«Балалар арасындағы құқық бұзушылықтың алдын алу - баршамызға ортақ» 3-топ

«Балалар арасындағы құқық бұзушылықтың алдын алу - баршамызға ортақ» 3-топ

Қазіргі таңда білім басқармасымен, ішкі істер департаментімен бірлесе отырып балаларға қатысты қатыгез қарым-қатынас пен зорлық-зомбылықтың алдын алу, «Түнгі қаладағы бала» профилактикалық рейдтерді өткізу, жасөспірімдер мен балалар арасындағы қайғылы жағдайлардың алдын алу бойынша ведомствоаралық бірлескен іс-қимыл жоспарлары жүзеге асырылуда.

Егер балалар мен жасөспірімдер арасындағы қылмыс жиі жасалатын жағдайлардың пайыздық арасалмағын талдап көрсек, онда соңғы екі жылмен салыстырғанда ол 12,2 пайызға артқан. Жүргізілген рейдтер барысында үлкендердің қарауынсыз түнгі уақытта қоғамдық орындарда жүрген 999 кәмелетке толмағандар анықталған. Сондай-ақ, 1033 ата-анаға ескерту беріліп, 41 ата-анаға соттық тәртіпте айыппұл салынған. Оқу орындарынан оқудан жалтарып жүрген 36 жасөспірім қайтарылған. Сондай-ақ, жыл басынан бері жүргізіліп келе жатқан «Бала және отбасы» рейді барысында 18 қолайсыз отбасына барылып, нәтижесінде 2 кәмелетке толмаған кәмелетке толмағандарды бейімдеу орталығына орналасқан, өмірдің қиын жағдайына тап болған 12 отбасы мен балаларға психолого-педагогикалық көмек көрсетілген, 4 ата-ананың құжаттары қалалық кәмелетке толмағандардың ісі және олардың құқықтарын қорғау комиссия отырысында қаралған.

Ағымдағы жылдың 1 тоқсанын былтырғы жылдың осындай мерзімімен салыстырғанда кәмелетке толмағандар арасындағы қылмыс саны 36-дан43-ке немесе 19,4 пайызға артып отыр. Қылмыстың негізгі бөлігі жеке мүлікті ұрлау, бұның үлес салмағы жалпы қылмыстың 50 пайызын құрайды. Содан кейін тонау және алаяқтық — 25 пайыз. Қазалы, Арал, Шиелі аудандары арасындағы жасөспірімдердің қылмыстық өсуін атап өтуге болады.

Анықталған 43 қылмыстың біраз бөлігі ішімдік ішу жағдайында орын алған. Аталған жағдайлар дүкендер мен сауда нүктелерінде кәмелетке толмағандарға спирттік ішімдіктер мен темекі заттарын сату жағдайында мүмкіндіктер туғызуда. Осы орайда, «Денсаулық сақтау жүйесі және халық денсаулығы туралы» Қазақстан Республикасы Кодексінің талаптары бұзылады. Кодекстің 159-бабына сәйкес, он сегіз жасқа дейінгі жастағы тұлғаларға темекі заттарын сату рұқсат етілмейді. Сонымен қатар, темекі заттарын сатуды жүзеге асыру кезінде көрнекті жерде келесі мазмұндағы «Он сегіз жасқа дейінгі тұлғаларға темекі заттарын сатуға рұқсат етілмейді» жазулары ілінуі керек. Алкогольдік өнімді iске асыру жиырма бiр жасқа дейінгі тұлғаларға рұқсат етiлмейдi.

Осыған байланысты, мектеп, балалар мекемелеріне жақын маңда 100 метрлік радиусында орналасқан спирттік және темекі заттарын іске асыратын сауда нүктелері мен ойын-сауық орындарына үлкен көңiл бөлу қажет.

Талдау былтырғы жылмен салыстырғанда облыстық наркологиялық орталықта диспансерлік тіркеуде тұратын кәмелетке толмағандардың саны азаймай отырғандығын көрсетеді. Спирттік ішімдіктердің сатудағы бетімен жіберушілік, сондай-ақ, ерте отбасылық қолайсыздыққа уақытында шара қолданбаудың әсері болып табылады. Мысалы, қолайсыз отбасылар саны азаймай отыр, былтырғы жылмен салыстырғанда олардың саны 318-ден335-ке дейін өскен. Бұл отбасыларда қазіргі таңда 500-дей бала тәрбиеленуде.

