Сабақ барысы. Зал безендірілген. Күй ойналып тұр. Бастаушы

Сәкен Сейфуллин 1894 жылы бұрынғы Ақмола облысы Ақмола уезі, Нілді болысының Бірінші ауылында туған. Ата-анасы орташа ауқатты кісілер болды. Әкесі Сейфолла серілігі бар домбырашы, саятшы, сөзге шешен кісі екен де, шешесі Жамал әңгіме, аңыз-ертекті көп білетін адам болыпты. Сәкен әке мінезін, өнерін бойға жұқтырып, ана әңгімелерін жалықпай тыңдап, зердесіне түйіп өседі. Ұғымтал Сәкен ауыл молдасынан оңай хат танып, қолына түскен ескілі-жаңалы кітаптарды көп оқиды. Әкесі тоғыз жасар Сәкенді тіл үйренсін деп Нілдідегі таныс орысының үйіне тұрғызады. Сәкен әлгі үйдің қара жұмысын істей жүріп, орыс тілін үйренеді. Одан кейін екі жыл зауыт мектебінде оқиды. Болашақ күрескер ақын кенішті қаладағы зауыт, шахта жұмысшыларының аянышты өмірімен танысып, ереуілдеріне қатысады. Одан кейін Ақмолада оқьп, 1913 жылы Омбыдағы мұғалімдер даярлайтын семинарияға түседі. Оны 1916 жылы бітіріп шығады. Ол осы жылдары орыс және Еуропа әдебиетін көп оқиды. Абай шығармаларын оқып, ауыз әдебиеті мен фольклордан мол хабардар болады. Сөйте жүріп, өлең жаза бастайды. Алғашқы өлең жинағы 1914 жылы Қазан қаласында басылып шығады. Оқу бітірген соң, елге келіп, ауылда мұғалім болады.

Құшағын жайған кең дала,

Төсін ашқан анадай,

Қаладан келген сағынып,

Бейне бір жас баладай.

Далаға келіп көк-жасыл,

Кестелі жібек көрпедей.

Жас балаша шаттанып,

Құлай кеттім еркелей.

Көк ала кілем жасыл шөп,

Тамылжып иісін аңқытып,

Кеудеге толы жас иіс,

Тән мен жанды балқытып.

«Кетпе» деп тағы көк шалғын,

Аяғыма оралды.

Жібермей бөгеп алдымды,

Майысып гүлдер бұралды.

Бастаушы:

Көп ұзамай, 1916 жылғы ұлт-азаттық көтерілісі басталады. Сәкен Ақмолаға келіп, жаңа заман жолындағы күреске араласады. Ақмолада кеңес өкіметі уақытша құлайды. Қамауға алынған Сәкен атаман Анненковтің "азап вагонында" қиыншылық көріп, 9 ай дегенде қашып шығады.

Туғалы қапас көрмеген, Асау өсіп арқада,

Көкіректе кектер кернеген. Жүген, құрық тимеген.

Талпынып құлаш сермеген, Матау көрмей ер жетіп,

Айтайын ішкі сырымды: Жасынан ноқта кимеген.

Қайырымды қалың елі бар, Бостандық, кеңдік, еркіндік,

Сарыарқа сары белі бар. Басқаны жаны сүймеген,

Өрісті шалқар көлі бар Бұғалық салса ұстауға,

Сағындым мен қырымды. Ақырып, тулап сүйреген,

Өзенді , көлді жайлаған, Арқаның болдық ұланы,

Кермеге тұлпар байлаған. Еркін өскен бұланы.

Хабарсыз арам ойлардан, Теңдік іздеп кедейге,

Сағындым мен ауылымды. Жауызға көнбей туладық.

Айналып-толғанып өсірген, Залымдардың жасаған,

Ақ сүтін беріп кешірген. Аранына уландық.

Тастамайтын есінен Қараңғы, суық зынданды

Сағындым ғаріп анамды. Жатақ қылды тәніміз.

