Сабақ үлгілері. Әдістемелік қысқаша ескертпелер. Негізгі ұғымдар, кестелер мен шартты белгілер

а) қ, к, с

ә) ң, н, л

б) а, о, ұ

в) ә, у, ү

2. Бірыңғай жіңішке дауысты дыбыстары бар сөз:

а) оқытушы

ә) тыңдады

б) өшіргіш

в) болды

3. Нүктенің орнына керекті дауыссыз дыбысты белгіле

Сөз: то...ай

а) қ

ә) ң

в) м

а) орман

ә) жұмыс

б) қол

а) қалам, кітап, бала

ә) елтаңба, жалау, әнұран

б) әтеш, сәулетті, сәбіз

в) малшы, сиыр, қой

6. Бірыңғай ұяң дауыссыз дабыстан құралған сөз:

а) торғай

ә) бағбан

б) қазан

в) теңіз

7. Бірыңғай жуан дауысты дыбысты сөз:

а) кірпік

ә) мандай

б) көз

а) дауысты дыбыстан басталып, дауыссыз дыбысқа аяқталады

ә) дауыссыз дыбыстан басталып, дауысты дыбыспен аяқталады

б) жалғыз дауыстыдан басталады

в) дауыссыз дыбыстан басталып, дауыссыз дыбыспен аяқталады
Сабақты қорыту: жасалған жұмыстарға талдау жасап, қатемен жұмыс жасау.

Бағалау.
Сабақтың тақырыбы: Қорытынды, нәтиже сабақ.

Психологиялық бағыт.

Ауызша жұмыс: Сұрақтарға жауап беру.

Сіздің ұлтыңыз кім? Өзіңіздің ана тіліңіз?

Сіздің мекен жайыңыз?

Фонетика саласы туралы қандай мәлімет бере аласыз?

(Көшірме диктанты.)

Қағазды қалай жасайды?

Елімізде ормандар көп. Орманда шырша ағашы өседі. Орман жұмысшылары шырша ағаштарын кесіп алады. Олардың бұтақтарын кесіп, қабықтарын сыдырады. Шырша ағаштарын машина арамен кесіп, бөренелер дайындайды. Бөренелерді қағаз жасайтын фабрикаға жеткізеді. Фабрикада бөренелерді ұсақтайды. Оған ескі -құсқы шүберектерді қосып, қышқыл құяды. Қышқыл ағашпен шүберекті ерітеді. Оны арастылып былғайды. Арастырылған қоспаны темір сүзгіден өткізеді, машинаға қатты қызады, кептіреді. Қағаз осылай дайындалады.

Тапсырмалар: Мәтінді көшіріп жазу. Қазақ тілінің тән дыбыстары кездесетін сөздерге назар аударып, теріп жазу, оларды орыс тіліне аудару,дыбыстық

Фонетика саласының негізгі ұғымдары.

Дыбыс Дауысты дыбыстар Дауссыз дыбыстар

Әріп

Алфавит - жуан - қатан

- еріндік - үнді

- езулік - шұғыл

- ашық - ызың

- қысаң - діріл
Буын Үндестік заңы

Екпін Буын үндестігі

Тасымал Дыбыс үндестігі

- ілгерінді ықпал

- кейінді ықпал

- тоғыспалы ықпал

Қолданылатын шартты белгілер.

1. 
   Дыбыс .
   
2. 
   Дауысты дыбыс -
   
3. 
   Дауыссыз дыбыс =
   
4. 
   Үнді дауыссыз
   
5. 
   Ұяң дауыссыз
   
6. 
   Қатаң дауыссыз
   

Фонетика – тілдегі дыбыстар, олардың жасалуы, жүйеленуі және дыбыс заңдарын қарастыратын тіл ғылымының бір бөлімі.

1. 
   Ауыз кең ашылып, астыңғы жақ жылжымайды.Тіл үстіңгі астыңғы тіске кезек - кезек тіреледі.
   
2. 
   Тіл ұшы жақтың ішкі сол жағына, оң жағына кезек - кезек тіреледі.
   
3. 
   Бірінші мен екінші жаттығуларды кезекпен қайталап шығу.
   
4. 
   Тілді алға, артқа қарай тартып жаттықтыру.
   
5. 
   Қызыл етке дейін тісті көрсету.
   
6. 
   Шамасынша екі ерінді дөңгелентіп алға қарай жылжыту.
   
7. 
   Шамасынша екі ерін шеттерін кейін тарту.
   
8. 
   Кезекпен 6-7 жаттығуды қайталау (бірде жылдам, бірде баяу).
   
9. 
   Артикуляциялық ерекшеліктерді ескере отырып, дауысты, дауыссыз дыбыстарды айту.
   
10. 
    Ауызды ашпай, тілдің артқы жағын тандайдың астыңғы жағына тигізіп «мөңірейсіз».
    
11. 
    Тіл ортасы жұмсақ таңдаймен жымдасып, дыбыстарды бөлек айтыңыз (дауысты, дауыссыз дыбыстарды кезекпен).
    
12. 
    Қысқа дем шығарып, [п], [т], [қ] дыбыстарды айту.
    

1. 
   Айтылған дыбыс, буын, сөз және сөйлемдерді тыңдап шығып, кімнің дауысы екені анықтау, (әйел, ер, бала дауыстары).
   
