беріліп жұмыс істеу қажеттігін ескертеді. Ал «Жан қуатының бәрінің басты күші – талап», дейді Абай. Абай 44-ші сөзінде «Адам баласының ең жаманы талапсыз», дейді.Ал 17-ші сөзінде: «Адамның адамгершілігі неден құралады дегенде-қайрат, ақыл, жүрек» үшеуін айтып, ғылымға жүгіндіреді. Абай жүрекке бірінші орын береді.Мұның өзі көрегендік екендігін түсіну қиын емес. 9,11-сыныптарда «Адам нәсілдері» тақырыбында қазақ ұлты, оның шығу тарихына, төл шежіресіне тоқтала келе, жеті атаны білу туралы мәлімет айтылады. Оқушылар өз бетімен қазақ әдебиеті пәнінен алған білімдерінің негізінде «Жеті атасын білмеген жетімдіктің белгісі», «Жеті атасын білмеген жетесіз»т.б. мақал – мәтелдердің мәнін түсіндіреді.Жеті атаны білу, біріншіден, ата-бабаға құрмет, екіншіден, болашақ ұрпақтың тазалығын сақтау, яғни туыс адамдардың некелесуіне болмайтындығы, үшіншіден, мәдениеттілік екендігі ескеріледі. Сонымен қатар Шәкәрім Құдайбердиевтің «Қалқаман-Мамыр» поэмасынан Мамырдың ағасы Көкенай Қалқаманмен Мамырдың некелесуіне неге қарсы болғандығын биологиялық тұрғыда оқушылардың өздері қорытынды жасап, қазақ халқының көрегендігі мен болашақ ұрпақтың тазалығына мән бергендігіне көз жеткізеді.

Тағы басқа сабақтарға енетін Шәкәрім, Абай тағылымынан, Жүсіп Баласағұни атамыздың «Құтты білік» кітабынан адамгершілік тәрбиесін жүзеге асыруда көптеп мысалдар келтіруге болады.Ең бастысы – еңбектерді жинақтап, жүйелі түрде жоспарлау, сабақтың білімдік, тәрбиелік мақсаттарын жетілдіру, оның әдіс-тәсілдерін анықтап алудан қажет деп ойлаймын. Мысалы:

бірінші, ойлай біл, өз бетіңше шешім қабылда, проблемаларды шешудің ең жақсы жолдарын іздеп таба біл;

екінші, әдемілікті түсін,өзіңдегі әдемілік сезімді тәрбиеле, жаның сұлу, жүрегің мейірімді болсын, тілектес бола біл; үшінші, денің сау, төзімді, күшті бол. Қазіргі уақытта Жапонияның тәрбие және білім беру жүйесі дүние жүзіндегі ең алдыңғы қатарлы жүйе, әрі сол елдің қарыштап дамуының негізі болып отыр.Мұны бүкіл дүние жүзі мойындаған». Мақаладағы осы үзіндіні оқи отырып, Жапон елі мен Қазақ елінің тәлім-тәрбиесінің үндесіп жатқандығын байқауға болады. Дей тұрғанмен, «ол елде бүгінгі жапон мектебі, бірінші кезекте, жапондықтардың ұлттық рухын дәріптейді, өз тәрбиеленушілерінде адамгершіліктің тиісті нормаларын қалыптастырады, олардың бойына ұлттық мінез-құлықтың негізгі белгілерін сіңіріп, дамытады», деп көрсетеді автор. Ал, қарап отырсақ, біздің де білім беру саласында ұлттық негізде тәлім-тәрбие беру ісі жүзеге асырылып жатқанмен, біздің елімізде бұл іс жүйелі түрде міндеттелмеген.

