Сабақ тақырыбы: Дүниетаным мен дін (5 сағат) Қазақстан территориясына әлемдік діндердің таралу жолдары қандай?

Кесте «Діндер»

Христиан діні ең көп тараған діндердің бірі, ол алғаш Палестина жерінде б.з.б І ғасырда пайда болды. Христиан дінін алғаш ұстанған еврейлер болды, бірақ біраз уақыттан соң бұл дін көп ұлтты қамтыды. Қазақ жеріне V ғасырда несториандық бағыттағы христиан діні аздап таралды. VII—VIII ғасырларда Жетісу мен Оңтүстік Қазақстан жерінде христиандық шіркеулерді көптеп салған. Алдымен христиандықты қабылдаған қарлұктар болған, шіркеулер Тараз, Мерке, Қойлық, Жамұқат, Науакент, Фараб, т.б. қалаларды қазғанда табылды. XIV ғасырда қазак жерінен жүріп өткен Вильгельм Рубрук Қойлық қаласында (Іле жазығы) қасиетті Матвейдің монастыры болғанын хабарлайды.

IX ғасырдан бастап қазақ жеріне орныққан мұсылман діні христиандықты ығыстыра бастады. Христиан шіркеулері көп жерде мешітке айналдырылды. Кей жерлерде христиандық пен мұсылмандық қатар өмір сүрді. Бірақ монғолдардың жаулап алу кезеңінде (XIII ғасырда) христиан дінінің ықпалы қайта күшейді. Өйткені кезінде монғол хандарының біразы христиан дінін қабылдаған болатын. Жалпы, христиан діні қазақтың оңтүстік, оңтүстік-шығыс, шығыс аймақтарындағы ру-тайпалардың арасында әр жерде қауым болып, бірде әлсіреп, бірде күшейіп, XIV ғасырдың соңына дейін өмір сүрді. Олардан қалған тарихи жәдігерлер археологиялық қазбалардан белгілі шіркеулер қалдығы, сирия тілінде қағазға, қышқа жазылған христиандық уағыздар, крест рәміздер, иконалар, металл крестер және ортағасырлық авторлардың мәліметтері. Несториандық христиан дінінің ең бір кең тараған белгісі — крест пен көгершін.


Ислам діні

Ислам дінінің тарихы Солтүстік Араб өлкесінен басталды.VII ғасырдың басында Мұхаммед пайғамбар Аллахты тану жайлы алғашқы уағыздарын айта бастады. Мұхаммед пайғамбар қайтыс болғаннан кейін оның жолын жалғастырушы халифтер тұсында араб тайпалары түгел ислам дініне көшіп болды да, енді сыртқы елдерді исламға қарату басталды. Ислам дінін қабылдауға қарсылық көрсеткен халықтарға қарсы «ғазауат» соғыс жариялады.

Ислам діні қазақ жеріне VIII ғасырдан бастап ене бастады. Ислам, алдымен, Оңтүстік Қазақстан мен Жетісу жеріне таралды. X ғасырда ислам діні Қарахандар мемлекетінің ресми дініне айналды. Ислам дінінің қазақ жерінде орнауы халықтың рухани, идеялық жағынан бірігуіне, ынтымақтасуына жағдай жасады. Мұсылмандық: кентті (қалалы) өңірлерде, ең алдымен, оңтүстікте, содан соң Жетісуда таралып орнықты. Орталық, шығыс, солтүстік, батыс аймақтарындағы көшпелі, жартылай көшпелі казақтар арасында ислам діні XII ғасырға дейін біртіндеп таралды. Исламның адамды жақсы істерге, ой тазалығына, қарапайымдылыққа, шыдамдылыққа тәрбиелеуі — қалың бұқара арасында бұл дін уағыздарының кең таралуына жағдай жасады.

1.Дерекпен жұмыс

А) Әлемдік діндер Қазақстанға қандай себептерден тарады?

Ә) Әлемдік діндер Қазақстанға қандай өзгерістер әкелді?

Кескін картамен жұмыс

А) Картаға ортағасырлық қалаларды орналастыр

Ә) Қазақстан жерінде діндерінің таралу жолдарын көрсет

Б) Әр діннің ортағасырлық қалаларда орналасқанның белгіле

Балл	Дескрипторлар
2	Картаға ортағасырлық қалаларды орналастырды
2	Діндердің таралу жолдарын көрсетеді
2	Қалаларда діндердің орналасқаның белгілейді

Тапсырма: мәтінді толықтыр.
Буддизм
Буддизм діні тұңғыш әлемдік дін – будда діні біздің дәуірімізге дейінгі ......... ғасырда көне .................. пайда болды. Будда діннің негізін қалаушы ........................ ......................

. ................. жолы арқылы түркілер даласына жаңа дәуірдің бас кезінде ................. діні де тарала бастады. Әсіресе .......-........ ғасырларда соғды, парфия және қаңлы ............... ........................... белсенді әрекеттер жасады. Мұқан қаған .............. дінін қабылдап, буддалық .......................... кітаптарды ............... тіліне аудартқаны белгілі. Бірақ, будда дінінің ........... ғасырға дейін қоғамға елеулі ықпалы болмады. Тек ........ ғасырдың алғашқы жартысында ғана ........ түркілердің кейбір ел басшылары будда дінін қабылдап, оның орнығуына ынта білдірді. Буддашылар ........... құрып, осы ........... мемлекеттік дінге айналдыруға жасаған ұмтылыстары туралы деректер жеткізіледі.