Таулары биік қиялы, Қылыштың жүзі, мылтықтың,

Орманы шалғын миялы. Аузында болды жанымыз.

Жылқы, қой, сиыр, түйелі, Әмірінде жауыздың,

Сағындым Арқа – жерімді. Кетіп адам сәніміз.

Арыстандай жаралы

Өрттенді қайнап қанымыз.

Бір шұңқыр су, түйір нан,

Үйреншікті ас болды.

Күл, көмір, қиқым, тоң төсек,

Жастығымыз тас болды.

Бастаушы: Ақын өмірінің қиын-қыстау кезін көрсететін шығармасы «Тар жол, тайғақ кешу» романы болды. Бұл роман 1927 жылдары жарыққа шықты. Енді сол романнан үзінді тыңдайық.

Ақмола түрмесінде

(Сәкен – Ринат, Шонтонов - Игнат, конвой - Олег)

Күн ыстық. Шілденің уақыты. Көше бойы анталаған халық. Конвоймен көшені қақ жарып, шынжырларымызды сылдырлатып аяңдап біз келеміз. Халыққа жай қарацймыз. Көзіме талай дос адамдарым, талай таныс адамдарым түсті. Көптің ішінде қырдан келген әкем мен кейбір достарым көзіме түсті. Амандасқандай боп басымды иіп ишарат жасадым. Келе жатқан тұтқыендар да, көшедегі халық та – бәрі де үндемейді.

Тергеу комиссиясының үйі қызыл қыштан салынған, бір школ... Мен қысты күні үйінде пәтерде тұрған Токарев деген учительдің бала оқытатын школы. Пәтері осы школдың ішінде еді. Пәтерде жатқан үйіме, енді, бүршікті кенеп көйлек, кенеп дамбал киіп, жалаңбас, шынжырлаулы келіп кірдім.

Школдың залына бізді кіргізіп, есікте қарауыл тұрды. Тұтқындар жауап алатын бөлмеге кіріп, біраз бөгеліп шығып жатыр. Бір кезде кезек маған келді. Бөлмеге кірдім. Столды айнала бірнеше кісі отыр екен. Бастығы – Шонтонов деген казак-орыс. Шонтонов менен жауап алды.

Ш: Совдепке қалай кірдіңіз?

Мен Совдепке бұқара халықтың, ел қазақтарының сайлауымен кірдім.

Ш: Нені қорғамақ боп кірдіңіз Совдепке?

Мен Қазақ халқының, өзімді сайлаған нашар елдің пайдасын қорғауға кірдім

Ш. Қандай қызметті басқарып отырдыңыз?

Мен Ақмола уезінің оқу істерін басқардым.

Ш. Митингтерде, жиналыстарда болдыңыз ба?

Мен Болдым.

Ш. Өзіңіз шығып сөздер сөйледіңіз бе?

Мен. Сөйледім білем!

Ш. Не сөйледіңіз? Не туралы сөйледіңіз?

Мен. Білмеймін, есімде жоқ!

Ш. Большевик партиясына жазылып па едіңіз?

Мен. . Ия.

Ш. Учередительное собраниеге қарсысыз ба, жоқ па?

Мен Егерде учередительное собраниеге қалың бұқара халықтың шын өкілдері жиналса, қарсы емеспін!

Ш.Сіз осындағы қазақша шыққан «Тіршілік» газетіне қандай сөздер жазып тұрдыңыз?

Мен. Көбінесе өлең-жыр.

Ш. Сіз жазушысыз ба?

Мен. Ие, азырақ жазушы едім.

Ш. Қандай өлеңдер жаздыңыз?

Мен. Көбінесе тұрмыс туралы жазған едім.

Ш. Сіз бірінші Май күніне арнап бір пьеса кітап жазып, осында спектакль қойыпсыздар. Сонда ылғи болшевиктерді мақтапсыз ғой!