2. 
   Фонограмма темпін анықтау және (тез, баяу) айтып сөйлеушінің анықтығын табу.
   
3. 
   Естіген сөзді дыбыстарға бөліп, оларды анықтау.
   
4. 
   Естіп тұрған бірнеше дыбыстардан, оқытушы көрсеткен дыбыстарды анықтау.
   
5. 
   Естіп тұрған сөздердің буын санын анықтау.
   
6. 
   Естіп тұрған сөздер қай тілге жататынын анықтау.
   
7. 
   Естіп тұрған сөздердің ішінен қайсысы (жуан, жіңішке, еріндік, езулік, ашық, қысаң дауысты).
   
8. 
   Сөздерді естіп, ұйқас сөздерді айтыңыз.
   
9. 
   Мәтін ішінен керекті дыбысқа (і, қ, ғ, ә) сөздерді жазыңыз.
   
10. 
    Айтылған сөйлемдердің сөз санын анықтау.
    
11. 
    Айтылған сөйлемдердің соңғы сөздерін дұрыс жазу.
    
12. 
    Естіген сөздердің екпін орнын анықтау.
    
13. 
    Фонограммадан естіген сөйлеу қателіктерін анықтау(тез айту, сөзді жеп қою, [р] дыбысын айтылмауы т.б. ).
    

1. 
   Фразада, сөзде айтылған дыбысты естіп, кейін бөлек дыбысты тыңдаңыз.
   
2. 
   Бірнеше дыбысты тыңдаңыз, егер керекті дыбысты естісеңіз қолыңызды көтеріңіз.
   
3. 
   Жұп дыбыстарды естіп, жаңа дыбысты естісеңіз қолыңызды көтеріңіз.
   
4. 
   Сөйлемді тындап шығып, белгілі дыбыс қанша рет қайталанғанын санаңыз.
   
5. 
   Сөйлемдерді тыңдап шығыңыз, егер хабарлы (лепті, сұраулы, бұйрықты) сөйлемді естісеңіз қолыңызды көтеріңіз.
   
6. 
   Сөз (сөз тіркес, сөйлем) қатарынан диктор айтқанды сызыңыз.
   
7. 
   Сөйлем ішінде екпін түсетін сөздің астын сызыңыз.
   
8. 
   Мәтінде оқытушының (диктордың) дауыс ырғағымен айтылған фонетикалық ерекшеліктерді көрсетіңіз, одан кейін мәтінді оқып шығыңыз.
   
9. 
   Диктор соңынан белгіленген дыбыстарға көңіл аударып, дыбыстарды (буындарды, сөздерді, сөз тіркестерді) қайталау.
   
10. 
    Керекті дыбыс құрамында бар, сөздерді қайталау.
    
11. 
    Сөйлемді хабарлы формада оқып, оны сұраулы, лепті, бұйрықты қылып оқыңыз.
    
12. 
    Сөйлемді мұқият тыңдаңыз. Неше сөзден құралған сөйлем?
    
13. 
    Сөздерді буынға бөліп оқыңыз.
    
14. 
    Ұйқас сөздерді тыңдап, оқытушы соңынан қазақ сөздерін қайталаңыз.
    
15. 
    Қазақ тіліне тән бірнеше фонемаларды айтыңыз.
    
16. 
    Коммуникативті сөйлемді баяу оқып, кейін тездетіп оқыңыз.
    
17. 
    Есте қалған мақал-мәтелді (жаңылтпашты, өлеңді) айтып шығыңыз.
    
18. 
    Дауысты дыбыстырды қайталаңыз (ашық, қысаң, еріндік, езулік, жуан, жіңішке).
    
19. 
    Алфавит әріптерін атаңыз.
    
20. 
    Диктордың соңынан жеке дыбысты қайталаңыз.
    
21. 
    Сөзде оқитын дыбыс болса, оны 2-3 рет қайталаңыз.
    
22. 
    Сөздерді мұқият тыңдаңыз дыбыстығы жағынан орыс тіліне ұқсас сөздерді атаңыз.
    
23. 
    Суретте көрсетілген сөздерді атаңыз (керекті дыбысқа көңіл аудару).
    
24. 
    Сөздердің айтылуына көңіл аударып, аудитория ішін сипаттаңыз.
    
25. 
    Шағын мәтінді дауыстап оқыңыз.
    

Циркуль, чемодан, ілім, щетка, ырым, йод, көк, қанат, ләззәт, үлгі, намыс, мұғалім, ой, сағат, патша, рақат, өлең, табиғат, хат, яғни, юбка, шөл, ұйым, фонетика, дәріс, иық, жігіт, еңбек, жайлау, зерек, азамат, ғибрат, вагон, әдеп, бақыт, гүл, риза, экран.

У...ли, күм...н, с...нді, д...укес, д...реже, г...зет, з...улім, Күл...нда, с...рсенбі, к...лендарь, сір..., С...уле, дүд...м...л, ...ртель.

Күр...к, өлк..., бөб...к, Ақт...бе, көл...ңке, көб...л...к, көрк...м, өск...л...ң, бөлш...к, төрт...у, Ботаг...з, Ақб...п....

