Етістік шақтары (Времена глаголов)

Етістік шақтары (Времена глаголов):

- нақ (Түбір + а, е, й, ып, іп, п + жатыр/отыр/жүр/тұр) + Ж.Ж.

Мысалы: оқып жатырмын, бара жатыр.

- ауыспалы (Түбір + а, е, й) + Ж.Ж.

Мысалы: отырамын.
Келер шақ (будущее время)

- болжалды (Түбір + ар, ер, р) + Ж.Ж.

Мысалы: барармын.

- мақсатты (Түбір + мақ/мек, бақ/бек, пақ/пек + шы/ші) + Ж.Ж.

Мысалы: көрмекшімін.

- ауыспалы (Түбір + а, е, й) + Ж.Ж.

Мысалы: көрмемін.
Өткен шақ (прошедшее время)

- жедел (Түбір + ды/ді, ты/ті) + Ж.Ж.

Мысалы: жақсы көрдім.

- бұрынғы (Түбір + ған/ген, қан/кен, ып, іп, п) + Ж.Ж.

Мысалы: барған.

- ауыспалы (Түбір + атын, етін, йтын, йтін) + Ж.Ж.

Мысалы: келетін.

Етістік райлары (Наклонения глаголов):

Түбір + са/се + Ж.Ж. 

Мысалы (Пример разбора):

I жақ:	Мен барсам	Біз барсақ
II жақ:	Сен барсаң	Сендер барсаңдар
	Сіз барсаңыз	Сіздер барсаңыздар
III жақ:	Ол барса	Олар барса

Қалау (желательное)

ғы/гі, қы/кі + Т.Ж. 

Мысалы (Пример разбора):

I жақ:	Менің барғым келеді	Біздің барғымыз келеді
II жақ:	Сенің барғың келеді	Сендердің барғыларың келеді
	Сіздің барғыңыз келеді	Сіздердің барғыларыңыз келеді
III жақ:	Оның барғысы келеді	Олардың барғылары келеді

Тұйық етістік (Начальная форма глагола): Түбір + -У-(жұрнақ).

Мысалы: бару, жазу, айту.

Жылан шаққаннан кейін, алғашқы секундтарда саусақтармен басып, жараны ашыңыз, содан кейін уды ауызбен соруды бастаңыз. Қанды сұйықтықты кезеңді түрде түкіріп отырыңыз. Егер сілекей аз болып немесе ерінде, ауыз қуысында жаралар болса, ауызға аз мөлшерде су алып (су умен араласып) , 15 минут аралығында тоқтамай кезекпен уды сорып алу қажет. Бұл зақымдалған ағзадан удың 20-50 процентін жоюға мүмкіндік береді. Көмек көрсететін адам үшін, уды сорып алу мүлдем қауіпті емес, тіпті ауыз қуысында жара болса да. Егер зақым алған адам жалғыз болса, ол уды өзі сорып алу қажет. 

 Сонымен қатар, жылан және көптеген жәндіктер шағуынан болатын ауырсынуды азайту мақсатында, шаққан жерді бу үстінде ұстау қажет. 

Бекітемін

Директордың ОІЖ орынбасары

________Г.Е.Садуакасова

А) Білімдлік: Құрмалас сөйлемнің жасалу жолдары, түрлері туралы түсініктерін кеңейту. Құрмалас сөйлемнің (себеп салдар) түрлеріне лексикалық тақырыппен байланыстыра отырып мысал келтіріп, талдау жасап, олардың айырмашылығын таныту, өз ойларын жүйелі айтуға үйрету. Оқ жетпес туралы ерекше пікір қалдыру.

Мәдениетаралық қарым-қатынас бөлімі:Сыныптағы оқушылардың өздері тоқтаған қонақ үй туралы сөйлесімі.

• 
  Журналды толтыру, білімгерлердің сабаққа дайындығын қадағалау.
  
• 
  Білімгерлердің қызығушылығын ояту, сабаққа ынталандыру.
  

• 
  Құрмалас сөйлем дегеніміз не?
  
• 
  ҚС байланысу формалар?
  
• 
  Салалас құрмалас сөйлемдердің түрлері.
  
• 
  Себеп салдар құрмаласының жасалу жолы.
  

Өткен сабақты қорытындылау мақсатында

12- жаттығу. Көп нүктенің орнына ыңғайына қарай жайсөйлем ойлап тауып, себеп – салдар салаласқа айналдырып жазыңдар.

1. Ол ауданға жетуге асық, өйткені... 2. ...себебі ауыл онша алыс емес еді. 3. Қойға енді біз иеміз, сондықтан....4. одан әрі олар сөйлескен жоқ: ... 5. ..., жаңа туған баланың атын Сәтжан қойды. 6...., өйткен көптен көрмеген Нариманға жолығады. 7..., сондықтан шаршап келе жатқан Жанай қуанып кетті. (С.Бегалин)

5. Сенің (сіздің) өтінішің орындалды – Ваша просьба будет удовлетворена.