Ішкі істер органдарының тізімінде тұратын девиантты мінез-құлықты жасөспірімдер саны да азаймаған. Сонымен, 2011 жылдың 1-ші тоқсанында тіркеуде 440 жасөспірім тұрса, ағымдағы жылдың 1-тоқсанында олардың саны 463-ке жетіп отыр. Сонымен бiрге, түнгі уақыттарда балалар мен жасөспірімдердің компьютерлік клубтарға бару санының азайуы көңіл көншітіп отыр, егер 2011 жылы күніне үш мыңнан аса балалар мен жасөспірімдер компьютерлік клубтарға барса, ал қазіргі уақытта олардың саны 64,4 пайызға қысқарған.

Білім басқармасымен бірге 1-жартыжылдықта 113 кәмелетке толмағандар қабылданған кәмелетке толмағандарды бейімдеу орталығында отбасын қолдау қызметі жұмысы ұйымдастырылған болатын. Жүргізілген жұмыстардың нәтижесінде, жыл басынан бері ата-анасының қамқорлығынсыз қалған 35 бала отбасыларға берілді.

Қызылорда облысының Балалардың құқықтарын қорғау департаменті жанынан балаларға адамгершілік-рухани бағытта тәрбие беру, олардың бос уақыттарын тиімді пайдалану, бір-бірімен достық қарым-қатынас орнату, Қоғамға қызмет ету бағдарламасын жүзеге асыру мақсатында «Балалар мәслихаты» мен «Мейірімді жүректер одағы» балалар бастамаларын дамыту орталығы құрылған. Бүгінде «Балалар мәслихатында» 19 депутат бала, сондай-ақ, «Мейірімді жүректер одағы» балалардың бастамаларын дамыту орталығында 120 еріктілер жұмыс жасап келеді.

Дегенмен де, алдын алу бойынша атқарылып жатқан жұмыстарға қарамастан, кәмелетке толмағандар арасындағы құқықбұзушылықтың орын алуына итермелейтін бірқатар себептер де бар. Олар:

• 
  ата-аналар тарапынан балаларына кешкі немесе түнгі уақыттарда бақылаудың болмауы, бала тәрбиесіндегі отбасы орнының төмендеуі;
  
• 
  девиантты мінез-құлықты кәмелетке толмағандардың бос уақытының және жұмыспен қамтылуының тиісті деңгейде ұйымдастырылмауы;
  
• 
  құқықбұзушылық жасаған мектеп оқушыларының көбісі ата-аналары ішімдік ішетін, толық емес, тұрмысы төмен отбасыларда тәрбиеленеді.
  

1) білім беру ұйымдарының кәмелетке толмаған бітірушілерін жұмысқа орталастыру мәселесіне аса көңіл бөлу;

2) облыстың жалпы білім беру мектептерінде «Құқықбұзушылық пен қадағалаусыздықтың алдын алу бойынша Кеңестер» құру. Олардың негізі бағыттары мынадай:

• 
  әлеуметтік қауіпті жағдайда болып табылатын кәмелетке толмағандарды әлеуметтік-педагогикалық оңалту;
  
• 
  кәмелетке толмағандарды қоғамға жат жұмыстарға тарту жағдайларының анықталуы және болдырмауы;
  
• 
  егер кәмелетке толмағандардың ата-аналары балаларына қатысты өз міндеттерін орындамаса, олармен жеке алдын алу жұмыстарын жүргізу;
  
• 
  оңалтылған оқушыларды ішкі тіркеуден мерзімінен бұрын алу туралы ішкі істер органдарымен, кәмелетке толмағандардың істері және олардың құқықтарын қорғау комиссиясына ұсыныс беру;
  

4) отбасын қолдау қызметі жұмысының түрін күшейту, балалары бар қолайсыз отбасыларының ерте анықталуына белсенді қатысу;

5) ұжымдық еңбек ұйымдарында «Ата-аналарды құқықтық оқыту мектебін» құру мүмкіндіктерін қарастыру;

6) девиантты мінез-құлықты балаларға арналған арнайы мектеп-интернаттың әрбір тәрбиеленушілерінің мiнез-құлығын түзету нәтижелiгі бойынша бiрлескен зерделеу жұмыстарын жүргізу.

Девианттық мінез-құлық

Девиантты мінез-құлық ( лат. deviatio - ауытқу) - жалпыға ортақ ережелерден ауытқитын әлеуметтік іс-әрекет, осы ережелерді бұзатын адамдар мен әлеуметтік топтардың қылықтары; қабылданған құқықтық немесе моральдық нормаларды бұзған адамның мінез-кұлқы. 