Кұнд...з, ұз...н, бүг...н, күлк..., бүрс...г...н, бұр...н, кұр...қ, бүлд...рг...н, мұр...ндық, түлк..., жұлд...з, құм...рсқа, жұд...р..қ, үск...р..к.

Баяу өскен жазғ... жыл... жел көк жас...л терек ағаштар...н...ң жас бұтағ...н д...р-д...р етк...зеді. Он...ң жайқалған жап...рақтар... б...р- б...р...н қағ..п ойнап, с...б...рлас...п тұрғандай. Ағаш арас...на ерк...н бойлай өскен алуан түрл... шөптер де бастар...н төмен и...п тұр.

(Н. Габдуллин.)

6 – жаттығу. Өлеңен жуан, жіңішке даусты дыбыстарды теріп, бөліп,жазыңыз:

Ана тілім

Сенсіз маған мағынасы жоқ ғаламның,

Ана тілім мейірімі анамның.

Ана тілдің құдіреті деп сенем.

Кеңістігін сезсем дархан даламның,

Тілім барда бақыттымын әр күні,

Сыңғырласын сәбилердің бал үні,

Аяғынан әлі де тік тұрмаған,

Толғандырады ана тілдің тағдыры.

(Г. Торғаев.)

7 – жаттығу. Ашық, қысаң дауысты дыбыстарды бөліп жазыңыз:

Бас,мыс, дыбыс, тұр, мол, бай, күн, бала, жыл, ол, ас, ал, алма, ұят, үш, ұшты, ұшқыш, ора, ойна, оймақ, ойла, одақ, ана, орман, сабақ, кәсіп.

!

10-жаттығу. Ай атауларын дұрыс табыңыз:

Нақарт, пақна, уарзын, арқаша, зақан, лежсантоқ, рымма, мысума, рқуқыйке, мазыт, деліш, суірә.
11- жаттығу.Мына мақалды үлгі бойынша жазыңыз:

Өмір- үлкен мектеп

Мектеп – кеме, білім теңіз.

Үлгі: – дауысты дыбыс

І дауыссыз дыбыс

Мысалы. Мен – І -, білім І -І-І .

Үлгі: суретші

Жуан д.д. жінішке д.д. қатаң д.д. Ұяң д.д. Унді д.д.
-- е, і с,т,ш -- Р, у
Абырой, жағдай, думан, шәкірт, айтыс, белес, жүлде, қырау, мәңгі,сыншы.

13-жаттығу.Жуан, жіңішке түбірлі сөздері бөліп жазыңыз:

Мектеп оқушы, Отан, ел, мемлекет, ұстаз, тәуелсіз, мұғалім, шәкірт, Астана, әдемі, бала, қыз, сұлу, үлгілі, халқы, ұлты, тәртіпті, сүйеді, дарынды.

Бағила, Асқар, Қайсар, Темір, Күләндә, Әмзә, Бәтес, Ғарифолла, Ғайни, Үміт.

А...ша, басты..., білі..., е...інші, ...елдім, жа...сы, еті...ші, ...ітап, ...ала, ...она..., сызды..., ...ыры..., о...ы, о...ушы, та...та.

Б...ғы, ж...гір, ж...з, қ...лақ, ж...зім, ...кімет.

20- жаттығу. Көшіріп, әр сөзді буынға бөліп, буын түрін анықтаңыз:

Жастық шақ - өмірдің ең бір ғажайып кезеңі. Жалын мен оттан жаралатын, бойындағы қуаты тасып, көңілі алып ұшатын, сан саққа жүгіретін, санасын жүгендеуге дес бермейтін уақыт. Азаматтың сілкінетін, жігерленетін, тепсе темір үзетін шағы да – жастық шақ.

21 – жаттығу. Кесте бойынша мысал келтіріңіз:

Үлгі: А/Б/А – ғы/лым/ға

ТАА, А/А/А/Т, Б/Б/Б, Б/А/Б, А/А/Б/Б, А/Б/А/А, Т/А/Б, Б/Б/А/А, А/А/Б/А.

22-жаттығу. Сөйлемдерді толықтырып, асты сызылған сөздерді буынға бөліңіз:

Біздің жатақханамыз .... . Апам .... жұмыс істейді . Олар .... тапсырма алған. Кітапты жыртпай,бүктемей, .... ұста. Өздерінен .... кісілерді сыйлайды. Ата-аналары балаларын мақтаныш .... . Ана тілінде .... .

Класс, металл, грамм, тест, мәтін, прогресс, ведомость., разьезд, повесть, авантюрист, киловатт .

Балл, милиграмм, килограмм, сьезд, подьезд.

Институт, көлік, пеш, тас, сурет, куәлік.

Шөл, су, қар, уәде, дала, көше, алаң.

Кітап, тақта, жүрегі, шабу, қыздар, барыс, күрегін, он ғасыр, сөзшең, кеуіп, жүз жыл, тез шық.

Қосжан, ортаң қолдай, Есенкелді, мен көрдім.

Затпен, қашса, тұзсыз, клубқа, көзсал, жұмысшы. Бағдатта, жазда, бір күнгі, қағаздың, этажға, көк жиек, бұрынғы, тас жол, балалық, қалаға, Есжан.