• 
  Өзгелік етіс.
  
• 
  Тақырып бойынша лексикалық бірліктер
  

Іс - әрекет бар да, сол іс - әрекетті орындаушы бар екенін және

       241-жаттығу.  Өздік етістерді көшіріп жазып, қосымшаларын дефиспен бөліп жазу.

(дәптермен жұмыс)

Үлгі:    сый-ын-а-ды   (-ын-өздік етіс жұрнағы,-а-көсемше ж.-ды-жалғау.)

жасыр-ын-ба-с (-ын-өздік етіс жұрнағы, -ба-белгісіздік есімдігінің жұрнағы,-с-есімшенің жұрнағы),  тарт-ын-шақ (-ын-өздік етіс жұрнағы,шақ-жалғау)

242-жаттығу. Өздік етіс жұрнағын жалғап, сабақты етістікті салт етістікке айналдыр.     (Кеспе қағазымен жұмыс)

Қонақ үйде кондитер цехы да жұмыс істеуде. Онда сауда

Қабылдау және орналастыру бөлімі қонақ үйге келген туристерді қабылдап,

Бекітемін

Директордың ОІЖ орынбасары

________Г.Е.Садуакасова

А) Білімдлік: жасалу жолдары, түрлері туралы түсініктерін кеңейту. Етістің түрлеріне лексикалық тақырыппен байланыстыра отырып мысал келтіріп, талдау жасап, олардың айырмашылығын таныту, өз ойларын жүйелі айтуға үйрету. Елордамыз туралы ерекше пікір қалдыру.

• 
  Журналды толтыру, білімгерлердің сабаққа дайындығын қадағалау.
  
• 
  Білімгерлердің қызығушылығын ояту, сабаққа ынталандыру.
  

• 
  Тест тапсырмасы
  

• 
  Буын шыққанда көрсетілетін алғашқы көмек
  

Бекітемін

Директордың ОІЖ орынбасары

________Г.Е.Садуакасова

А) Білімдлік: етістің жасалу жолдары, түрлері туралы түсініктерін кеңейту. Етістің түрлеріне лексикалық тақырыппен байланыстыра отырып мысал келтіріп, талдау жасап, олардың айырмашылығын таныту, өз ойларын жүйелі айтуға үйрету. Елордамыз туралы ерекше пікір қалдыру.

1. 
   Журналды толтыру, білімгерлердің сабаққа дайындығын қадағалау.
   
2. 
   Білімгерлердің қызығушылығын ояту, сабаққа ынталандыру.
   

• 
  Үйге берілген аударманы талқылау
  
• 
  Диктант
  

• 
  Үстеу.
  
• 
  Үстеудің тұлғалық түрлері.
  
• 
  Мағынасына қарай түрлері.
  
• 
  Үстеудің сөйлемдегі қызметі.
  
• 
  Үстеудің емлесі.
  

Негізгі үстеулер

Негізгі үстеулерге келесі сөздер жатады: әрең, азар (әзер), әдейі, жорта, қасақана, ұдайы, үнемі, дереу, шапшаң, бағана, қазір, енді, ілгері, жоғарғы, төмен, әрі, бері, кері, әрмен, бермен, ерте, кеше, нақ, дәл, нағыз, сәл, әнтек, тек, мейлінше, лық(а), қақ, дәйім, һаман, әншейін, тым, тіпті, өсе, аса, ең, әбден, мүлде(м), төтенше, ерекше, орасан т. б.

• 
  Негізгі үстеулердің көпшілігінен шырай категориясы жасалады. Демек, оларға -рақ, -рек, -лау, -леу жұрнақтары жалғанады, алдынан (бұрын) шырай туғызатын өте, аса , тіпті, мейлінше, қабағат сияқты күшейткіш сөздер қолданылады. Мысалы:
  

• 
  Негізгі үстеулердің кейбіреулері қосарланып та, плеонизм жолымен қабаттаса да қолданылады. Мысалы: құр босқа, жай босқа, текке босқа, бос бекерге, құр бекер, бекерден-бекер, бостан-босқа, тектен-тек, бостан-бос, құрдан-құр т. б.
  
• 
  Негізгі үстеулерден қосымшалар арқылы да, қорсарлану арқылы да, басқа сөздермен тіркесіп те, туынды үстеулер жасала береді. Мысалы: әрең, әрең-әрең, азар-азар, азар деп, азар-азар деп, әдейілеп, ұдайылап, әрі-бері, бұрынды-соңды, ілгері-кейін, жоғарылы-төменді, енді-енді, кейінде, кейіннен, ендігәрі т. б.
  