Ал, тар мағынасында қалыптасқан құқықтық және өнегелік ережелерді тек белінен басып, аттап өту деп түсініледі. Мүндай девиантты мінез-құлық әлеуметтік өмірді ыдыратып, әлеуметтік аномияға әкеп соқтырады. Ол конформизмге қарама-қарсы. Девиантты мінез-құлық әлеуметтік себептері қоғамның мәдени құндылықтары мен оларға қол жет- кізудің әлеуметтік қолдау тапқан құралдарының арасындағы алшақтықта (Р.Мертон), әлеуметтік құндылықтардың, ережелердің, қатынастардың әлсіздігі мен қарама-қайшылықтығында (Э.Дюркгейм). Девиантты мінез-құлыққа жауап ретінде қоғам немесе әлеуметтік топ арнайы әлеуметтік санкциялар қолданып, өз мүшелерін ондай қылықтары үшін жазалайды. 

Девианттық мінез-құлық әлеуметтенудегі девиантты мінез-құлық тұжырымдамасын қалыптастырған француз әлеументтанушысы Эмиль Дюркгейм. Ол әлеуметтік девиацияны түсіндіру үшін аномия тұжырымдамасын ұсынды. «Аномия» термині француз тілінен аударғанда ұжымның, заңның болмауы. Ал, Роберт Мертон мінез-құлық ауытқушылығының себебін қоғамның мәдени мақсаттары мен оған жетудің әлеуметтік мақұлданған жолдарының арасындағы үйлеспеушілік деп түсіндіреді. Девиантты мінез-құлықтың сыртқы физикалық жағдайларына климаттық, геофизикалық, экологиялық факторларды енгіземіз. Мысалы, шу, геомагниттік, өзгеріс, таршылық, т.б жағдайлар үрей туғызып агрессивті және басқа да қажетсіз мінез-құлықтың көрінуінің бір себебі болады. Сонымен бірге әлеуметтік орта әсерлері де өз ықпалын тигізеді:

• қоғамдық үрдістер (әлеуметтік-экономикалық жағдай, мемлекеттік саясат, салт-дәстүр, бұқаралық ақпарат құралдары, т.б.);

• тұлға бар әлеуметтік топ мінездемесі (этикалық құрылым, әлеуметтік мәртебе, референтті топ,);

• микроәлеуметтік орта (отбасының өмір стилі және деңгейлері, отбасындағы өзарақарым-қатынас типі, отбасындағы тәрбие стилі, достар, басқа да маңызды адамдар).

Девиация бірнеше типтен тұрады: девиантты, делинквентті және криминалды мінез-құлық.

• Девиантты мінез-құлық - әлеуметтік нормалар мен ережелерге сәйкес келмейтін мінез-құлықты айтады. Ол ауытқыған мінез-құлықтың бір түрі. Кейбір әдебиеттерде бұл типті «антидисциплиналық» деп те атайды.

Девиантты мінез-құлықтың көрсеткіштеріне: агрессия, демонстрация, оқудан, еңбектен бет бұру, үйден кету, алкоголизм, наркомания, қоғамға жат қылықтар, жыныстық жат мінез-құлық, суицид т.б. жатады.

• Делинквентті мінез-құлық. Ол заң бұзушылықпен ерекшелінеді. Оның мынадай типтері бар:

1. Агрессивті-зорлаушылық мінез-құлық. Бұл жеке тұлғаға көрсетілетін дөрекілік, төбелес, күйдіріп-жандыру сияқты жағымсыз іс-әрекеттерде көрініс береді.

2. Ашкөздік мінез-құлық (корыстное поведение): майда ұрлықтар, қорқытып-үркіту, автокөлік ұрлау т.б. жалпы материалдық пайдакүнемдікке байланысты жат мінез-құлық.

3. Наша сату және тарату.

• Криминалды мінез-құлық заң бұзушылық болып табылады. Балалар сот үкімі арқылы жасаған қылмысының ауырлығына байланысты жазаланады.

Девиацияның негативті формалары әлеуметтік патология болып табылады: алкоголизм, токсикомания, нашақорлық, жезөкшелік, суицид, заң бұзушылық және қылмыскерлік. Олар жалпы қоғамға, айналадағы адамдарға және ең бірінші өздеріне үлкен зиян келтіреді.

Девиацияны зерттеуші көптеген ғалымдар девиантты мінез-құлықтың пайда болу факторларын түрліше түсіндіреді. Біріншілері оларды екі үлкен топқа ішкі және сыртқы факторлар деп бөлсе, екіншілері оларды бөлмей:

• жанұяда берекенің болмауы;

• ата-ананың «ерекше» қамқарлығы;

• тәрбие берудегі кемшіліктер;

• өмірде кездесетін қиыншылықтар мен күйзелістерді жеңе алмау;

• өмірлік дағдының болмауы, айналысындағы адамдармен, құрбыларымен жарасымды қатынасқа түсе алмауы;

• сырттан келген қысымға төтеп бере алмау, өз бетінше шешім қабылдай алмау, сынаушылық ойды дамыта алмау;

• психоактивті заттарды жиі пайдалануы;

• агрессиялық жарнаманың ықпалды болуы;

• мектептерде психологиялық көмек көрсету қызметінің нашар дамуы;

• балалар мен жасөспірімдердің бос уақытының проблемалары

Үшіншілері оларды негізгі бес факторға бөліп қарастырады. Оларды жекеше қарастыратын болсақ:

1. Биологиялық факторлар – баланың әлеуметтік бейімделуіне кедергі жасайтын физиологиялық және анатомиялық жағымсыз ерекшеліктер. Оларға мыналар жатады:

• ұрпақтан-ұрпаққа берілетін немесе ананың жүкті болғанда дұрыс тамақтанбауы, арақ-шарап, нашақорлы заттарды пайдалануы, темекі тартуы, ананың физикалық, психикалық т.б. сырқаттары себеп болатын генетикалық факторлар: ақыл-ой дамуының бұзылуы, есту, көру кемшіліктері, жүйке жүйесінің зақымдауынан пайда болған денедегі кемшіліктер.

• психофизиологиялық факторлар: психофизиологиялық күш, дау-жанжал, келіспеушілік жағдайлар, адам организмдеріне кері әсер ететін, қоршаған ортаның химиялық құрамы, соматикалық, аллергиялық, токсикалық ауруларға душар ететін энергетикалық технологияның жаңа түрлері;

• физиологиялық факторлар: сөйлеу дефекттері, адам бойындағы соматикалық кемшіліктер.

Бұлардың бәрі адамның қоршаған ортаға, жеке адамдарға деген жағымсыз қарым-қатынасын тудырады, ал балалар болса, өзіндік сезім мен танымдық деңгейіне байланысты, құрбы-құрдастары арасында, ұжымда еркін сезіне алмайды, қатынасы бұзылады.

2. Психологиялық факторлар. Бұған баладағы психопатологиялар мен мінездегі кейбір қасиеттердің басым болуы т.б. жатады. Бұл ауытқушылықтар жүйелік-психикалық ауруларда, психопатияда, неврастенияда т.б. көрінеді. Акцентуациялық сипаттағы мінезді балалар өте ашушаң, дөрекі болады. Оларға міндетті түрде әлеуметтік-медициналық реабилитация, сонымен қоса, арнайы ұйымдастырылған тәрбиелік жұмыстар жүргізу керек. Баланың әрбір даму сатысында, олардың психикалық қасиеттері, тұлғалық және мінездегі ерекшеліктері қалыптасып, дамып отырады. Бала даму барысында әлеуметтік ортаға бейімделуі немесе керісінше бейімделмей, жатсынып кетуі мүмкін. Егер, балаға ата-ананың жылуы, махаббаты, ықыласы жетіспесе, онда, ол ата-анасынан шеттеніп кетеді. Шеттену - невротикалық реакциялар, қоршаған ортамен қатынастың бұзылуы, сезімдік (эмоциалық) тепе-теңсіздік және суықтық, ашуланшақтық, психикалық аурулар және психологиялық патологиялар сияқты жағымсыз мінез-құлықтың пайда болуына жол ашады. Егер, балада адамгершілік құндылықтар қалыптаспаса, онда, ол пайдакүнемдік, қанағатсыздық, зорлаушылық, дөрекілік т.б. сияқты жағымсыз қасиеттерге бейім тұрады.

3. Әлеуметтік-педагогикалық факторлар. Олар мектептік, отбасылық, қоғамдық тәрбиедегі кемшіліктердің нәтижесінде, баланың оқудағы үлгермеушілігіне байланысты. Мұндай балалар көбінесе мектепке дайындығы жоқ, үйге берілген оқу тапсырмаларына және бағаларға парықсыз қарайтындар. Бұның бәрі баланың оқудағы бейімсіздігін көрсетеді. Оқушының оқудағы бейімсіздігінің (дезадаптация) қалыптасуы мынадай сатылардан өтеді:

• оқудағы декомпенсация – баланың жалпы мектепке деген қызығушылығы жоғары, бірақ бір немесе бірнеше пәнді оқуда қиыншылықтарға тап болуынан;