Түрік тұқымдас Қыпшақтар Оңтүстік-Шығыс Еуропаға осы күнгі Қазақстан жерінің Солтүстік Батыс өңірінен келген. Оныншы ғасырда Еділ бойына жеткен.

Содан кейін түрік тұқымдас печенег елдерін қуып, Дон мен Еділ өңіріне беттеп барған. Он бірінші ғасырдың орта ішінде Днепр өзеніне барып тоқтаған. Ғасырлар бойы әдеттенген тәсілдері бойынша, шабатын жауына жоқ жерден тиіп, заматта ғайып болып, үнемі ат үстінен түспей үйренген көшпелі елдің жігіттері шынында соғысқа әбден үйренген, ұзақ жорықтарға шығып жүрген нағыз жау жүрек жауынгерлер еді. Жасынан садақ атып, арқан тастап баулыған, қыпшақ сыпайлары ұшып бара жатқан құсты көздемей атып түсіретін шетінен мерген болатын.
29-жаттығу. «Бұл мамандықты тандағамын .... » деген тақырыпқа шығарма жазып, үндестік заңына қатысты сөздердің астын сызыңыз.
30-жаттығу. Біріңғай жуан, жіңішке дыбысты сөздердің астын сызыңыз.

Адамның басшысы – ақыл,

Жетекшісі – талап,

Шолушысы – ой,

Сынаушысы – халық,

Қорғаушысы – сабыр,

Қорғанышы – мінез,

Ең қымбаттысы – ар,

Таусылмайтыны – арман,

Барлығынан қымбаттысы - өмір.

(Ш.Уалиханов.)
Фонетика тарауы бойынша оқыта үйрету ойындары.

I. « Домино » ойыны

Құрал – жабдығы

1. 
   Бір бөлігінде дауысты және екінші бөлігінде дауыссыз дыбыстар жазылған домино тасы.
   

2.Бір бөлігі бос, екінші бөлігінде дыбыс жазылған

3.Екі бөлігі де бос домино

Сынып екі немесе үш топқа бөлініп, әр топқа домино тастары таратылады.

1. 
   Алдымен екі бөлігі де бос домино тасы ортаға қойылады.
   
2. 
   Қай топта бір бөлігі бос, екінші бөлігінде дыбыс жазылған домино болса сол топ бастайды және жазылған дыбыстың қасиетіне тоқталып өтеді.
   

3. 
   Келесі топ езулік дыбыс болатын кез келген әріпті алып ойынды әрі қарай жалғастырады және доминоның екінші бөлігіндегі дауыссыз дыбыстың қасиетіне тоқталады.
   
4. 
   Егер доминоның екінші бөлігі бос болса, онда кез келген дыбыстан бастауға болады.
   

2 – бөлігінде А – дауысты, жуан, ашық, езулік.

2 – бөлігінде к – дауыссыз, қатаң, шұғыл.

II. «Бақытты сәт» ойыны

1. 
   Кішкене бөшке
   
2. 
   Секундамер
   
3. 
   Ортақ бағалау парағы
   
4. 
   Фишкалар
   
5. 
   Үй тапсырмасы (әр топқа 2 сұрақтан)
   
6. 
   Сайыс тапсырмалары
   
7. 
   Жауап үлгілері
   

Сынып екі топқа бөлінеді, әр топтың өз басшысы және атауы болады.

1. гейм. «Бой сергіту»

Әр топқа фонетика саласы бойынша 10 сұрақтан беріледі, оларды талдауға 5 минут беріледі. Ал, бәсекелес топ жауаптың, дұрыстығын үлгі бойынша қадағалап отырады.

2. гейм. «Бөшкеден шыққан әріптер»

Топтар бөшкеден әріптер жазылған шарлар алып шығып, қандай әріп алса сол әріптін, қасиетіне тоқтала отырып шағын әңгіме құрастырады.

3. гейм. «Жұмбақтас»

Мұнда жүргізушінің сұрағына жылдармырақ жауап берген то п ұтады. Егер жауап дайын болса, топ көк жалаушаны көтереді.

4. гейм. «Сен- маған, мен саған»

Әр топ үйден дайындап әкелген қызықты сұрақтарын қояды.

5. гейм. «Суреттен сөйлейміз»

Топтарға әріптер бәріледі, сол әріптердің қасиетін суретпен салып көрсетуі қажет

Мысалы: кез келген дыбыстың суретін салатын болсақ

Көз – ашық, қысаң

Мұрын – жуан, жіңішке

Ерін – езулік, еріндік

Қыз – дауысты, ұл- дауыссыз дыбыстар.

А дыбысы: дауысты –қыз,

Ашық- қөз,

Жуан- мұрын,

Езулік – ерін бейнесі

2,3,4,5-ші геймдерді талқылауға 1 минуттан беріледі. Егер бірден жауап бермесе, онда осы үнемделген уақытын топ басқа сұрақты талдағанда пайдаланады. Әрбір дұрыс жауапқа топ 1 фишка алады.

Оқушыларларға қызықты сөз тізбесі құру

Ұсынылады. Шарты: Біріншіден, сөз тізбегінің әрбір сөзі бірдей дыбыстан басталады. Екіншіден, сөз тізбегі ақыл, нақыл мақал сөз болып келуі тиіс. Қызықты сөз тізбегін екі түрлі әдіспен жасауға болады.