Түркі кағандарын буддизмнің: «Адам ................, ............ айтпа, ............ жасама, ................ ........................ ішпе» деген ........................... қызықтырған болса керек. Будда храмдары (ғибадатханасы) Жетісу жерінде ......................., ......................... қалаларынан табылды.


Несториандық бағыттағы христиан діні

Христиан діні ең көп тараған діндердің бірі, ол алғаш ......................... жерінде б.з.б ....... ғасырда пайда болды. Христиан дінін алғаш ұстанған ..................... болды, бірақ біраз уақыттан соң бұл дін көп ................... қамтыды. Қазақ жеріне ........... ғасырда .......................... бағыттағы христиан діні де аздап таралды. Христиан дінінің ............................... ағымы .......—............. ғасырларда ........................... мен ...................... Қазақстан жерінде христиандық ............................. көптеп салған. Алдымен христиандықты қабылдаған ............................ болған, шіркеулер .................., ..............., ................., ................., ....................., .................., т.б. қалаларды қазғанда табылды. .............. ғасырда қазак жерінен жүріп өткен Вильгельм Рубрук ................... қаласында (Іле жазығы) қасиетті Матвейдің ............................ болғанын хабарлайды.

........... ғасырдан бастап қазақ жеріне орныққан .............................. діні христиандықты ығыстыра бастады. Христиан ............................ көп жерде мешітке айналдырылды. Кей жерлерде ......................... пен ......................... қатар өмір сүрді. Бірақ монғолдардың .............. кезеңінде (.......... ғасырда) ...................... дінінің ықпалы қайта күшейді. Өйткені кезінде ..................... хандарының біразы ...................... дінін қабылдаған болатын. Жалпы .................... діні қазақтың .................., .................-................, ............... аймақтарындағы ру-тайпалардың арасында әр жерде ............... болып, бірде әлсіреп, бірде күшейіп, ........... ғасырдың соңына дейін өмір сүрді. Олардан қалған тарихи .................. археологиялық қазбалардан белгілі .................... қалдығы, .............. тілінде қағазға, қышқа жазылған христиандық .................., крест рәміздер, ................, металл крестер және ортағасырлық авторлардың .............. . Несториандық христиан дінінің ең бір кең тараған белгісі — ............ пен ...................... .
Ислам діні

Ислам дінінің тарихы .................. ............. өлкесінен басталды. .......... ғасырдың басында ............................. пайғамбар Аллахты тану жайлы алғашқы ....................... айта бастады. .......................... пайғамбар қайтыс болғаннан кейін оның жолын жалғастырушы .................... тұсында араб тайпалары түгел .............. дініне көшіп болды да, енді сыртқы елдерді ............... қарату басталды. .............. дінін қабылдауға қарсылық көрсеткен халықтарға қарсы «................» соғыс жариялады.

Ислам діні қазақ жеріне ....... ғасырдан бастап ене бастады. Ислам, алдымен, ................ Қазақстан мен ................ жеріне таралды. .......ғасырда ислам діні .................... мемлекетінің ............ дініне айналды. Ислам дінінің қазақ жерінде орнауы халықтың ..............., ................. жағынан бірігуіне, ................................... жағдай жасады. Мұсылмандық: кентті (қалалы) өңірлерде, ең алдымен, ........................, содан соң ................... таралып орнықты. Орталық, ................, солтүстік, ............. аймақтарындағы көшпелі, жартылай көшпелі казақтар арасында ислам діні ........... ғасырға дейін біртіндеп таралды. Исламның адамды жақсы істерге, ой тазалығына, ......................, ....................... тәрбиелеуі — қалың бұқара арасында бұл дін ......................... кең таралуына жағдай жасады.

Глоссарий

Дін – религия;

Негізін қалаушы – основатель

Тарала бастады – начал распространяться;

дін уағызшылары – миссионеры (религиозные проповедники);

насихат – пропаганда;

орнығу, орнату – установить, укрепить, основать;

ілім – учение;

шіркеу – церковь;

Несториандық бағыттағы – несторианский толк;

ағым – течение;

уағыз – проповедь;

пайғамбар – пророк;

қарсылық көрсету – оказать сопротивление;

«ғазауат» - священная война против неверных;

исламға қарату – обратить в ислам;

ену – проникать;

ресми – официально, государственный;

мұсылманшылық – мусульманство;

рухани – духовный;

бірігу – объединяться;

ынтымақтасу – сотрудничать;

қарапайымдылық - скромный, простодушный;

шыдамдылық – терпеливость;

белгі – знак;

көгершін – голубь;

қасиетті – святой;

жалғастырушы – продолжатель;

Жаңа дәуір – новое эпоха (время);

Бас кезінде – в начале;

Үлгі – образец;

белсенді – активные;

әрекеттер – действия;

қоғам – общество;

елеулі – значительный;

ықпал – влияние;

алғашқы жартысы – первая половина;

кейбір – некоторые;

ел басшы – правитель народа;

ынта білдіру – проявить инициативу;

қауым – община;

мемлекеттік дін – государственная религия;

айналдыру – превратить;

ұмтылыс – ринуться, стремиться;

Тараған, тарау – распространяться;

пайда болу – появление, возникновение;

алғаш – первый;

ұстану – придерживаться (каких-то взглядов);

аздап – немного;

ығыстыру – вытеснять;

жаулап алу – завоевать;

жәдігер – ;

қазбалар – раскопки;

қалдық – остатки;

мәліметтері – информация;

өлке – край;

қайтыс болды – умер;

дамыған – развитый;

қала мәдениеті – городская культура;

жағдай – условие, положение;

өңір – окрестность;