Мен. Менің ең бірінші жазған шығармам осы пьеса еді. Бірінші май күні Ақмолада ойналғаны рас. Бұл пьесада мен тек қазақтың бір мың тоғыз жүз он алтыншы жылғы прием уақытындағы ынсапсыз байларды, болыстарды көрсетіп жазғанмын. Одан басқа пьесада бөтен сөз жоқ.

Ш. Сіз мұнымен ақтала алмайсыз! Конвой алып кет!

Есік алдына шығып, қалған тұтқындарды күттік. Біраздан соң комиссия жауап сұрап болды. Бәрімізді тізбектеп, сылдырлатып, атты конвой түрмеге айдап қайтты.

Шырқ айналар шіркін тауық, Кейде ашуға сол түкпірді,

Жемің болса қолыңда, Іздейді жан жақынын.

Қайдағысы сені тауып, Шертеді жан сырлы жырды

Топырлайды жолыңда. Сырлас жанын шақырып.

Досыңмын деп ант береді, Тыныс керек кейде жанға,

Жем іздеген жанама, Кейде жанға ән керек.

Жем таусылса жалт береді, Күй шертуге анда- санда,

Сенерлік дос, санама. Сырласарлық жан керек.

Нағыз достар, бір-ақ қалып,

Шындап берік сүйіскен.

Бір-біріне сыр ақтарып,

Сыр түйінін түйіскен.

Әр адамның ішкі сыры,

Берік қойма сақталған.

Сол қойманың бір түкпірін,

Достың досы-ақ ақтарған.

Бастаушы:

Сәкен Жетісуға келіп, партия, кеңес органдарының жұмысына көмектеседі. Сол кездегі заман шындығын көрсеткен "Асығып тез аттандық", "Далада", "Кел, жігіттер", "Сағындым", "Қамаудан", "Біздің жақта", "Қашқынның аулы", "Жас қазақ марсельезасы", т.б. әсерлі өлеңдері мен "Бақыт жолында" драмасы — сол кезең жемісі. 

Өмір атты теңізде қолына қалам алып дүние сырын тамсана жазған ақын Сәкен болды. Өмірге жұлдыз болып келіп, халықтың еркесі, халық жүгін көтерген дара, дарынды жандар аз. Қазақтың маңдайына біткен Сәкен Сейфуллин сондай сері адам болатын. Қазақ халқы келбетті ер адамдарды көргенде сері деген. Дәл сол сері Сәкен ақынның сұлу жанынан өріліп талай дүниелер өмірге келді.

6-оқушы: «Домбыра» - Толик
Алқа – қотан әлеумет,

Отырды кең ордада.

Өткен-кеткен әңгіме

Сөйленіп өтті ортада.

Домбырамды қолға алып,

Шертіп, толғап күйлеттім.

Түрлі сарын, түрлі күй

Пернелерін сөйлеттім.

Біресе сөйлеп рухтанып,

Домбырам менің зарлады.

Біресе жылап күңіреніп

Біресе тағы аңырады.

Біресе шалқып шаттанды,

Сөйледі, күлді сыңқылдап.

Біресе, қызып күйінді

Күрсініп, уһлеп, ыңқылдап.

Домбыраның күйлері:

Жас жүректің сыры еді.

Көңілдің зары, мұңы еді,

Көкірек сарын- үн еді.

1920 жылы Қазақ Автономиялы Республикасы құрылғанда, Сәкен Сейфуллин Қазақстан Орталық Атқару Комитетінің президиум мүшесі, Жер – су Комиссиясының төрағасы, ал ІІІ Кеңестер съезінде, 1922 жылдың қазанында Қазақстан Комиссарлар Кеңесінің төрағасы етіп сайланды. Бүкілодақтық Орталық Атқару Комитетінің мүшесі ретінде КСРО көлемінде шешілетін күрделі саяси, әлеуметтік, шаруашылық мәселелерді талқылауға қатысады. «Еңбекші қазақ» газетінің, «Әдебиет майданы» журналының редакторы болған Сәкен Сейфуллин қазақ кеңес баспасөзінің басында тұрды. 1925-1937 жылдар арасында Жазушылар одағында, басқа да орындарда басшылық қызметтерде бола жүріп, жоғары оқу орындарында ұстаздық етті.