Бірінші жолы: өзгертуге оңайлы кез келген мақал мәтелді алып, құрамындағы сөздерді бір дыбыстан жазу қажет.

Мысалы: Жаман достан жау артық – Жаман жолдастан жау жақсы.

Мысалы: Әлди - әлди, әлдилеп, әнмен әжем әлпештер.

Оқушыларларға өлең жолдары немесе мәтін беріледі, бұл тапсырмада қазақ тіліне тән дыбыстар ауыстырлып жазылады. Оқушылар сол әріптерді тауып жазуы қажет.

Ана тылұн – арің біл

1. 
   түрі. Оқушыларларға әр түрлі буындар таратылып беріледі. Осы берілген буындарды қолданып отырып сөздер құрайды және шағын әңгіме құрау тапсырылады. Сонымен қатар буын түрлеріне тоқталып өтеді.
   
2. 
   түрі. Бір оқушы кез келген сөзді алып буынға бөледі, келесі оқушы сөз қандай буын түріне аяқталса, сол буыннан сөз құрап талдайды. Сөздер бір сөз табынан болуы қажет.
   

Бірінші ойыншы кез келген зат есімді ойында ұстап, дауыстап айтпай, тақтаға сол сөздің, бірінші әрпін жазып қояды. Айталық, ойлаған сөз «әке» болса, «ә» деген әріпті ғана салады. Екінші оқушы «ә» деген әріпті қарап жіберіп, «ә» ден басталатын мүлдем басқа сөзді өзінше ойлап тауып, бірақ дауыстап айтпастан салады - әт... екінші баланың ойлаған сөзі- «әткеншек».

Үшінші бала «әт» деген буынға қатысты дыбысты тағы өзінше табады. Оның ойлағаны «тәте»деген сөз. Сөйтіп, бұл да үнсіз тақтаға барып, «әт» деген буыннын, алдына «т» әрпін тіркейді де, орнына отырады, осыдан ойыншылар «тәт»/е/деген сөзді басқа мағыналы сөзге бұрып әкете алмаса, жеңілелді.Ал соңғы «т» деген әріпті салған бала жеңіледі сөйтіп,өзінің ойлағаны «тәте» деген сөз екенін хабарлайды.

VII. «Аквариум тәсілі»

Ойынның жүру барысы

Сынып топтарға бөлініп, шеңбер немесе шаршы бойына орналасады. Әр топ арасынан өздерінің көзқарасын білдіретін «өкіл» сайлайды. Мұғалім фонетика бойынша тапсырмалар ұсынады, оны топ өз ішінде талдайды. Ортақ пікірге кейін, сыныптың ортасына әр топтың « өкілдері» жиналады.

« Өкілдер» сөз алып, әрқайсысы өз тобының көзқарасын білдіріп, сұрақтарға жауап береді. Топ мүшелері өз өкілдеріне кішкене қағазға жазып, нұсқауларын бере алады. Аса күрделі жағдайларда «өкіл» тайм- аут алып, өз тобына келіп, ақылдасады. Тайм – ауттар санын мұғалім белгілейді.

Талқылау аяқталған соң, оқушылар қызметі бағаланады.

Фонетикалық талдау үлгілері (I нұсқа)

Талдау реті:
1.Сөзді буынға бөліп, буын түрін анықтау.
2.Сөз құрамымынан дауысты дыбыстарды тауып, оларды тілдің, жақтық, еріннің қатысына қарай талдау.
3.Сөз құрамынан дауыссыз дыбыстарды тауып, қатаң, ұяң, үнді дауыссыздың қайсысына жататынын анықтап, жасалу жолын да көрсету.

4.Сөз құрамындағы дыбыс пен әріп санына анықтау.

Талдау үлгісі :

[ұ] – дауысты, жуан, қысаң, еріндік

[л] – дауыссыз, үнді, тіл ұшы

[ы] – дауысты, жуан, қысаң, езулік

[н] – дауыссыз, үнді, тіл ұшы

[ш] – дауыссыз, қатаң, тіл алды

[а] – дауысты, жуан, ашық езулік
Сөзде 8 дыбыс, 8 әріп бар

А) сөздің 1 – буындағы ұ ерінді дауыстының әсерінен

2 – буынғы ы дыбысы ұ болып айталады құ – лұн – шақ

ә) сөздің үш буынға да дауысты дыбыстардың жуан болуы үндестік заңына жатады.

Сатылай комплексті талдау (II нұсқа)

___________________ Мемлекетке

жіңішке буынды сөз. Себебі, сөздің құрамындағы

дауыста дыбыстар жіңішке.

2.Бұл сөз мем – ле – кет – ке – 4 буынға бөлінеді себебі сөздің құрамында 4 дауысты дыбыс бар.

Мем, кет – буындары бітеу буындар, себебі буындар дауыссыз дыбыстардан басталып дауысты

дыбыстарға аяқталып тұр!

3. Бұл сөз

Мем –

Кет –

4.Қазақ тілінде сөз екпінінің орны біршама тұрақты.

Сөзге қосымша жалғанған сайын екпін сөздің соңғы буынына қарай ығысып отырады. Сондықтан бұл сөзде сөз екпіне ке буындағы е дауысты дыбысына түседі.