Жұрнақтар арқылы жасалатын жалаң үстеулер

Бұлар арнаулы жұрнақтар арқылы жасалады. Ондай үстеу тудыратын жұрнақтар мыналар:

1. 
   -ша, -ше жұрнағы. Осы жұрнақ арқылы жасалған үстеу мағына жағынан негізінде амалдың қалай я қалайша істелетіндігінің бейнесін білдіреді. Бұл жұрнақ жалқы зат есімдерге де, жалпы зат есімдерге (мысалы:Омаровша, Аманкелдіше, құсша, адамша), олардың жекеше түріне де, көпше түріне де (мысалы: батырша, батырларша) және тәуелді түріне де (көзімше, көзіңше, көзімізше, көзінше т. б.) жалғанып үстеу тудырады.
   

Осы жұрнақ арқылы кейбір негізгі сын есімнен де (ескіше, жаңаша, басқаша т. б.), туынды сын есімнен де (биылғыша, бұрынғыша) үстеу жасалады; жіктеу есімдіктерінен де (менше, меніңше, сендерше), өздік есімдіктен де (өзімше, өздерінше), кейбір белгісіздік есімдіктерден де (әлдекімше, кейбіреулерше) үстеу сөздер туады.

2. 
   -лай, -лей (-дай, -дей, -тай, -тей) жұрнақтары. Мысалы: осылай, екіншілей, жастай, жібектей, күздей, қыстай т. б.
   
3. 
   -дайын, -дейін, (-тайын, -тейін) жұрнақтары. Бұл жұрнақтар ― -дай және -ын деген қосымшалардан құралған құранды жұрнақтар. Мысалы: Түлкідейін түн қатып, Бөрідейін жол тартып (Махамбет).
   
4. 
   -шалық (-ша+лық), -шама (-ша+ма) жұрнақтары сілтеу есімдіктерінен үстеу жасайды. Мысалы: осыншама, соншама, соншалық, мұнша, мұншалық т. б.
   
5. 
   Көсемшенің құрамды -лап, -леп (-дап, -деп, -тап, -теп) формалары қосылған сөздің бәрі бірдей, әрине, үстеу бола бермейді. Адвербиалданған формалары ғана үстеуге жатады. Мысалы: Қырықтап, отыздап, жаяулап, темірлеп т. б.
   
6. 
   -шылап (-шілеп) жұрнағы. Бұл жұрнақ - бастапқы -ша және -лап деген қосымшалардан құралған. Мысалы:ішкері, сыртқары, тысқары, ұшқары т. б.
   
7. 
   -қары (-кері) жұрнағы санаулы біраз сөздерге жалғанып үстеу жасайды. Мысалы: ішкері, сыртқары, тысқары, ұшқары т. б.
   
8. 
   -ын, -ін, -сын, -сін қосымшалары тек біраз сөздерге ғана қосылып үстеу тудырады. Мысалы: қысын, жазын, жасырын, астыртын, үстіртін, ертеңгісін, кешкісін т. б.
   

Көнеленген формалар арқылы туған жалаң үстеулер

Оларға бір алуан сөздердің белгілі бір септік жалғау формасында әбден қалыптасып, бір-бірінен бөлінбейтіндей болып көнеленген сөздер жатады. Осындай көнеленген "қосымшалар" төркіндері септік жалғауларынан болғандықтан, сыртқы тұлғасы жағынан сол септіктердің жалғауларына ұқсас келеді. Септелу қашан да болсын есімдерге тән қасиет болғандықтан, мұндай үстеулер кейбір септік жалғауларының көнеленуінің нәтижесінде көбінесе есімдерден туады.

1. 
   Барыс септіктің көнеленуінен туған үстеулер: зорға, босқа, текке, жатқа, бекерге, әреңге, алға, артқа, ас(т)қа, үс(т)ке, бірге, кешке, ертеңіне, әзірге, қазірге, күнге т. б.
   
2. 
   Жатыс септіктің көнеленуінен туған үстеулер: алда, артта, аста, үсте, кейде, әлгіде, жаңада, баяғыда, күнде, түнде, аңдаусызда, абайсызда, қапыда, ілуде, қапелімде, қапылыста, лезде, жөппелдем(е)де т. б.
   
3. 
   Шығыс септіктің көнеленуінен туған үстеулер: шалқасынан, жүресінен, етпетінен, төтеден, кеңінен, тезінен, қырынан, келтесінен, басынан, әуелден, ежелден, шетінен, лажсыздан, тосыннан, кенеттен, қатеден т. б.
   
4. 
   Көмектес септіктің көнеленуінен туған үстеулер: кезекпен, шынымен, қалпымен, жайымен, ретімен, жөнімен, түйдегімен т. б.
   