Жоғарыда айтылған мәселелерді түйіндей келе, Абай тағылымы туралы Сағат Әшімбаевтың «Шындыққа сүйіспеншілік» атты сын мақалалар жинағындағы мына бір жолдарына назар аударып көрейік: «...Абайдың тағылымын тұту дегеніміз – Абай тағылымынан шындап үлгі өнеге алу, тәлім-тәрбие көру, Абай тағылымынан үйрену деген сөз. Ол өз өміріне және өзгелерге де Абайдың көзімен әділ баға беруге үйрену, барыңды да, жоғыңды да Абай таразысына салып өлшеп көру.Осы тұрғыда Абай көрсеткен кемшіліктерге кеңшілік бермеу дегенді баса айтқымыз келеді. Абайдың беретіні көп, бізден тек ала білу ғана қажет етіледі. Абай біздің еркімізден тыс құпиясы мол құбылыс, ал біз шындап өмір сүргіміз келсе, оның еркінен тыс өмір сүре алмаймыз, осыны ұмытпауымыз керек. Абайсыз өмір сүру – рухани бейшаралық пен адамдық ақыл-ой мешеулігінен, сезім жұтаңдығынан, айналып келгенде, осыдан туатын жан жарасының қасіретінен арыла алмау деген сөз. Бір сөзбен айтқанда, Абай тағылымы – ауыр тағылым. Сондықтан да оны еріксіз мойындауға тура келеді, өйткені, ол бәрібір мойындатпай қоймайды». Қорыта айтқанда, Абай тағылымы бүгінгі таңда да өміршең екендігі еш күмән туғызбайды. Жаратылыстану пәндерін оқытуда түрлі әдіс-тәсілдерді пайдаланып сабақтан тыс өткізілетін шаралар арқылы оқушыларды рухани-адамгершілік құндылықтарға тәрбиелеуді №3 кестеде берілген. Мұғалімнің алдында тұрған міндеттердің бірі – «Бұлақ көрсең – көзін аш» дегендей оқушының бойынан байқаған қабілеттілікті аша біліп, болашақ ұрпағымыздың жүректі, парасатты, еңбекқор және ең бастысы функционалдық сауаттылығын, яғни пән бойынша теориялық білімдерін іс жүзінде қолдана білуіне ықпал жасау.

• 
  аманат
  
• 
  ант
  
• 
  ақ құйып шығару
  
• 
  ақ жолайтыс
  
• 
  айып
  
• 
  айрыллысар көже
  
• 
  ауызбастырлық
  
• 
  ат құйрығын кесу
  
• 
  араша
  
• 
  аяғына жығылу
  
• 
  ауылдың алты ауызы
  
• 
  бата
  
• 
  барымта
  
• 
  бұйымтай
  
• 
  бәйге
  
• 
  жолаяқ
  
• 
  көрісу
  
• 
  көңіл шай
  
• 
  жыл санау
  
• 
  сал-серілік
  
• 
  сөзге тоқтау
  
• 
  сүйінші
  
• 
  сыбаға
  
• 
  табақ тарту
  
• 
  мүшел той
  
• 
  тойбастар
  
• 
  тоқымқағар
  
• 
  отпен аластау
  
• 
  ырым
  

• 
  асар
  
• 
  жылқы күзеу
  
• 
  қол ұшын беру
  
• 
  үме
  
• 
  сабантой
  
• 
  аңшылық
  
• 
  саятшылық
  

• 
  шілдехана
  
• 
  сүйіндір
  
• 
  кіндік кесер
  
• 
  ат қою
  
• 
  бесікке салу
  
• 
  бесік жыры
  
• 
  тымаққа салу
  
• 
  тыштырма
  
• 
  қырқынан шығару
  
• 
  бауырына салу
  
• 
  асырап алу
  
• 
  тұсау кесер
  
• 
  базарлық
  
• 
  байғазы
  
• 
  бәсіре
  
• 
  тілашар
  
• 
  жеті ата
  
• 
  айдар, кекіл
  
• 
  асату
  
• 
  ұйқыашар
  
• 
  сүндет той
  
• 
  алтыбақан
  
• 
  құлақ тесу
  
• 
  тыйым
  

• 
  наурызнама
  
• 
  наурыз көже
  
• 
  үйді тазарту
  
• 
  татуласу
  
• 
  ренжітпеу
  
• 
  шаш, тырнақ алмайды
  
• 
  қарызын қайтарады
  
• 
  ағаш, гүл отырғызады
  
• 
  сыбаға береді
  
• 
  құдайы көршісін құттықтайды
  
• 
  жетімдерге қайырымдылық
  
• 
  ат қою-наурызға б/ты
  
• 
  бата береді