• мектептік бейімсіздік (дезадаптация) – бала сабаққа үлгермеуімен қатар, оның мінез-құлқы өзгеріп, мұғалімдермен, сыныптастарымен қарым-қатынасы бұзылып, сабақтан қалуы көбейеді немесе мектептен біртіндеп қол үзе бастайды;

• әлеуметтік бейімсіздік – баланың оқуға, мектепке, ұжымға деген қызығушылығы жойылады, асоциалдық топтармен араласып, алкогольге, нашақорлыққа қызыға бастайды;

• криминалдылық – кейбір отбасындағы әлеуметтік жағдайдың өте төмен болуы, балаларды да өз ортасындағы әлеуметтік теңсіздікке әкеледі, ал мектеп оқушысы, жасы жетпегендіктен жұмыс істей алмайды, содан барып олар қылмысты іс-әрекеттрмен айналыса бастайды.

Баланың психоәлеуметтік дамуындағы ауытқушылықтардың негізгі факторы - ата-ана. Баланың бойындағы асоциалды мінез-құлықты қалыптастыратын отбасы қатынасының бірнеше жағымсыз стилдері бар:

• дисгармонды стиль - бір жағынан ата-ана баланың барлық тілектерін орындайды, үлкен қамқорлық жасайды, екінші жағынан конфликті жағдайларға баланы итермелейді;

• тұрақсыз, конфликті стиль – толық емес отбасындағы, ажырасу кезіндегі, ата-ана мен балалар бөлек тұрған жағдайдағы тәлім-тәрбиелік кемшіліктерден туындайды;

• асоциалды стиль - ата-ананың арақ ішуі, нашақор заттарды пайдалануы, криминалды іс-әрекет, аморальді өмір сүру жағдайы, отбасылық қаттыгездік, зорлаушылық жатады.

Балаға көрсетілген қатыгездік қатынасқа жататындар: қинаушылық, физикалық, эмоционалды, жыныстық зорлық-зомбылық. Қатыгездік үйде, далада, мектепте, балалар үйлерінде, ауруханада көрсетілуі мүмкін. Мұндай іс-әрекетке душар болған балалар қалыпты түрде даму көрмей, қоршаған ортаға бейімделе алмай қалады. Соның әсерінен, бала өзін жаман, керексізбін деп сезінеді. Баланың қаттыгездікке жауап беру түрі баланың жасына, тұлғалық ерекшелігіне, әлеуметтік тәжірибесіне байланысты. Психикалық реакциялардан басқа (қорқыныш, үрей, ұйқының бұзылуы, тәбеттің болмауы т.б.) балалардың мінез-құлқы да өзгереді: агрессия жоғарылайды, төбелескіш, өзіне сенімсіз, ұялшақ, өзіне деген бағасы өте төмен болады. Зерттеулерге қарағанда, зорлық-зомбылықты көп көрген балалар өскенде зорлаушы рөлінде болуды қалайды.

4. Әлеуметтік-экономикалық факторлар. Әлеуметтің теңсіздігі, қоғамның кедей және бай болып бөлінуі, жұрттың кедейленуі, жұмыссыздық, инфляция, әлеуметтік кернеу, т.б.

5. Моралді-этикалық факторлар. Қазіргі қоғамның адамгершілік қасиеттерінің деңгейі төмен болуы, рухани құндылықтардың бұзылуы. Девиантты мінез-құлықты балаларды түзету күрделі әрі қиын әрі ұзақ процесс. Оны іске асыруда көп шыдамдылық пен белсенділік қажет. Қазіргі, осы саладағы әлеуметтік, педагогикалық талаптар мен жүзеге асырылып жатқан тәжірибелер негізінде, бұл саладағы тәрбие міндеттерін жүзеге асыруда мынадай шарттарды орындау қажеттігі туады:

• балаға ілтипатпен, ізгі тілектестікпен қарау;

• оның жағымды қасиеттеріне сүйену;

• оның адамгершілік күшіне, потенциалды мүмкіндіктеріне сену;

• оқушыларды салауатты өмір салтын қалыптастыру үшін жасалған жалпы білім беретін бағдарламаларды тиімді пайдалану;

• салауатты өмір салтын қалыптастыруға, қауіпсіз тіршілік етуге бағытталған тәрбиелік бағдарламаларды ұштастыра пайдалану;

• девиантты мінезге ие балалардың білім алуы мен бос уақытын пайдалы іс-әрекеттермен өткізу жолдарын қарастыратын жаңа кешенді бағдарламалар құру;