Мезгіл үстеулер

Мезгіл үстеуі қашан? қашаннан? деген сұраққа жауап беріп, қимылдың, іс-әрекеттің мезгілін, мерзімін, уақытын білдіреді. Мезгіл үстеуі етістікпен тіркесіп қолданылады. Мысалы: таңертеңнен (қашаннан?) кетті, жазғытұрым (қашан?) келеді, ала жаздай (қашан?) еңбектенді, күні-түні (қашан?) оқыды, т. б.

Мекен үстеулер

Мекен үстеуі қимылдың, іс-әрекеттің орындалатын орнын, мекенін көрсетіп, қайда? қайдан? қалай қарай? сұрақтарына жауап береді. Мысалы: Тауға қарай (қалай қарай?) өрмелеу, алға (қайда?) жылжыды, ілгері-кейін (қайда?) қозғалды, жоғарыдан (қайдан?) түсті, т. б.

Сын (я бейне) үстеулері

Сын-қимыл (бейне) үстеуі іс-әрекеттің, қимылдың амалын, тәсілін, сын-бейнесін білдіреді. Сұрақтары: қайтіп? қалайша? қалай? кімше? Мысалы: Ақырын (қалай?) жүгірді, қазша (қалайша?) қаңқылдады, бекерден-бекер (қалай?) отырма, балаша (кімше?) мәз-мейрам болды, бүркіттейін (қалайша?) шүйілді, қолма-қол (қалай?) хабарласты, т. б.

Мөлшер үстеулері

Мөлшер үстеуі қанша? қаншама? қаншалық? қаншалап? деген сұрақтарға жауап береді. Мөлшер үстеуі сынның немесе қимылдың көлемдік дәрежесін, мөлшерін, шама-шарқын білдіреді. Мөлшер үстеуі етістікпен тіркесіп келгенде қимылдың шама-шарқын, мөлшерін білдіреді. Мысалы: сонша (қанша?) шаршапты, біршама (қаншама?) кешігіп қалды, недәуір (қалай?) өскен екен. Ал сонша (қанша?) биік, біршама (қанша?) алыс, недәуір (қалай?) ұзақ дегенде мөлшер үстеулер сын есімдермен тіркесіп, сынның мөлшерін, көлемін білдіреді.

Күшейту (я ұлғайту) үстеулері

Күшейткіш үстеуі қимылдың, іс-әрекеттің, сынның сапасын, белгісін не солғындатып, не күшейтіп көрсетеді. Сұрағы: қалай? Мысалы: әбден жүдепті, керемет биледі, мүлдем қозғалта алмады. Сонымен бірге күшейткіш үстеуге сын есімнің күшейтпелі шырайын жасайтын ең (биік), өте (салмақты), аса (терең), тым (терең), кілең (жүйрік) сөздері де жатады.

Мақсат үстеулері

Мақсат үстеуі не мақсатпен? қалай? деген сұраққа жауап беріп, іс-әрекеттің, қимылдың орындалу мақсатын білдіреді. Мысалы: әдейі айтты, қасақана кетіп қалды, жорта білмегенсіді, әдейілеп шақырды.

Себеп-салдар үстеулері

Себеп-салдар үстеуі не себепті? қалай? неге? деген сұрақтарға жауап береді. Себеп-салдар үстеуі қимылдың, іс-әрекеттің болу себебін білдіреді. Себеп-салдар үстеуіне: құр босқа, лажсыздан, босқа, амалсыздан, бекерге, шарасыздан сөздері жатады. Бұл сөздер етістікпен тіркесіп қолданылады. Мысалы, босқа ренжіді, лажсыздан келісті.

Үстеу түрлері (Виды наречия):

құрамына қарай:

• 
  Дара (простое – один корень)
  

Мысалы: ертең.

• 
  Күрделі (сложное – несколько корней)
  

Мысалы: бүгін, биыл, таңертең.


тұлғасына қарай:

• 
  Негізгі (непроизводное – нет суффикса)
  

Мысалы: ерте.

• 
  Туынды(производное – есть суффикс)
  

Мысалы: қыстай, осыншама, жемейінше.


мағынасына қарай:

• 
  Мекен (место)
  

Қайда?

• 
  Мезгіл (время)
  

Қашан?

• 
  Себеп-салдар (причинно-следствие)
  

Неге? Не себепті? Неліктен?

• 
  Қимыл-сын (действие)
  

Қалай? Қалайша?

• 
  Мөлшер (размер)
  

Қанша?

• 
  Күшейткіш (усиление)
  

Қалай? Қандай?

• 
  Мақсат (цель)
  

Қалай? Қандай мақсатпен?

жүктеу/скачать 1,89 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: