Сабақ жоспары №2 Пән: География Курс тақырыбы: Халық географиясы

 Адамзаттың  шығу тегі  мен Жер шарындағы таралуы  әлі күнге дейін талас тудырып келе жатқан сұрақтардың бірі.  Жалпы адамның шығу тегі мен даму ерекшеліктерін зерттейтін антопология ғылымы екенін білеміз. Яғни антропос – адам деген сөзден шыққан. Көпшілік антрополог ғалымдардың пікірінше , алғашқы адамдар Шығыс Африкадағы Ұлы жарықтар маңында пайда болған. Жалпы саналы адам (Homo sapiens)  осыдан шамамен 50-100 мың жылдай бұрын пайда болған. Кейін алғашқы адамдар Африкадан алдымен Еуропа мен Азияға, одан әрі Азиядан Америка мен Аустралияға, ең соңында Мұхит аралдарына тараған деп есептейді. Оқулықтағы 15-суреттен көруге болады.    Ғалымдар 15 мың жыл бұрын ғаламшарымызда 3 млн аспайтын тұрған деп шамалайды. Ерте кезеңдерде халықтың саны тек шамамен ғана айтылатын. Қазір халық санақтары ұдайы жүргізіліп тұрады.

    Алғашқы халық санақтары б.з.д. ІІІ мыңжылдықта Ежелгі Қытайда және Египетте мемлекеттің әскери және салық саясаты үшін жүргізілген. Ал ХХ ғасырда барлық елдерде халық санағы жүргізілді.Кейбір мешеу елдерде халық санағын жүргізуге халықаралық ұйымдар қаржы бөлді. Мысалы: алғашқы халық санағы Ауғанстанда 1979 жылы, ал Оман мемлекетінде 1993 жылы жүргізілген. Жалпы халық санағы БҰҰ-ның ұсынысы бойынша әрбір 10 жыл сайын жүргізуі керек.

     Қазақстанда халық санағы Кеңес дәуірінде әрбір он жылда жүргізілді. Ал тәуелсіздігімізді алғаннан кейін 1999 жылы халық санағы болды. Кезекті халық санағы 2009 жылы жүргізіліп халық саны 16 млн 196 мың 180 адамға жеткенін көрсетті.

    Жалпы Жер шары халық алғашында өте баяу өскен. Табиғи апаттар, жиі болатын соғыстар және әртүрлі жұқпалы аурулар т.б. Халық саны ХХ ғасырда күрт артты. Мысалы, 1930ж – 2млрд адам, 1962ж – 3 млрд, 1976ж – 4 млрд, 1987ж – 5 млрд, 1999ж – 6 млрд, 2011 жылдың қазан айында 7 млрд жетті. Халық санының мұндай күрт өсуін демографиялық жарылыс деп аталады.

    Енді жеке елдердегі демографиялық жағдайды сипаттау үшін абсолютті және салыстырмалы көрсеткіштер пайдаланылады.

Абсолютті көрсеткіш табиғи өсу (туу мен өлімнің арақатынас)  мен механикалық  өсу (иммигранттар мен эмигранттар)

Салыстырмалы, яғни 1000 адамға шаққандағы промилле 0/00 есебімен өлшенетін коэффициент.

   Адамның өмір жасының орташа ұзақтығына экономикалық көрсеткіш, әлеуметтік тұрақтылық, экологиялық жағдай және денсаулық сақтау жүйесінің қызметі тікелей әсер етеді.Мысалы Ежелгі Рим және Грекия тұрғындары орташа есеппен 25-30 жас өмір сүрсе, ХХ ғасырдың орта шенінде 46 жас, ал 2012 жылы 70 жасқа жетті. Қазақстан Республикасының 2012 жылғы көрсеткіш бойынша: орташа жас ұзақтығы  69жас, әйелдерде 74, ер адамдарда 64 жасты құрайды.