5.Сөзде буын үндестігі бар. Түбірдің соңғы буыны – кет жіңішке болғандықтан оған жалғанатын

қосымшаның /- ке / жіңішке

нұсқасы келіп тұр, сондықтан жуан

/- қа / нұсқасын алмаймыз.

Мемлекет + ке - / - қа /

6. Сөзде дыбыс үндестігі бар. Түбір мен қосымшаның арасында ілгерінді ықпал бар. Түбірдің соңғы дыбысы т қатаң болғандықтан, өзіне

жалғанатын қосымшаның / -ке / қатаңнан басталатын нұсқасы келуін талап етіп тұр, сондықтан біз оның / - ге/ ұяңнан басталатын нұсқасын алмаймыз

_________________ Мемлекетке

1.жің. б.с.

2.Мем – ле – кет – ке

3.Мем

Ле

Кет

4.Мемлекетке

5.Мемлекет + ке /қа/

6.Мемлекет + ке /ге /

Бақылау тест

1.Қатаң мен ұяң дауыссыздар қатар тұрған сөзді табыңыз

А) Тоқтау

ә) әдепті

б) талдау

в) ырыстан

г) арнау

2.Тұйық буында сөзді табыңыз

А) мал

Ә) бұзау

В) ақ

3.Тасымалданбайтын сөзі бар сөйлемді көрсетіңіз

А) Осы Адам үш түрлі шөп жинады

Ә) Мұқанның жасы қырақ беске келген

Б) Жасына, кәріңе саулық берсін

В) Қалаға барып, ескі достарына жолақты

Г) Дүниеде түрлі адамдар кездеседі

4.Үндестік заңына бағынбайтын сөзді табыңыз

А) рельске

Ә) көйлекшең

Б) діндар

В) хатты

5.Басы үнді, аяғы үндіге аяқталатын сөзді көрсетіңіз

А) соқ

ә) сақ

в) елін

6.Езулік дауысты сөзді табыңыз

А) жеміс

ә) жону

в) мүше

7.Бітеу буында сөзді табыңыз

А) Сары

ә) жігер

в) әдет

8.Дұрыс жазылған сөзді көрсетіңіз

А) лагеры

ә) лагерьы

б) лагарды

в) лагері

г) лагерьі
9. «Астанаң,» сөзіндегі буын үндестігіне ықпал жазушы дыбысты кқрсетіңіз

А) т

Б) н

Г) ң

А) шы

б) ке

г) діктен

11.Пікірдің авторын белгілеңіз

А) К.Аханов

ә) Б. Момышұлы

б) А. Құнанбаев

в) С. Мұқанов

г) М Әуезов

12.Үш буынды әрі бірыңғай бітеу буыны қайсысы, табыңыз

А) дәнігу

Ә) талапай

Б) дәстүрлі

В) тайсалмау

Г) талқурай

13.Қате тасымалданған қатарды көрсетіңіз

А) Махам – бет

ә) 25 - %

б) Ду - лат

в) Есе – най

г) Доспан - бет

14. «Досжан» сөзіндегі үндестік орнын көрсетіңіз

А) біріккен сөзде

ә) қос сөзде

б) сөз тіркесінде

в) түбір сөзде

г) туынды сөзде

15.Түбір сөз қатаңға бітсе, қосымша қандай дыбыстан басталатынын анықтаңыз

А) жіңішке дауыстыдан

ә) үндіден

б) дауыстыдан

в) қатаңнан

г) ұяңнан

16. «Мейірімді» сөзіндегі дауысты дыбыстар санын табыңыз

А) 2

б) 1

г) 5

А) Бекболат

ә) Біржан

б) Бауыржан

в) Балуан Шолақ

г) Бейімбет

18.Ашық буынды сөзді табыңыз

А) кітапты

ә) ұшқыш

б) қысқы

г) мұражай

19. Тасымалдауға келмейтін сөзді көрсетіңіз

А) аудан

б) тарих

г) береке

20.Кейінді ықпал табыңыз

А) ашса

б) таңертен

в) әрқалай

г) бетеген

21. Бас әріппен жазылатын сөзді анықтаңыз

А) тарбағатай

ә) су

б) мекеме

г) жер

А) өмірсіз

ә) туынды

б) жазғы

г) егеменді

23.Қысаң дауысты дыбыстарды көрсетіңіз

А) ә, ү, ы, э

ә) ы, ұ , и,і

б) а, ә, и,і

в) э, е, ү, о

г) ү,у, е, о

24.Соңы үндіге аяқталатын сөзді көрсетіңіз

А) Көрпеш

ә) Міндет

б) Қозы

г) Аған

А) әдемі сурет

ә) кішіпейіл бала

б) кешегі оқиға

в) құрметті

г) аяулы Сәния

26.Қай дыбыс сөздің соңына келмейді, табыңыз

А) о

б) а

г) і

А) ойлан

б) орда

г) істе

А) қатаң

б) қысаң

г) дауыссыз

29.Алфавиттің 10 – ыншы әріпті белгілеңіз

А) г

б) д

г) ж

А) 4

б) 3

г) 2

1В 16в Ескерту : Дұрыс жауаптар бойынша

2 В 17ә тестті бағалау

3а 18в «5» - 30- 28

4б 19ә «4» - 27-25

5а 20ә «3» - 24- 19

6б 21а «2» 18 -0

7г 22г

9ә 24г

11г 26а

13ә 28в

15в 30г

Тапсырмалар екі бағандағы бір-бірімен мағынасы, мазмұны бойынша озара байлалнысқан фактілерді, мәліметтерді табуға құрылған.