Сәкен аласапыран күндері тынышталып, бейбіт өмір арнасына түскен уақытта негізгі өмірлік мұраты қаламгерлік екенін ұғынады. Барлық күшін, дарынын туған халқына қызмет етуге жұмсайды. Оның қаламынан туған «Асау тұлпар», «Домбыра», «Экспресс», «Тұрмыс толқындары», «Көкшетау», «Аққудың айырылуы», «Альбатрос», «Қызыл ат» өлең-поэмалары «Жер қазғандар» драмасы болды.

Белгілі ғалым, ақын шығармаларын зерттеуші, ғалым, профессор Тұрсынбек Кәкішұлы: «Жер қазғандар» драмасы тас қопарып, жер үңгіп, шыңырау қазып, байлық шығарған, темір жол салып, жер қыртысын сыдырған адамдардың еңбегін ардақтайтын ақын шығармаларының ішіндегі ең көркемісінің бірі» деп, - баға берген . Сол шығармадан үзінді тыңдайық.

Жұмысшылар барағында

Кеш болды. Ертең жұмыс күні болғандықтан жұмыскерлер әдетінше кешке ертерек жатты. Әр үйшіктің алдында жылтыраған от ертерек сөнді. Күңкілдеген, самбырлаған сөздер, кейде саңқ еткен қатты дауыстар, күлкілер, естілген өлеңдер тез сап болды. Айнала ұштасқан, жасыл ала кілемдей қиырсыз дала, жасыл жібек оранған шалғынды сайлар, көк бетегелі белестер жазғы кештің мұнарына батты. Темір жол бойындағы жер қазғандардың жатақтары да лезде кеш жамылып, тыныштыққа кірісті. Кешегідей емес аспанға қалқып қаз бауыр бұлттар жиыла бастады. Сонда да жазғы ауа, жылы кеш жібектей жұмсақ еді.Жұмыскерлер ертеңгі жұмыс қарсаңында кешкі ұйқының тәтті мұнарына тегіс маужырап, ұйқыға кетті. Үйшіктер тым-тырыс болды. Тек анда –санда күңкілдеген, ұйқысыраған дауыстар естіліп тұр.

Бастаушы:

Туған жерге сүйіспеншілік, табиғат көріністері мен құбылыстары, махаббат сырлары, сағыныш сазы, мезгіл суреттері, аң-кұсты аялау, ана-бала сүйіспеншілігі — ақын лирикасының басты тақырыптары.

Көк торғын, Көкшетауды мұнар басқан,

Кербез тау көкке бойлап бұлттан асқан.

«Оқжетпес» етегінде бейне найза,

Адамзат жасағандай құйған тастан.

Тау бүркіт, көк қаршыға көкте қалқып,

Шарықтап, шыңында ойнап шаңқылдасқан.

Қызықты Көкшетаудың ертегісі,

Сілекей ағызады сырлы дастан.

«Оқжетпес», «Бурабайдың» жағасында,

Күн батыс тауға кірген сағасында.

Басында кептер кебін қыз жырлаған,

Аңғал құз, көлдің жиек тағасында.

«Бурабай» таудың шұңғыл шарасында,

Әлгі құз «Оқжетпес» пен арасында.

Ұлылы- кішілі боп көлге төнген,

Өңкей құз күміс көлге жарасымда!

Әлгі құз «Жұмбақтас» деп аталыпты,

Солайша қалмақ қыздан бата алыпты.

Суретті «Жұмбақтастың» шежіресін,

Үлкеннен кейінгілер жат алыпты.

«Жұмбақтас» - бейне арыстан шөгіп жатқан,

Айбатты жалбыр жалын төгіп жатқан.