    Адамзаттың үздіксіз жаңарып, ауысып отыруын қамтамасыз ететін туу мен өлу және табиғи өсу көрсеткіштерінің жиынтығын халықтың ұдайы өсуі деп атайды.

  Демографиялық жарылыс – дүние жүзіндегі халық санының күрт өсуі. ХХ ғасырдың бас кезінде халық саны тез қарқынмен өсе бастады да, ғасырдың орта тұсында әсіресе екінші жартысында күрт көбейді. XX ғасырдағы адамзаттың санының жылдам артуын демографиялық жарылыс деп атайды. Соңғы 100 жылдағы өсімге Жердегі қазір өмір сүретін адамдардың 3/4-і сәйкес келеді. Ғасырдың екінші жартысында әр он жыл сайын жылдық өсім шамамен 10 млн.-ға артып отырды. Демографиялық дағдарыс - әлеуметтік, экономикалық, табиғи ықпалдардың әсерінен белгілі бір аймақтағы (елдегі, облыстағы, аудандағы) халықтың ұдайы өсуінің тежелуі Демографиялық дағдарысқа соғыс, әлеуметтік, экономикалық жағдайлар, мемлекеттің демографиялық саясаты т.б. тікелей әсер етеді. Қазақ халқы 20 ғасырда (1916 - 22) бірінші Демографиялық дағдарысқа ұшырады. Жер шары халқы алғашында өте баяу өскен. Мұны адамның табиғат апаттарына тәелділігімен , жиі болған соғыстармен және жұқпалы аурулардың кең таралуымен түсіндіруге болады. Мысалы, XIV ғасырда Еуропаны жайлаған оба дертінен халықтың шамамен 20%-ға жуығы қырылған. Өндірістің жетілуі, адамдардың тұрмыс жағдайының жақсаруы және медицинаның алға басуы нәтижесінде дүниежүзі халқы жылдам қарқынмен өсе бастады. Әсіресе XX ғасырда халық санының айрықша жылдам артуы байқалды. Мысалы, 1930 жылы Жер шары халқы 2 млрд адам болса, 1962 жылы — 3 млрд, 1976 жылы — 4 млрд, 1987 жылы — 5 млрд, ал 1999 жылы 6 млрд адамға жетті. Халық санының мұндай күрт өсуі демографиялық жарылыс деп аталады. Бұл құбылысты адамның өмір жасының ұзаруы, сәбилер өлімінің азаюы жағдайында туу көрсеткішінің өзгеріссіз қалуымен түсіндіруге болады. Дегенмен 1980 жылдардың ортасына қарай халық санының өсуі баяулай бастады. Бұл туу көрсеткішінің күрт кемуімен байланысты болды. Дамыған елдердің көпшілігінде халық санының өсуі тұрақтанып, кейбір елдерде табиғи өсу мүлде тоқтады. Дүниежүзіндегі халық саны көп елдер. Дүниежүзі аймақтарындағы, жеке елдердегі демографиялық жағдайды сипаттау үшін абсолюттік және салыстырмалы демографиялық көрсеткіштер пайдаланылады. Абсолютті көрсеткіштер қатарына табиғи өсу (туу мен өлудің арақатынасы) мен механикалық өсу (иммигранттар мен эмигранттар саны арасындағы айырма) жатады. Туу мен өлім көрсеткіштері әлеуметтік-экономикалық жағдайларға, мемлекеттің демографиялық саясатына тікелей байланысты болса, халықтың көшіп-қонуына экономикалық және саяси алғышарттар, экологиялық ахуал себепші болады.

Бөлінген екі елге,

Халық бар азиялық шетелде. (Солтүстік, Оңтүстік Корея)

Жер бетінде халқы көп,

Өзі - қала, ел - өзі,

дамыған үлгі үрдісі.
Азиялық болса да,

Еуропалық тұрмысы. (Жапония)

Мұсылман үшін қасиетті,

 дінінің туған жері еді.

бұл әлемнің қай елі? ( Араб Әмірлігі)