I. Дыбыстарды ажыратыңыз

1. жуан дауыстылар а) а, о, у, ұ,и

2. жіңішке дауыстылар б) ә, ө,ү,і,е,и,у
II. Буынға ажыратыңыз

1.бор,тор,көл а) тұйық буын

2. от,өк,ор б) бітеу буын
III Қажетті әріпті жазыңыз

1......ке,......мір а) а дыбысы

2.......на,.......қын б) ә дыбысы
VI. Дыбыстарды ажыратыңыз

1.дауысты дыбыс а) а,ә,ы,і

2.дауысыз дыбыс б)п,қ,ғ,д
V. Ажыратыңыз

1.фонетика................. зерттейді а) дыбыстар

2.дауысты дыбыстар............. құрайды б) буын
VI. Дыбыстар бөлінуін ажыратыңыз

1.дауысты дыбыстар бөлінуі а) ашық, қысаң,жуан,жіңішке

2.дауыссыз дыбыстар бөлінуі б) қатаң,ұяң,үнді
VII. Орфографиясы дұрыс сөздер

1.айтылуы бойынша жазылған сөздер а) қүлын,жұлдыз,бөрік

2.жазылуы бойынша жазылған сөздер б) күдүк,көрүк,орұн
VIII. Дауысты,дауыссызды ажыратыңыз

1. 
   Дыбыстың кедергіге ұшырамай шығуы а) дауысты дыбыс
   
2. 
   Дыбыстың кедергіге ұшырап шығуы б) дауыссыз дыбыс
   

IХ.Буын түріне ажыратыңыз

1.А, ВА а) бітеу

2.ВАВ,ВАВВ б) ашық буын

1.құлақпен естиміз а) дыбыс

2.көзбен көреміз б) әріп

ХI. Ажыратыңыз

1.Буын, екпін, тасымал а) фонетика саласы

2.жуан, жіңішке, ашық, қысаң б) дауысты дыбыс

1.сөз ішінде буын құрайды а)дауысты

2.буын құрай алмайды б) дауыссыз
ХIII. Ажыратыңыз

1.екпін сөзді соңғы буынына түседі а) орыс тілінде

2.екпін сөз мағынасына қарай түседі б) қазақ тілінде
ХIV. Ажыратыңыз

1.дауысты дыбыстар а) екпін қабылдайды

2.дауыссыз дыбыстар б) екпін қабылдайды

ХV. Ажыратыңыз

1.Жақтың тар ашылуы арқылы

жасаған дауысты дыбыстар а) ашық

2.Жақтың кең ашылуы арқылы

жасалған дауысты дыбыстар б) қысаң

I. 1 - А, 2- Б

II. 1 –Б,2 - А

III. 1 –Б, 2 -А

IV. 1 –А, 2 - Б

V . 1 –А, 2 -Б

VI . 1 –А, 2 -Б

VII . 1 –Б, 2 -А

VIII . 1 –А, 2 -Б

IX. 1 –Б, 2 -А

X. 1 – Б , 2- А

XI. 1 –А, 2-Б

XII. 1 –А, 2-Б

XIII. 1 –Б, 2- А

XIV. 1 –А, 2 -Б

XV. 1-А, 2-Б

Тест сұрағына жауап қандай бір факты, заң мағынасы, ережелері болады.

Мұнда нақты сұраққа бір жауапты білу тексеріледі.

1.____________________тіл дыбыстарын зерттейді.

2.Дыбыстау мүшелері үш топқа бөлінеді _______________________

3.____________________айтуға, құлақпен естуге болады.

4.____________________көруге,жазуға болады.

5.Әріптің рет-ретімен тізілген жиынтығын___________________дейміз.

6.Дыбысты айтқанда ауа дауыс шымылдығынан кедергісіз еркін шығатын дыбыстарды_________________дейміз.

7.______________________сөздегі бір дауыстының немесе дауысты мен дауыссыздың бөлшектеніп айтылуы.

8.______________________дыбыс буын жасай алады.

9.Дауыстыдан басталып, дауыссызға аяқталған буын________________ деп аталады.

10._______________________дыбыстар дегеніміз өкпеден шыққан ауаның кедергіге ұшырап жасалатын дыбыстар.

11.Сөз ішіндегі сөз бен сөз арасындағы дыбыстардың бірімен-біріне ұқсауын ______________________________деп атаймыз.

12.Үн мен салдардың қатысы арқылы жасалған дауыссыз дыбыстарды ____________________________ дауыссыздар деп атаймыз.

13.П, Ф, К, Қ, Т, С, Ш, Щ, Х, Ц, Ғ_____________________ дауыссыз дыбыстар.

14.Жуан дауыссыз

дыбыстар____________________________________________

15.Сөйлеу дыбыстарын жасаудағы дыбыстау мүшелерінің қызметін ______________________________________________ дейміз

16.Қазақ тіліне тән дыбыстарды жаз ______________________________________

17.Жазып келе жатқанда сөз жолға сыймай қалса, тұтас бір буынды немесе көп буынды екінші жолға көшіруді_____________________________________ дейміз

18.Ә, Ө, Ұ, І, Е, Ұ,(И), (У)_______________________ дауыстылар.