Маңқиып «Оқжетпеске» қырын қарап,

Суына «Бурабайдың» бөгіп жатқан.

Бастаушы: Туған жерге арналған өлеңінің бірі «Наурыз» деп аталады. Халық өмірінің қиындығындай қыстан кейін келетін көгілдір көктемді, оны қарсы алушы халықтың көңіл-күйін бұл өлең дәл басып бергендей.

Үйден шығып балалар,

«Жаз болды, міне!» десіп тұр.

Сағындырған жаз желі,

Оңтүстіктен есіп тұр.

Жылы ескектің лебімен,

Дүние балқып, иіп тұр.

Сағындырған жаз әсері,

Құшақтап беттен сүйіп тұр.

Жүгіріп, су ағызып,

Қар еріп жатыр сылқылдап.

Жазбен келген құстар жүр,

Шаттанып, жырлап, сұңқылдап.

Сумаңдап су сай-сайдан,

Ағып жатыр сылдырап

Жас баладай алғашқы,

Сөйлеген күліп былдырлап.

Адам да, мал да өзінше

Жүр жадырап далада.

Жаңа жылды қарсы ап тұр,

Кәрі де, жас та, бала да.

Бастаушы:

Сәкен Сейфуллин — адам жанының күйініш-сүйініштерін, сезім күйлерін, ынтық, құштар жүректің нәзік сырын, ыстық толқындарын шебер де әсерлі суреттеген тамаша лириканың авторы. Әсем әуезді «Біздің жақта», «Тау ішінде», «Көкшетау» өлеңдері елге кеңінен тараған. Халқымыздың сүйіп тыңдайтын, елжіреп шырқайтын әндерді шығарған Сәкен Сейфуллиннің ерен еңбегі «Қазақ музыка тарихында» алтын әріппен жазылған. «Тау ішінде» өлеңі өзінің асыл жары Гүлбахрам Батырбекқызына арналған. «Келемін тау ішінде түнделетіп», ойпырым –ау, асау ақынның ойын да, бойын да билеп, қиялын тербеткен сұлу қандай едің? Мені .. мені шақыратын сияқтысың, мен саған аймақты күңірентіп, күмбірлетіп асығып келемін..» дейді ақын өлеңінде.

1936 жылы қазақ әдебиетінің көзі тірі классигі Сәкен Сейфуллиннің әдеби қызметінің 20 жылдығы тойланып, әлеуметтік ерекше қызметі ескеріліп, оған Еңбек Қызыл Ту ордені берілді. Сталиндік репрессияға ұшыраған Сәкен Сейфуллин 1938 жыфлы 26 ақпанда

мерт болды. Қазақтың атақты ақыны, жалынды жазушысы, дарынды драматург, білікті ұстаз, мемлекет қайраткері, Қазақстанның қазақ әдебиетінің негізін қалаушылардың бірі Сәкен Сейфуллин осылайша сталиндік репрессияның құрбаны болды.

11-оқушы: Ержан «Сәкеннің монологы»

Мен – Сәкенмін! Сейфолланың баласы,

Жазылмаған жүрегімнің жарасы.

Мен – құдайдың ажалынан өлгем жоө,

Мені өлтірген адамдардың аласы.

Он жетіде ту ұстадым қолыма,

Мақтанышпен мадақтадым оны да.

Қыран едімқанатыммен соғылып

Өзім түстім қастандықтың торына.

Көжегіне ұқсамадым қоянның

Қатарымнан тым ертерек ояндым.

Қызыл туды жырлап едім, армансыз,

Ақырында қызыл қанға боялдым.

Бостандықтың күте-күте әр таңын,

Енді соның шын азабын тартамын.

Мені атқан адамдардан қорықпаймын,

Елін сатқан адамдардан қорқамын!