19.Қазақ тілінде__________________________ әріп бар.

20.__________________________ әріптері дауысты және дауыссыз дыбыстарда көрсетеді.

21.Жуан сөздерге жуан, жіңішке сөздерге жіңішке буынның жалғануын _______________________________ заңы дейміз.

22._____________________ дегеніміз тілдің ұшы кейін тартылып, үсті дөңгелену арқылы жасалған дауысты дыбыстар.

23.Дауыссыздан басталып, дауыссызға аяқталған, ВАВ- буынды ______________________________ дейміз.

24.Жақтың кең ашылуы арқылы жасалған дауысты дыбыстар ______________________________ дауыстылар.

25.____________________________ дыбыстардың жазудағы таңбасы.
Тест жауаптары.

1.фонетика

2.тыныс алу, тамақ қуыс

3.әріп

5 алфавит

6 дауысты

7 буын

9 тұйық

11 дыбыс үндестігі

12 ұяң

13 қатаң

15 артикуляция

16 қ ғ і ы ұ ү ә ө ғ

17 тасымал

18 жіңішке

19 42

21 сингармонизм заңы

22 жуан

23 бітеу

25 әріп

5- 25-24

3- 17-13

2. «Алға» журналы № 3 – 4, 2004 жыл

3. Әбдібекқызы К. Оқушылардың көркем шығармашылық қәбілетін дамыту.

Алматы: 1994 ж – 78 б

4. Әбуханов Ғ. Қазақ тілі . Алматы: Мектеп, 1997 ж – 280 б

5. Бектұров Ш.Т. Қазақ тілі. Алматы: Мектеп, 1998 ж – 180 б

6. Бектұров Ш.Т. Қазақ тілінің қолданбалы грамматикасы. Астана: 2003,380 б

7. Белбаева М. Қазақ тілінен дәріс. Алматы: 1995 ж – 62 б

8. Бейсенбаева К.А. Қазіргі қазақ тілінің фонетикасы. Алматы: 1973 ж

9. «Жас талап» жорналы № 3. 2004 ж

10. Ишмұхамбетов Д. Қызықты грамматика. Алматы: 1995 ж – 286 б

11. Қалиев Б. Қазақ тіліндегі дауысты дыбыстардың редукциясы. Алматы: 1984 ж – 135 б

12. Кеңесбаев С., Мұсабаев Т. Қазіргі қазақ тілі фонетикасы. Алматы: 1996 ж – 162 б

13. Мырзабеков С. Қазақ тілі фонетикасы. Алматы: Қазақ университеті 1993 ж – 135 б

14.Оралбаева Н. Практикалық қазақ тілі. Алматы: 1993 ж – 271 б

15. Шакирова Ж. Қазіргі қазақ тілі. Алматы: 2004 ж – 91 б

16. Қазақ тілі мен әдебиеті орыс мектебінде жорналы, 2001 № 3 18 – 20 б, 2002 ж № 2, 30 – 32 б, 24 – 26 б.

17. Оралбаева Н. Орыс тіліндегі мектептерде қазақ тілін оқыту әдісшемесі. Адматы: Анатілі 1996 ж

18. Жұбанов К. Қазақ тілі жөніндегі зерттеулер, 1996 ж

19. Кеңесбаев І., Мұсабаев Ғ. Қазіргі қазақ тілі. Лексика, фонетика. 1962 ж

20. Джунусбеков А. Сингармонизм в казахском языке 1980 ж

21. Томанов М. Қазақ тілінің тарихи грамматикасы 1981 ж

22. Ысқақов А. Қазақ тілінің фономорфологиялық тарихи тұрғыдан сараптау

23. Қазақ тілін үйрену курсының программасы. Алматы: «Мектеп» 1987 ж

24. Н.Қ. Мухамадиева, Н.Ә.Үстемір. Қазақ тілі. Алматы: 2006 ж 9б, 131б

25. Қазақ мақал – мәтелдері Құраст: Ж. Малайсарин. Алматы: Ана тілі 2006 ж, 11б, 49б, 91б

26. Н. Уәли «Ө.Қыдырбаев. Қазақ тілі (сөз мәдениет)». Алматы: Мектеп

2006 ж – 118б

27. К.Сариева Қазақ тілі . Алматы. Білім 1997 ж 9-11б

28. Шакирова Ж.Ж. Алматы 2004 ж 1-24б

29. Дюсебаев С., Байтелеуова Т. Қазақ тілі. Алматы: «Мектеп» 2007 ж 7-8б,

30. Асқарбаева А. Қазақ тілі оқулығына методикалық нұсқау. Алматы. Рауан

31. Джунисбеков А., Зайцев Н.А. Қазақ тілінің оқу тәсімі. Алматы 1991 ж

32. Қазақ тілінің орфографиялық сөздігі. Алматы «Қазақстан» 1988 ж

33. Кожахметова Хадиша. 40 уроков казахского языка. Алматы «Жалып» 1989ж 22 – 25б

34. Нұртазина Р. Қызықты грамматика, Алматы. Мектеп, 1970 ж