Бастаушы: Сәкенің шығармаларын оқымаған, оның әндерін тыңдамаған халық арасында адам жоқ. Қанша жыл өтсе де Сәкеннің талантына бас иіп, оның халыққа деген адал көңілін, тәуелсіздік жолындағы күресін жырлайтын шығармаларын сүйіп оқып, қадірлейтін адамдар баршылық. Сондай адамның бірі – қостанайлық ақын, кезінде 10 жылдай Астана қаласындағы Сәкен Сейфуллиннің мұражайының директоры болған Серік Тұрғынбекұлы. Енді сол кісінің Сәкен туралы жазған «Болашаққа сеніп ең» өлеңін тыңдайық.

12-оқушы: Карина

Замананың жүремін деп жөнімен,

Қайран Сәкен!

Болашаққа сеніп ең...

Содан бері сөздеріңді семсердей,

Кездеріңді көрген жоқпын кеміген.

Қалды артыңда,

Қалың елің – қара орман,

Жан едің сен, жасын- жырдан жаралған.

Сені ойлап, сезім толқын – сел болып,

Әлі күнге жас тамады жанардан.

Өтінде едің- дауылдың да, боранның,

Қайырмасы айтылмады сол әннің,

Құзғындардың құзырына ілігіп,

«Қызыл ат» боп, қызыл отқа орандың.

Бейнетқордың бауыры мен жақыны,

Өзің едің .. Адамзаттың Ақыны.

Өз қолыңмен орнатысқан өкімет,

Атып кетті, сатып кетті ақыры!

«Сәкенге арналған толғау» өлеңін тыңдау.

Бастаушы:

Елордамыз Астана қаласында белгілі ақын, қоғам қайраткері Сәкенге арналған мұражай бар.

Өткен күнді растап, Күнде көріп кеңесем,

Көзіндей боп әкемнің. Көзіндей ол әкемнің.

Астанада тұр асқақ, Тастан соққан демесең,

Ескерткіші Сәкеннің. Нағыз өзі – Сәкеннің!

Абырой бар, атақ бар, Астананың алабын,

Қазағымның ғұрпында Байқап білу – басты сын.

Шыншыл және тәкаппар Тірегіндей қаланың,

Тұғырында – тұр тұлға! Тірі тұрған – тас мүсін!

Батыр десең, батыр – ол,

Елдің қамын жегендей,

Орындықта отыр ол,

Орным осы – дегендей.

Қомданады – ұшпайды,

Сырт пішіні – сұңқарға,

Қыранға да ұқсайды,

Тұрқы бөлек тұлпарға.

14-оқушы:

«Ақын мұражайы.» Данил, Айым.

Сірә, бұлақ бастауы, сірә – қайнар, Анау – сия сауыты, мынау – қалам,

Осы арадан өрбиді біраз ойлар. Үміт оты тұтанар қылаулаған.

Аталатын Сәкеннің есімімен, Мына көне сурет, сыр тартады,

Астананың төрінде – мұражай бар. Хабар беріп –Аян мен Лаурадан.

Өзгерткенмен замана жүйелерін, Құпиясы қиял мен сезімдегі,

Ол бәрібір, өзінің сүйеді елін, Отты қара, жайнаған көзіндегі.

Аспан асты, жер үсті ұлықтаған, Көшірілген бейнесі, кілемшеге-

Астананың төрінде – киелі орын. Сәкеннің «Совнарком» кезіндегі.

Үлгі дерсің, үлкен мен кішіге бұл, Бәрі, бәрі осылай тіл қатады,

Үңіл, тағы таңырқап, түсіне біл. Жан жүректі еріксіз жырлатады.

Ескерткішке еңкейіп сәлем беріп, Мұражайдың ішінде шағын мүсін,

Босағадан атта да – ішіне кір. Етегінде, ерте-кеш гүл жатады.

Кітаптарын, қолжазба – хаттарын көр, Бір ой кетіп, келеді бір ой тағы,

Салтанатты, сәулелі шақтарын көр. Әр мұрағат, жәдігер- сыр айтады.

Анау алтын сағаты, домбырасы, Осылайша – мұражай ойландырып,